Дәріс №4 Орта Азияның ортағасырлық мәдениеті Түріктердің мәдени мұрасы

жүктеу 491,52 Kb.

Дата	06.04.2023
өлшемі	491,52 Kb.
	#42033

Дәріс 4 мәдениеттану

Дәріс №4 Орта Азияның ортағасырлық мәдениеті Түріктердің мәдени мұрасы

Ортағасырлар кезенін зерттейтін тарих ғылымынын саласын медиевистика деп атау қалыптаскан.
Еуразия даласында ортағасыр көне түріктердің мемлекеттік одақтарының пайда болуымен басталады (VI-ғ.).
Қазақстанның ортағасырлық тарихы осы аумактағы мемлекеттердін VI-ғасырдан XIII-ғасыр аралығындағы дамуын жене монғол шапқыншылығы, Ак Орда тарихы, қазақ халкының қалыптасуы мен Қазақ хандығынын ұлттық мемлекет ретінде құрылуы мәселелерін зерттейді.
Ежелгі ортағасыр кезені (VI-XII-ғ.) казіргі Қазакстан жерлерінде түркітілдес халықтар этникалық және саяси үстемдікке ие болады. Өзгерістер негізінен Орталық Азия даласының шығыс бөлігіндегі оқиғаларға байланысты болды. VI-ғасырдың орта шенінде аталған өңірде түркі деп аталатын тайпалар одағының мемлекеті - ұлы Түркі кағанаты бой көтерді.
Түркі тілдес халықтардың ежелден мекендеп, қалыптасқан жері Еуразияның дәл кіндік тұсы Орталық Азия, Оңтүстік Сібір, Еділ бойы және Орал өңірі. Қазір мұнда 40-түркі тілдес ұлттар мен ұлыстардың 25-нен астамы тұрып жатыр. Шығыс Сібірдің солтүстігінде және Кіші Азия мен Қаптауда (қазіргі Түркия мен Әзірбайжан) жаңа қоныстану аймақтары пайда болды. Түркі халықтары сонымен бірге саны көп басқа халықтар арасында Иранның тау жағында Солтүстік Қаптауда (Кавказда), Балқан түбегінде және Дунай мен Дон өзендерінің аралығында шағын топтар құрып орналасқан.
Түркілер Ирандар мәдениетін сусындатып, өз тілдерін, өз елдігін сақтады. Түркілердің ішінде өзбек, түрік, әзірбайжан, түрікмен, қырғыз және қазақ сияқты ірі халықтар мен бірге шор, долған, қарайым, қыпшақ сияқты ұсақ ұлыстар да болды. Олардың тарихи тағдыры мен мәдениеті өз ұлттарына қарай әр түрлі қалыптасты.
XI-ғасырдан бастап өлкедегі билік қыпшақтарға өтеді. Осыдан былай Еділден (Итиль, Волга) Алтайға дейінгі жерлер парсы-араб тілді әдебиеттерде Дәшті Қыпшак (Қыпшак даласы) деп аталып кетеді. Қыпшақ дәуірі басталып, қыпшақ тілі диалектісі таралады. Кейін, Еділдің аржағындағы Қара теңіз жағалауларына дейін қыпшақ тайпалары қоныс тебеді. Сондықтан, қазіргі ғылымда Қазақстан территориясын Шығыс Дәшті Кыпшаққа жатқызады. XIII-ғасырда моңғол шапқыншылығы барысында (оған моңғол да, түрік тайпалары да қатысқан) қыпшақ мемлекеті құласа да, қыпшақ тілі орныға түсіп, жаулап алушылар тіліне айналып, одан да әрмен тарала түседі.
Шығыс Сарыарқаның әр жерлерінен көне түріктер мен қыпшақтарға тән археологиялық ескерткіштер табылған.
Азиядағы көне түрік ескерткіштеріне тән ерекшелік - адамды атымен жерлеген обалар мен ғұрыптык қоршаулар болып табылады. Ескерткіштің осындай түрлері Сарыарқадан да табылған.
Қоршаудың жанында марқұмның скульптуралық бейнесі - тас мүсін немесе қарапайым тас баған қойылуы мүмкін. Тас мүсіннің беті шығысқа қаратылады. Кейде одан әрі шығысқа қарай аласалау тас бағаналар қатары тізіле қойылуы мүмкін. Бұл бағаналар ғылыми әдебиеттерде балбал деп аталады. Кезінде балбалдар қазылып орнатылса, қазірде олар құлап қалған. Бірқатар ғалымдар балбалдар өлтірілген дұшпандарын білдіреді деді. Келесі пікір бойынша, балбалдар ғұрыптық асқа келген тайпа, ру өкілдерінің өздерінің қатынасқандығын білдіргені ретінде әрқайсысының орнатқан белгісі делінеді.
ХІІІ ғ-дың басында Қазақ даласына монғол шапқыншылығы басталды. Монғол атты әскері Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жері арқылы Орта Азияға шабуыл жасады. Алтын Орда Өзбек ханның тұсында (1312 ж.) мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабыдданды, бұл ретте хандықтың негізін қалаған түркі тілдес тайпалардың рөлі зор. Ақ Орда – Қазақстан территориясындағы монгол дәуірінен кейінгі жергілікті этникалық негіздегі алғашқы ірі мемлекеттік құрылым болды.
Түркі өркениетін өз кезегінде оңтүстік және солтүстік деп екі қанатқа бөлуге болады. Түркі өркениетінің Оңтүстік қанатына Ұйғыр, Өзбек, Әзірбайжан және Анадолы-Балқан мәдениеттері кіреді. Ал солтүстік қанатқа Қазақ, Қырғыз, Қарақалпақ, Ноғай, Сібір, Солтүстік Кавказ, Татар, Башқұрт, Қырым мәдениеттері енеді.
Түркі халықтарының ата тегінен қалған нақты рухани мұралар үлгісіне Орхон – Енисей бойынан табылған тасқа ойылып жазылған ескеркіштер жатады. Ескеркіштер ежелгі заман тайпаларының Түркі заман тұсындағы тұрмысы мен, салты мәдениеті мен жаугершілік жортуылдарын мәнерлі тілмен өсиет үлгісінде баяндаған.
Түркістан өлкесінде туып- өскен ұлы даналардың Ислам өркениетіне қосқан үлестері үш топта көрініс тапты.
•Бірінші топ шығармаларын араб тілінде жазғандар: Мұхаммед ибн Мұса Харезми (770-850), Әбунәсір Әл- Фараби (870-940), Әбу Рейһан әлБируни (973-1048/50), Әбу Әли ибн Сина(980-1037).
• Екінші тобы- туындарын парсы тілінде жазып мұра қалдырғандар: Низами Гәнжи (1141-1209), Маулана Жәлаледдин Руми(1207-1273), Мырза Хайдар Дулат(1499-1551),
•Үшінші тобы- еңбектерін Түркі тілінде жазған түркі ақындары мен ғалымдары: Жүсіп Баласағұн «құтты білік», Махмұд Кашғари «диуан лұғат түрік», Қожа Аһмет Йасауи(1041-1167) «хикмет», Әлішер Науаи(1441-1501), Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр(14831530). Сондықтан IIX-XV ғасырлар арасында Ислам өркениетінің ұлы жетістіктері араб, парсы және бүгінгі түріктектес халықтарының ортақ рухани қазнасы болып саналады.
Ежелгі Орта ғасырларда Қазақстан аумағында құрылыстың қарқынды дамуы басталды, археологиялық ескерткіштер Кедер, Жамут, Құландағы, Көк-Мардандағы тұрғын үйлер, будда ғибадатханалары мен Суяба және Навакет монастырлары, Испиджаб монастырлары, исламның таралуымен мешіттер тұрғызыла бастады, кесенелер салынып жатыр. Тараз қаласында моншалар үлкен танымалдыққа ие болды, олардың қалдықтары табылды. Дала түріктерінің мүсіні: монументалды тас мүсіні, тас жазықтығындағы контурлық кеспе сурет, сирек – көлемді мүсіндер, исламның таралуымен адам бейнесінің дәстүрі біртіндеп жоғалады. Ауызша халық шығармашылығы: ежелгі дәуірде пайда болды, ортағасырлық және кейінірек өз дамуын жалғастырды. Мифтер, ертегілер, әндер, мақал-мәтелдер, эпостар, поэтикалық жарыстар, жақсылық пен жамандық күресі. Кең таралған мифтердің бірі - өлімге қарсы күреске түскен Қорқыт - музыкант туралы аңыз. Жазба: мемлекеттің дамуымен жазу үлкен маңызға ие болады, түркілердің басқа мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынаста түрік тілінде ресми грамоталарды пайдалануы. Түріктердегі жазбаның болуы туралы бірінші болып Қытай көздері айтылады.
Моңғолияның солтүстігінде Орхон өзенінен табылған көне түркі жазбаларының ескерткіштері – стеллалар (тас плиталар). Білге-қаған және Күлтегіннің құрметіне белгілі руникалық мәтіндердің ең ірі ескерткіштері сақталған.
Әдебиет және ғылым: жазудың пайда болуымен бірге Моңғолияның және Енисейдің әдеби жанрлары, руникалық мәтіндері - тарихи құжаттар ғана емес, көрнекті әдеби шығармалар да дамиды. Исламды таратумен араб тілі кеңінен қолданылады, онда әдеби және ғылыми шығармалар жасалады. Түркі дәуірінің ғылыми және әдеби әлемінің жарқын өкілдері: әл Фараби, Юсуф Баласағұн, Махмұд Қашқари, Ахмед Яссауи.
Дін: ерте орта ғасыр кезеңінде түркі тілдес тұрғындар тілшілер болып табылды, Аспан мен жерге - суға бас иді, отты құрметтеу, өз нанымдарымен қатар зороастризм, буддизм, манихейство, христиандық таралды.

жүктеу 491,52 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: