251
распознаются. Ребенок придерживается установленных правил поведения, адекватно
реагирует на замечание и одобрение. Он умеет играть рядом с другими детьми,
доброжелателен к ним.
Адаптация средней тяжести – ребенок вступает в контакт, наблюдая за
привлекательными действиями воспитателя. Напряженность первых минут постепенно
спадает, ребенок может вступать в контакт по своей инициативе, может развернуть
игровые действия. На замечания о поощрения реагирует адекватно, может нарушать
установленные правила и нормы поведения.
Тяжелая адаптация – контакт с ребенком удается установить только через родителей.
Малыш переходит от одной игрушки к другой, ни на чем, не задерживаясь, не может
развернуть игровых действий, выглядит встревоженным, замкнутым. Замечания или
похвала воспитателя оставляют ребенка либо безучастным, либо он пугается и ищет
поддержку у родителей.
Очень тяжелая адаптация – с ребенком не удается установить контакта. Родители
находятся в слиянии с ребенком, сомневаются в том, что он сможет освоиться в детском
саду. Часто родители авторитарны, вступают в конкуренцию с воспитателями,
демонстрируют свою сверх компетентность во всех вопросах.
Используемая литература:
1.Мухина В.С. Психология дошкольника. Изд. « Просвещение», 1975г.
2. Широкова Г.А. Практикум для детского психолога. М. Феникс, 2006г
3. Ильина Е.С. Адаптация ребенка к детскому саду. Ростов-на-Дону, 2007г.
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ж.М. Жусупова
«№114 «Бақыт» балабақшасы» Коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорын
Мағжан Жұмабаев эмоция, ішкі сезімдер түрлері және олардың жағымды,
жағымсыздығы туралы дербес тоқталып айта келіп, осы сезімдерді тәрбиелеу қажеттігіне
тоқталады. Бала мазасыздану туралы қорқу сезімінде баса айтады. «Қорқу сезімі – адам
жанында бір бақытсыздық күткенде болады», - деп оның терең талдай отырып, «Бала тым
қорқақ келеді. Мұның себебі – баланың қиялы тым тірі мен денесі әлсіз» – деген тұшымды ой
айтады. Алдымен баланың қорықпауына мән беру керектігі, жасында қорқақ болған баланың
ерлік істерге бара алмайтындығымен түйіндейді.
Адам тек қана қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстарды белсенді танып қоймайды,
сонымен қатар оларға көңіл-күйін білдіреді. Жас баланың сезімінің дұрыс дамуы жөнінде дала
ойшылдарына жүгінгенде әл-Фарабиден бастау алатын «һауас, иманигүл, жауанмәртлік»
хақындағы ойларын басшылыққа аламыз. Сондай-ақ, Абай қазақ халқының балаға деген
қажеттілігі мен оның педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дамытудың үйлеспейтін
тұстарын сынап көрсетеді (7-10 сөздер) /1/.
Мектепке дейінгі кезеңнің эмоционалдық реакциясына қарқындылық пен тұрақсыздық
тән. Бұл жаста балалар өздерінің эмоцияларын еш қымсынбастан көрсетеді, олар қуаныштан
секіріп, шауып жүгіруі немесе ашу ұстамасында еденге өзі құлауы да мүмкін.
Қанағаттанбауды білдірудің әлеуметтік тұтынушылық әдістерін меңгермей жатып, олар
ашуланып, кейде тістеп, тырнап немесе төбелесе бастауы да мүмкін. Ашуды көрсетудің
252
физикалық әдістері көбіне ұлдарға тән. Алайда, балалардың ашу реакциясы ересек жастағы
балаларда байқалатын ұқсас реациялардан ерекшеленеді. Ол қандай да бір тура ынтаға
атылғыш, көндіксіз, қысқа реакциялар болуы мүмкін. Жас балалар арасындағы жанжалдар мен
ұрыстар жиі болып отырады және, қайсыбір нәрсені меңгерудегі таластың нәтижесі болып
табылады. Алдын-ала ойластырылған және жоспарланған қарым-қатынастар уақыт өте
дамиды, ол баланың өзінің энергиясын белгілі мақсатқа бағыттау қабілетінің өсу дәрежесіне
байланысты. Мектепке дейінгі жастың соңында ойынды жоспарлаудағы ойлары мен
қызығушылықтарының қиылыспауы ұрыстардың себебі болады.
Мектепке дейінгі кезеңде балаларда алдымен жануарлардан қорқу дамиды, бірақ сосын
4-6 жаста қарқынды шекке жететін, түнгі қорқыныштармен байланысты қияли қауіптіліктер
алдындағы елестер және т.с.с. үрейлерге бірте-бірте алмасады, кейде балалар анасы болмаса
ұйықтай алмауы да мүмкін. Көбінесе бұл жастағы қорқыныштар мен толқулар тамақтану
мәселелеріне байланысты болады, сондықтан балалар тағамнан бас тартады. Сонымен қоса,
мектепке дейінгі оқушылар көбіне жеке өзі жаңа жағдайларға тап болса одан қорқады, бірақ
жаны жақын адамының қасында болуы қорқыныштарды жоюда едәуір деңгейде көмектеседі.
Мектепке дейінгі жаста өзге адамдардың эмоционалдық көңіл күйін анықтау икемділігі
бірте-бірте дамиды. Бұл мәселені А.М.Щетинина 4-5 және 6-7 жастағы балаларда жан-жақты
зерттеген. Ол осы іскерліктің даму деңгейі ретінде де қарастыруға болатын эмоцияның
айқындылығына байланысты қабылдау түрлерін анықтады. Жеке қарастырғанда, ол 4-5
жастағы балалардың эмоцияны қабылдауының вербальдық дәрежесіне дейін, диффузды-
аморфтық, диффузды-локалдық түрлерін атап өтеді. 6-7 жастағы балаларға эмоцияны
қабылдаудың аналитикалық, синтетикалық, аналитикалы-синтетикалық түрлері тән, олар:
Аналитикалық түрі. Эмоция мәнерлілік элементтерінің байқалу нәтижесінен танылады.
Көп жағдайларда балалар тұрған тұрысына емес, бет-әлпеттің көрсетілуіне сүйенеді.
Синтетикалық түрі. Эмоцияның жаһандық және үстіртін емес, бүтіндей, қорытындылай
(«ол қатігез, себебі ол қатігез») қабылдануы.
Аналитикалы-синтетикалық түрі. Балалар мәнерлілік элементтерін атап көрсетіп,
онымен қорытындылайды («ол көңілді, оның барлық бет-әлпеті сондай – көздері мен ауызы
жарқын»).
А.М.Щетининаның зерттеулері көрсеткендей, мәнерлілікті қабылдау түрі балалардың
жас ерекшеліктері мен жинаған тәжірибесіне ғана байланысты емес, эмоцияның
модальдылығына да байланысты. 4-5 жас пен 6-7 жастағы балалардың жеке эмоционалдық үні
(эмпатия) көбіне ыза, мұң, қорқыныш эмоцияларын қабылдауда байқалады.
5-6 жастағы балалардың көбіне өзге адамның эмоциясын оның сөйлеген сөзіне
байланысты анықтау қолайлы. Бұл іскерліктің дамуындағы тежелулер баланың тұрақты, теріс
эмоционалды қобалжулары (қорқыныш, толық емес сезімі) қалыптасқан нашар отбасындағы
балаларда болады. Ол да болса, қарым-қатынастағы байланыстың төмендеуіне және
нәтижесінде өзгелердің эмоцияларын қабылдауда жеткіліксіз тәжірибеге әкеліп соғады.
Мұндай балаларда өзгелердің күйзелісін дұрыс тани алмау және өзінің эмоционалдық
қобалжуларын жеткізудегі қабілетсіздігі – алекситимия сияқты ерекше бұзылымдар пайда
болуы мүмкін. Нәтижесінде мектепке дейінгі бұл балаларда эмпатия да жеткіліксіз дамиды.
Психолог пен психиатрлардың жұмыс жасауын қажет ететін бұл жастық кезеңдегі кең
тараған мәселелер – ашудың қысуы, тіл алмаушылық, вербалды және вербалсыз агрессия және
жоғарғы белсенділік. Кей жағдайларда, баланың жас ерекшеліктерінің өзгеруі, оның
қажеттілігін ата-аналар ескермейтін төменгі жастағы қарапайым балалардың мінез-
құлқындағы реакциялар да болуы мүмкін. Кейде ата-аналар баланың келелі мәселелерін шеше
алмайды. Сонымен қатар, түрлі дене жарақаттары (мысалы, мидың шайқалуы) баланың өсуін,
оның бейімделуін тежейді.
Сонымен бірге, мектепке дейінгі жастағы балалардың эмоционалдық өзгерістеріне
келесіні жатқызуға болады:
эмоционалдық децентрацияның болмауы – бала шынайы жағдайда да, әдеби
шығармаларды тыңдағаннан кейін де қамықпайды;
