Дәстүрлі аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

185 
 
да  жол  бастар  қайнар  көзі  болатыны  белгілі.  Ұлттық  ойындар  өзінің  табиғатында, 
жаратылысында  ұлттық  өнегені  бойына  сіңіріп,  бүкіл  ұлтқа  тән  қасиеттерді  жинақтайды, 
толығып, жетілу арқылы, өзінің жан-жақты тәрбиелік қасиетін шыңдай түседі. Сондықтан ол 
тәрбие  жүйесінің  міндеттері  мен  түрлерін  толықтырып  қана  қоймай,  оқу-тәрбие  жүйесінің 
мазмұны мен әдіс-тәсілдерін байытуға, оны жетілдіре түсуге де өз үлесін қосады, барынша 
белсенді әрекет жасайды. 
Халқымыздың  ұлы  перзенттерінің  бірі,  аса  көрнекті  жазушы  М.Әуезов:  «Біздің 
халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын 
деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, 
ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған», - деп тегіннен тегін айтпаса керек [2]. 
Халық  өзінің қоршаған дүниенің қыры мен сырын егжей  – тегжейлі  білуді  баланың 
санасына  ойын  арқылы  жастайынан  сіңіре  білуді  көздеген.  Ойын  бала  табиғатымен  егіз. 
Өйткені бала ойынсыз өспек емес. Бала отбасы тәрбиесі және өзін қоршаған ортамен тығыз 
араласа  отырып  ана  тілін  үйренеді.  Осы  ретте,  Ә.Диваев:  «Как  киргизы  развлекают  детей» 
деген  мақаласында:  «бала  бас  бармағын  көтеріп  оған  пайғамбарымыз  не  дейді    деп  көк 
аспанға қарап, құдай тәңірінен рұқсат сұраған», - дей келіп, «Бес саусақ» ойыны мен саусақ 
атауларын  алға  тартады  және  аталған  мақалада  саусақ  пен  қимыл-қозғалыс  жасау  әрекеті 
негізінде  баланы  тәрбиелеп,  шынықтырудың  үлкен  даналық  философиялық  мағынасы 
жатқандығы сөз етіледі [3]. 
Мектеп табалдырығын алғаш аттаған балаларға ана тілін оқытудың тиімді әдістеріне 
ерекше  мән  беріледі.  Баланың  сөздік  қорын  молайтып,  сөзді  еркін,  өз  мағынасында 
қолдануға,  тез  жылдам  сөйлеуге  жаттықтыруға  ойын  бірден  –  бір  таптырмайтын  құрал. 
Мысалы:  Бірінші  сыныпта  балаларды  қимылдату  мақсаты  мен  халық  ойыны  «Қуыр,  қуыр, 
қуырмашты» ойнату пайдалы. Оның шарты: Бірінші бала бас бармақтан бастап шынашаққа 
дейін  бір  рет  саусақтардың  атын  түгел  айтып  береді.  Сөйтіп,  бар  саусағын  жұмып  тұрып, 
екінші бала кез – келген саусағының атын атайды. Бұл ойын балалардың тілін жаттықтырып, 
есте сақтау қабілетін жетілдіре түседі. 
Жұмбақ  шешу  ойынын  жарыс  түрінде  өткізуге  болады.  Жұмбақ  ойыны  балалардың 
өздігінен  ойлауына  мүмкіндік  береді.  Оларды  дерексіз  ойлаудан  нақтылы  ойлауға  жетелей 
түседі.  Бірінші  сыныпқа  келген  балалардың  кейбір  әріптерге  барлығының  бірдей  тілі  келе 
бермейді.  Бұл  кезеңде  нағыз  көмекші  халық  ойыны  болып  табылады.  Бұл  мақсатта  ежелгі 
халық ойыны жаңылтпашты ұтымды пайдалануға болады. Жаңылтпаштардың тіл дамытуда, 
сөзді таза сөйлеп, ширақ айтуда пайдасы көп. 
Қазақ  тілі  сабағында  «Буын»  тақырыбында  «Өз  атыңды  буынға  бөле  білесің  бе?» 
Сыныптағы заттарды ата ойындарын ойнатуға болады. 
Сабақта  ойын  түрлерін  күрделендіріп  «ойлан  тап»  ойынын  ойнатуға  болады.  Мысалы: 
Мұғалім ішінен «Алма» деген сөз ойлап тұрып «ал» буынынан басталатын бірінші буынды 
айтады.  Балалар  әр  түрлі  «ал»  буынынан  басталатын  бірнеше  сөздер  айтады.  (алау,  алма, 
алға). «Сан есім» тақырыбында «сен білесің бе?» ойынын ойнатуға болады. Мұнда бір әңгіме 
оқылып,  оқушыларға  ондағы  сан  есімдерді  атап  айту  ескеріледі.  Балалар  топқа  бөлініп 
мұқият тыңдаулары шарт. Қай топ әңгімедегі сан есімді көп жазса сол топ озады. Бұл ойында 
оқушылардың алары көп. Дара, күрделі сан есімдерді жазуға үйреніп дағдыланады, сауатты 
жазып  үйренеді.  Қазақ  тілі  сабағында  халық  ойынын  пайдалану  –  оқушылардың  еркін 
сөйлеуін, тіл байлығын сөздің дәл мағынасын бағдарлай білу қасиеттерін жетілдіре түседі. 
Халық  ойындарын  математика  сабағында  пайдалану  оқушының  алған  білімін 
күнделікті  өмірмен  берік  ұштастыруға  қолайлы.  Математика  сабағында  халық  ойындарын 
қолданудың түрлі жолдары бар. Мысалы: ойын сабақтың басында, не ортасында, не соңында 
қолданылуы  мүмкін.Ойынды  сабақтың  басында  қолдану  үй  тапсырмасын  тексеруге 
оқушылардың  түгел  қатысуына  мүмкіндік туғызады.Ортасында  оқушылардың  шаршағанын 
басып, сергіту жаттығуы мақсатында қолданылады.Сабақтың соңында сабақты бекіту немесе 
сол сабақтан алған білімді жинақтау. 

186 
 
Математика сабағында  «аз»,  «көп»  ұғымдарын баланың зердесіне ұялату оңай нәрсе 
емес.  Ал  оны  қарапайым  халық  ойынының  негізінде  түсіндіре  бастасаң,  ол  онша  қиындық 
келтірмейді. Бірінші сыныпта математиканы оқып үйрене бастағанда оқушылардың түсінігін 
жеңілдету  үшін  «санамақ»  ойынын  ойнату  тиімді.  Ұлттық  ойындарды  үнемі  пайдалану 
арқылы  оқушылардың  ауызша  есептерге  жаттығуына  логикалық  ой  жүйелерін  жетілдіре 
түсуіне  толық  мүмкіншілік  бар.  Олардың  қатарына  халықтың  байырғы  ауызша  есептерін, 
халық  ойындарын  жатқызуға  болады.  Атап  айтқанда:  «Қай  қолымда»,  «Сөз  мәнісін 
байқаңыз»,  «Өзім  де  құр  қалмаймын»  т.б.  Мысалы:  «өзім  де  құр  қалмайын»  ойыны.  
Жексенбі  күні  еді. Атамның үйіне немерелері  келді. Атасы олардың алдына бір табақ алма 
қойды.  Немерелері  атасына  алманы  бөліп  беруді  өтінді.  Алманы  бір  –  бірден  берсе  біреуі 
ауысып қалады, екі – екіден берсе жетпейді. Сонда неше алма, неше немере болған? 
Жауабы: 3 немере, 4 алма. 
Бастауыш  сыныпта  ойынды  пайдалану  арқылы  есептер  шығарумен  қатар  текстті 
есептеп  шығару  барысында  құрғақ  шығарумен  шектелмей  оның  тәрбиелік  мәнін  ашып 
түсіндіруді  қажет  етеді.    Сонымен  қатар,  Тәулік  жыл  ғасыр  тақырыбын  өткенде  біраз 
тәрбиелік мәні бар әңгіме жүргізуге болады. 
Мысалы, жылдың қазақша атауы бар екенін ескеріп былайша үйретеміз: 
Тышқан жылы – тыныштық. 
Сиыр жылы – сыйлық. 
Қоян жылы – қашбалы. 
Жылан жылы – жайлы. 
Ұлу жылы – үлгілі. 
Қой жылы – құтты. 
Мешін жылы – мейірлі. 
Тауық жылы – табысты. 
Ит жылы – игілік. 
Доңыз жылы – дүниелі. 
Одан кейін есепті шығаруға кіріссек сабақтың тәрбиелік мақсаты ашыла түсер еді. Өзі 
көрген  жағдайларды  отбасылық  тұрмыс  пен  қызмет  түрлерін  жаңғыртады.  Мәселен, 
қазақтың  ұлттық  ойындары:  «Бәйге»,  «Көкпар»,  «Алтын  сақа»,  «Хан  талапай»,  «Қыз  қуу», 
«Тоғызқұмалақ»  т.б.  балалардың  еңбекке  деген  қарым-қатынасы  мен  қабілеттерін 
арттырады. 
Ұлы  педагог  В.И.Сухомлинский:  «Ойынсыз,  музыкасыз,  ертегісіз,  творчествосыз, 
фантазиясыз толық  мәніндегі  ақыл-ой тәрбиесі  болмайды»,  - дейді.  Демек, шәкірттің ақыл-
ойы,  парасаты  ұлттық  салт-сананы  сіңіру  арқылы  баии  түседі.  Оқу  үрдісінде  ұлттық  ойын 
элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның 
танымдық,  тәрбиелік  маңызы  арта  түседі.  Оқушыларды  әсіресе,  «Сиқырлы  қоржын», 
«Көкпар», «Асық» секілді  ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын 
емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек деген 
пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу белсенділігіне қарай түрлі баға 
алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның 
тәрбиелік маңызы мынада: ол баланы зеректікке, білгірлікке баулиды. 
Бабаларымыздың  асыл  қазыналарына  деген  көзқарасын  құрметтеуге  сөз  әсемдігін 
сезінуге  үйретеді.  Батылдыққа,  өжеттікке  тәрбиелейді.  Ендеше  еңбекке  баулу  сабағын 
ұлттық ойындар арқылы сабақтастырып түсіндіру пән тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге 
ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын байыта түседі. 
Көңіл аударарлық  ойынның бір түрі – асық ойыны. Ол өте қарапайым көрінгенімен, 
мұнда  адам  денесін  шыңдап,  сомдайтын  қасиеттер,  бала  тәрбиесінде,  оны  өзара  әрекетке 
жетелейтін  қимыл  түрлері  қаншама.  Ең  бастысы,  ол  –  баланы  жастайынан  салауатты  өмір 
салтына  жетелейді.  Адамның  ойлау  жүйелерінің  жетілуінен  бастап,  бұлшық  еттерінің 
жетілуіне, тыныс мүшелерінің реттелуіне, өз дене мүшелерін меңгеруіне, соның нәтижесінде 
қырағылық мен мергендікке баулиды.