«1959-1991-жж. көші-қондық қозғалыс: түрлері, бағыттары мен демографиялық дамуға ықпалы»

«1959-1970-жылдарындағы көші-қон және оның халықтың этно-демографиялық дамуға тигізген әсері» атты бөлімде Қазақстандағы

1959-1970 жж. аралығында Қазақстанға сырттан келушілердің көші-қоны аздап саябырлай бастады. Бұл кезеңде көші-қон үрдісінде кері айырым болмағанымен, көші-қон қозғалыстарының бәсеңдеу кезеңі дейміз. Сырттан қазақтардың қайта келген көші-қоны осы кезеңде орын алды. Бұл кезеңде қазақтардың табиғи өсімін көтерген «демографиялық жарылыс» деп тарихта аты қалған туу көрсеткіштерінің күрт өсуі тұрғылықты ұлттың мөлшерін

Бұл кезеңнің аяғында (1968 ж. бастап) ғасырдан астам уақыт бойы қазақ жеріне бағытталған көші-қон қозғалысы кері бұрылды. Ресей мен КСРО-ның басқа республикаларынан Қазақстанға көшіп келушілердің әлеуеті сарқылды. Енді Қазақстаннан тек КСРО республикаларына ғана емес, «темір перденің ысырылуымен» шет елдерге халықтың көші-қоны белсене бастады.

Жұмыста республикадағы қоныс аудару мәселесімен айналысатын арнайы органдардың осы кезеңдегі іс-шаралары да қарастырылады.

^{Бұл кезеңде Қазақстанның көп салалы индустриясы Одақтық халық шаруашылығы міндеттерін шешіп жатты. Жоспарлы түрде дамушы салалармен бірге жаңадан республикалық және одақтық маңызы бар өнеркәсіп орындары қалыптасты. Осы бөлімде көші-қон үдерістерінің аймақтар бойынша барысы мен демографиялық салдарлары да сараланады. ХХ ғ. 1950-60 жж. Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарының дамуы қарқынды болды. Осы екі аймақтық-өнеркәсіптік кешен республикалық және одақтық экономикада маңызды рөл атқарды. Одақ бойынша еңбек ресурстарын тарту аймақтар мен республика халқының әлеуметтік құрамындағы терең өзгерістерге әкелді.}

1959-1970 жж. қазақ халқының демографиялық тарихында «алтын кезең» деп бағаланады. XX ғ. бірнеше демографиялық апатты кезеңдерден кейінгі жағымды құбылыс – 1958-1962-жж. демографиялық «жарылыс» орын алды. Осы жылдары республика тарихында табиғи өсім ең жоғары көрсеткіштерге жетті: 1960 ж. дүниеге 371,8 мың сәби, әрбір 1000 адамға шаққанда 37,2 сәби, ал ең көп сәби туылған 1961 ж. 377 мың сәби келген, әрбір мың адамға шаққанда 36 сәби, 1960 ж. салыстырғаңда 1000 адамға шаққандағы үлесі төмен болғанымен, өлім-жітіммен салыстырғанда 308,4 мың адамдық оң айырым көрсетіп, осы жиырма жыл ішіндегі ең нәтижелі жыл болды. Табиғи өсім: қалаларда - 925,6 мың (35 %), ауылда - 1713,5 мың (65 %) адам [36, Б. 32-33]. ^{1958-1962 жж. Қазақстанда 10-12 балалы отбасылар көп болды.} 1959-1970 жж. табиғи өсімнің (2918,6 мың адам) жоғары болуына тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде қоныс аударғандардың ішінде табиғи өсімді бере алатын 20-49 жастағылардың некелесуі, екінші және одан кейінгі балалы болуы да әсерін тигізді.

Кеңестік жүйенің алғашқы қырық жылында республика халқы механикалық қозғалыс негізінде өссе, ендігі өсім табиғи қозғалыс арқылы жүзеге асырылды. ^{1955-1970 жж. Қазақстан халқы 8,3 млннан 13,2 млнға көтеріліп, 15 жыл ішінде 5,5 млнға көбейген.} Бұл кезеңдегі көші-қондық өсім жылына орта есеппен 5‰-ді құрады. ^{Урбанизация үрдісі қала халқын 15 жылда екі еселеді: 1955 ж.
3368 мың, 1970 ж. 6725 мың адам болып, 199,7%-ға өскен. 1959-1970 жж. сыртқы} көші-қон айырбасындағы жағымды өсім қысқарғанымен, көші-қон есебiнен халық саны 3713 мың адамға (20%) өстi. Бұл одақтық көрсеткіштен 2,5 есе жоғары болды. Сыртқы көші-қонда кері айырым көрсеткіштері байқалған кезден табиғи өсім алдыңғы рөлге ие бола бастады. Соның ішінде, көші-қон саябырси бастаған сәттен, қазақтардың табиғи өсімінің шешуші ықпалы басты орынға шықты. Мысалы, республикадағы табиғи өсім 1961 ж. 36,0 ‰ болса, қазақтарда – 44,4‰ , 1965 ж. – 29,9‰, қазақтарда – 37,2‰, 1970 ж. – 23,4‰, қазақтарда – 31,3‰ болды [37]. Бірақ, 1970 ж. бастап бала туу тұрақтап, табиғи өсім көрсеткіштері төмендеп, халықтың қартаю процесі етек ала бастады.

Урбанизациялау процесі бұл кезеңде ішкі көші-қонды ерекше белсендірді. Ендігі жердегі көші-қондық әлеует республика ішіндегі ресурстардан тұрды. Қала халқының саны 10 жыл ішінде 1,3-2,1 есе аралығында өскен. Сондай-ақ, халық саны 500 мыңнан асатын ірі қалалар пайда болды. Көші-қон қозғалысына түсушілер, әдетте еңбек жасындағылар және көбінесе жастар мен ер адамдар болып табылады. Мысалы, 1970 жж. көші-қон қозғалысына түскендердің 60%-ы 16-28 жас аралығындағылар. Өнеркәсібі дамыған қалаларда өндіріс орындары салынбаған аймақтарға қарағанда 20-34 пен 0-5 жастағылар үлесі жоғары,

Республика ішіндегі көші-қонда негізінен «ауыл-қала» бағытындағы оң айырым көрсеткен түрі басымдық танытты. Сырттан келген көші-қоншылардың негізгі дені Қазақстанға тұрақтап қалды. Мысалы, 1960-1964 жж. келгендердiң 83,8 % тұрақтаған [38]. Бірақ, 1960 жж. екінші жартысынан бастап сыртқы көші-қон қозғалысында Қазақстанда тұрақтаушылар саны төмендей бастады: 1966-1970 жж. Қазақстанға 416,0 мың адам келіп, кеткенi 387,8 мың адам, айырым – 28,2 мың адам. Осы жылдары республика халқының 10%-дан астамы көші-қон қозғалысына түсті. Ішкі көші қонда оң айырым көрсеткендер, қарқындылығының ретіне қарай көрсетсек, Алматы, Павлодар, Талдықорған, Гурьев, Жамбыл, Целиноград, Қостанай, Қызылорда облыстары. Бұл облыстар арасындағы көші-қон айырбасы анағұрлым белсенділік танытты.

Екі санақ аралығында республика халқы 1959 ж. 9294,7 мың адамнан
1970 ж. 13008,7 мың адамға жетіп, 3714,0 адамға (39,9%) өскен. Қазақтар осы кезенде 1446,9 мың адамға, яғни 51,9%-ға өскен. Орташа жылдық өсімі 131532 адам, ал республика тұрғыңдары табиғи өсімнің есебінен жылына 258 мың адамға өсіп отырған, республикадағы үлестік салмағы 1959 ж. - 30%, 1970 ж. - 32,5% құрайтын қазақтар, осы он жылда республика тұрғындарының жалпы өсімінің З8,96%-ын берсе, қалған этностар 61,04%-дық өсім берген, әрине бұл республика көлемінде қазақ этносының санының және үлестік салмағының тез өсуіне жайлы демографиялық ахуалдың туыңдауына жол ашты. Осы кезеңнің қазақтар үшін тағы бір жайлы ерекшелігі, 1970 ж. санақ бойынша, он жасқа дейінгі қазақтар саны 1574972 адам болып, республикадағы қазақтардың 37,2%-ын, ал республикадағы сол жастағылардың 47,9%-ын, ал, қазақтарды қосқанда республика халқының 25,2%-ын (3284863 адам) құрады [39].

«1970-1991 жж. көші-қон және оның халықтың әлеуметтік-этно-демографиялық дамуына әсері» бөлімінде 1970-1991 жж. қамтыған алтыншы кезеңдегі көші-қон үдерісінің халықтың әлеуметтік және этно-демографиялық ерекшеліктеріне әсері талданады.

Бұл кезеңнің ерекшелігі – ХХ ғ. өн бойында сырттан келуші көші-қоншылардың қозғалысы осы уақытқа дейін ішке бағытталса, енді Қазақстанға өзге республикалардан келушілер саны азайып, көші-қон үдерісі халық санының өсіміндегі шешуші рөлінен айрыла бастады. Қазақстандағы ХХ ғ. басынан жалғасқан көші-қон үдерісінің қарқыны бәсеңдеп, бағыттары Қазақстаннан кері бұрылды. Әлі де жоспарлы түрде қоныстандыру және басқа да мемлекеттік шаралар негізіндегі көші-қон үдерісі жалғасқанымен, осы кезді сонау ХVIII ғасырдан Қазақстанға қарай ағылған көші-қон бағытының кері бұрылу межесі деп алуға болады. 1970-1979 және 1980-1989 жж. көші-қон есебінен республика халқы жылына орта есеппен, тиісінше, 5‰ және 7‰-ге өсті. РКФСР-ден басқа одақтас республикалармен көші-қон айырбасында теріс айырым көріне бастады. Оған себеп болған факторлар – ұлттық сана сезімнің оянуы, халық шаруашылығында қазақ ұлттық мамандарының үлесінің өсе бастауы, басқа ұлт өкілдерінің өз отандарына қайтуы және т.б. Бұл кезеңде Қазақстан халқының демографиялық мінез-құлқында да өзгерістер жүрді. Көп балалы отбасыдан аз балалыққа өту, бала тууды сандық жағынан реттеуге негізделген бағыт осы кезеңнен бастау алды.

1968-ж. бастап орыстардың, украиндардың, 1980-жж. немістердің кері көші-қоны осы ұлт өкілдерінің сандық өсімінің қарқынын төмендетті. 1970-жж. бастап, КСРО-ның европалық бөлігінен келуші көші-қоншылар әлеуетінің сарқыла бастауы, көші-қон қозғалысында теріс айырымның тұрақтылығы мен қайтуға бейім көші-қондық көңіл-күй табиғи өсім көрсеткіштерін төмендете бастады: табиғи өсім коэффициенті 1970 ж. 17,4‰ болса, 1980 ж. 15,9‰, 1990 ж. 14,0‰, 1991 ж. 13,0‰ болып төмендеп, одан кейінгі тәуелсіздік жылдарында құлдырап, 1999 ж. 4,3‰-ге дейін түсті [37]. ^{Славяндық этностар үлесі 1970 ж. 38 %-дан 1989 ж. 31%-ға дейін төмендеді.} 2009 ж. қарай, Қазақстан халқының құрамында қазақтардың 63,1%-дық үлеске ие болуы ендігі жерде Қазақстан халқының демографиялық мінез-құлқын айқындауда қазақтардың шешуші және тұрақты рөл атқаратынын негіздеді.

^{Осы бөлімде сыртқы және ішкі көші-қондағы негізгі үрдістер аймақтар мен этностар бойынша сараланады. 1970-1991 жж. Ресей, Украина, Белоруссия және Прибалтика республикаларымен көші-қон айырбасы есебінен республика 1,5 миллион адамынан айрылды.} Ішкі көші-қонда 1980 жж. солтүстік және шығыстан оңтүстікке көшу байқалса, 1990-жж. көші-қон тасқыны оңтүстіктен батыс, солтүстік және шығысқа қарай ағылған.

Жұмыста қарастырылып отырған кезеңдегі Қазақстан халқының сан жағынан өскенін көрсете отырып, көші-қон үдерісінің экономиканың дамуына, еңбек өнімділігінің артуына, адамдардың әлеуметтік-тұрмыс жағдайларының жақсаруына және т.б. көптеген факторларға елеулі түрде тәуелді екендігі, соның ішінде экологиялық апат аймақтарындағы көші-қон қозғалысының ерекшеліктері қарастырылды.

Халықтың жастық-жыныстық құрамында, 1970-1989 жж. ерлердің өсу қарқыны әйелдерге қарағанда 3 %-ға төмендеді (тиісінше, 43-46%). 1979-1989 жж. ер және әйелдердің еңбекке қабілетті жастағыларының үлесі, тиісінше, 1979 ж. 35 және 31,5 % болса, 1989 ж. 32% және 28 % болып төмендеді.

^{Жұмыста көші-қон үдерісі мен табиғи қозғалыс арасындағы өзара байланыс аймақтар мен этностар бойынша салыстырыла талданады. 1970-1989 жж. қаладағы қазақтардың үлесі 27%-ға (1391,0 мың адамға) артты. Халық құрамындағы қазақтар үлесі табиғи өсімі мен орыс, басқа ұлт өкілдерінің өсімінің төмеңдеуі есебінен болды.} 1959-1979 жж. қазақ және орыс әйелдерінің жас топтарын салыстырсақ, қазақ әйелдерінде бала туу көрсеткіштері:
20-24 жастағыларда 1,3 есе, 25-29 жастағыларда 2,5 есе, ал, 30-34 жастағыларда 4 есе жоғары болды. Орыс әйелдерінің нәтижелі жасы 20-24 болса, қазақ әйелдерінде 30-34 жастағылар көрсеткіші өте жоғары. Орыс әйелдері негізінен 1-2 баламен шектелсе, қазақ әйелдерінде 4 және одан кейінгі реттегі балалардың дүниеге келуі басым болды. Қазақтары басым оңтүстік және батыс аймақтарда бала туу коэффициенті жалпы республикалық көрсеткіштен жоғары: респуб-ликада 1970 ж. – 23,4‰, 1980 ж. – 23‰ болса, облыстар бойынша, Шымкентте – 29,8‰ және 29,5‰, Қызылордада – 28,9‰ және 30,6‰, Маңғыстауда – 29,5‰ және 27,7‰, Гурьевте – 28,8‰ және 27‰, Ақтөбеде – 26,7‰ және 25,6‰, Жамбылда – 26,6‰ және 26,1‰ болды. Ал, славян ұлттары басым тұратын облыстарда, керісінше: Шығыс Қазақстанда – 18,7‰ және 20,1‰, Қарағандыда – 17,8‰ және 18,9‰, Солтүстік Қазақстанда – 20,1‰ және 21,4‰ [40].

Сонымен, 1959-1991 жж. көші-қон векторларының бағыты өзгеріп, республика ішіндегі көші-қон ұлғайды. Халық өсімінде табиғи қозғалыстың шешуші рөлі көтерілді. Демографиялық үдерістердің басты белгісі – Қазақстанның қала халқы құрылымында орыс халқы мен тұтасынан алғанда славян өкілдерінің үлесі төмендеп, қазақ және басқа да түркi халықтарының үлесі артты.

Тараудың «Қазақстанның тәуелсіздік алу қарсаңындағы көші-қон үдерістерінің ерекшеліктері» бөлімінде алтыншы кезеңнің жалғасы ретінде 1989-1991 жж. елдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік және демографиялық ахуал мен көші-қон үдерісінің өзара әсері қарастырылды. 1968 ж. басталып, 1980-жж. тұрақты үрдіске айналған көші-қон қозғалысындағы кері айырым тәуелсіздік жылдарында (2004 ж. дейін) көші-қон векторының сыртқа бағытында берік орын алды.

1980-жж. екінші жартысынан бастап елдегі жариялылықпен қатар келген тарихи шындықтардың ашыла бастауы, ұлттық сезімге негізделген бастамалардың жазалануы (1986 ж. Желтоқсан оқиғасынан кейінгі саяси және әлеуметтік ахуал) республика аймағында еңбек етуге жарайтын жастағы адамдардың 80-82%-ын көші-қон қозғалысына түсірді. Көші-қонның республикадан сыртқа бағытталуы жыныстық арасалмаққа да өзіндік әсерін тигізді. 1989-1991 жж. сыртқы көші-қон 272,4 мың адамға теріс айырым көрсетті. Бірақ, 1989-1991 жж. арасындағы табиғи өсім республика халқының санының өсуін қамтамасыз етті.

Республика ішілік көші-қонға келсек, оның негізгі бағыттары 1926-1980 жж. солтүстік және солтүстік-шығыстан оңтүстік облыстарға бағытталса, 1980-жж. соңында оңтүстіктен солтүстік облыстарға қарай жүре бастады. 1989-1991 жж. республикаішілік көші-қон ерекше екі бағытта белсенді түрде жүрді: Алматы қаласы мен облысы, солтүстік және орталықтағы – Ақмола, Қарағанды және Павлодар, сондай-ақ, Қостанай, Ақтөбе және Маңғыстау облыстары. Республика ішіндегі көші-қон қозғалысына түскендердің ішінде қазақтар – 65%-ын, орыстар – 22%-ын құрады. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс аймақтарындағы қазақтар өсімінің жоғарғы деңгейі, тұрғындар санының өсуі тоқырау кезіндегі демографиялық, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауымен тұстас келіп, республиканың оңтүстік аймағының тұрғындары өздеріне жайлы облыстарға көшті. Батыс және Шығыс Қазақстан қазақтары Алматы қаласы мен Алматы, Жезқазған, Торғай, Павлодар, Қарағанды облыстарына көшті. 1980-жж. соңында ұйымдасқан қабылдау қызметі төмендеп, қоғамдық шақырулар, мемлекеттік аграрлық қоныстандыру, республикааралық орталықтанған қоныстандыру тоқтатыла бастады.

1970-1991 жж. көші-қон қозғалысы республика халқын 2580,5 мың адамға кемітті. Бірақ, осы кезеңдегі табиғи өсімдегі 6117,1 мың адамдық оң айырым, халық санын 3536,6 мың адамға өсірді. Осылайша, көші-қон халық санын өсірудегі шешуші рөлінен айрыла бастады.

Сонымен, ^{Қазақстан халқы Ресейге бодан болғаннан бастап, кеңес заманында да сырттан келген келімсектер көші-қоны нәтижесінде өсіп,
1897-1989 жж. төрт есеге жуық көбейді.} Кеңес дәуіріндегі сырттан келген көші-қон «тасқыны» 1990-жж. кері «тасқынға» негіз болды. Сырттан келген көші-қоншылар 1917-2004 жж. аралығында Қазақстандағы демографиялық ахуалдың жай-күйіне шешуші ықпал етті. 1970-жж. басталған халықтың сыртқа көші-қоны 1990-жж. ерекше күшейді. Егемендік алғалы бері Қазақстандағы сыртқы көші-қонға барлығы 5517,5 мың адам тартылды: 1991-2009 жж. 1657,7 мың иммигрант келсе, 3859,5 мың адам эмиграцияға кетіп, халықаралық көші-қон қозғалысындағы айырбас -2037,9 мың адамдық теріс айырымды құрады. Көші-қон үдерісінде 2789 адамға оң айырым көрсеткен 2004 ж. бері республика халқы өсе бастағанымен, 1991 ж. көрсеткішке (1991 ж. 16793,1 мың, 2009 ж. 16004,8 мың адам) жеткен жоқ [41]. 2004-2009 жж. Қазақстанға 1877,3 мың адам келіп, 1806,8 мың адам кетіп, барлығы 3684,1 мың адам қозғалысқа түсті. Айырым +70,6 мың адамға оң [42]. Шетелдерге қоныс аударушылар саны кейінгі жылдары төмендегенімен, мөлшері әлі де қомақты. Көші-қон үдерісі республиканың еңбек күшінің мамандықты-біліктілікті деңгейі мен елдің демографиялық, этникалық және әлеуметтік дамуына елеулі ықпалын тигізуде. Сондықтан, республикадан тарихи отандарына қайтудағы ұлт өкілдерінің сыртқа көші-қонын тоқтату, болмағанда азайту мемлекеттік маңызға ие.

Қорытынды бөлімде диссертацияда алынған нәтижелер нақтыланып, қарастырылып отырған мәселелер бойынша тұжырымдар жасалды.

Біріншіден, кеңес дәуіріндегі көші-қон үдерісі мен оның демографиялық салдарларын ұлттық идеологиялық тұрғыдан зерттеуде өркениеттілік принциптерінен ауытқымауды тұжырымдамалық қағида ретінде ұстандық.

Екіншіден, тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан тарих ғылымының тұжырымдамалық ұстанымы тұрғысынан ашылған жаңа көзқарастарға сай кеңес дәуіріндегі республика халқының саны мен құрамындағы өзгерістерге ықпал еткен негізгі фактор – көші-қон үдерісі өзіндік ерекшеліктері бар алты кезеңге бөлінді.

1917-1926 жж. – көші-қонның саябырсыған кезеңінде Қазақстанға бағытталған ерікті көші-қон басым болып, қалыптасудағы диаспоралардың өсімінде ішкі табиғи дамуы ерекше рөл атқарды. 1916-1926 жж. Қазақстанға 800 мың адам, жылына орта есеппен 80 мыңнан адам келіп отырған. 1916 ж. ұлт азаттық көтеріліс, 1917-1918 жж. Түркістандағы ашаршылық, кеңес өкіметінің орнауы, азамат соғысы салдарынан қазақ ұлтының шетелге көші-қоны орын алды. Бұл кезеңде бұрынғы патша өкіметінің отарлау саясатымен астасқан көші-қон саясаты жаңа кеңестік түрге ауысты.

1926-1939 жж. - қайта өрлеу кезеңінде орын алған ұжымдастыру мен өндірістендіру қарқыны барлық ұлт өкілдерінің дәстүрлі өмір салтын бұзып, еріксіз көші-қон есебінен Қазақстандағы ұлттардың саны өсті. 1925 ж. өлкелік партия басшылығына Голощекиннің келуімен көші-қон үдерісі жаңа қарқын алды. Аграрлық, өндірістік көші-қонмен бірге осы кезеңнен бастап көші-қон үдерістерінде күштеу шаралары орын ала бастады. Қазақтардың сыртқа көші-қоны 1929-1933 жж. ашаршылықтың зардабынан туындады.

1939-1959 жж. ішіндегі екі кезеңде мәжбүрлі және ерікті жолмен өрістеген көші-қон халықтың жастық және жыныстық құрамындағы өзгерістерге әсер етті. 1939 ж. бастап әйелдер мен ерлер арасалмағында неке жасындағы ерлер жетімсіздігі анық көрінді. Алайда, индустрияның қарқынды дамуы, тың жерлерді игеру т.б. шаралар арқасында 20-35 жастағылардың республикаға ағылуы, көші-қоншылардың көпшілігі ерлер болғандықтан бұл зәруліктің орнын толтырғандай болды. Жаңа қалалар пайда болып, ауыл шаруашылығы мен мәдениетінің дамуына игі ықпал тигізді (1959-1979 жж. 40 қала, 59 жұмысшы поселкелері, 359 ауыл пайда болды).

Бірақ сыртқы көші-қондық толқынның көлеңкелі тұстарын атап кету керек:

- Қазақстан халқының көпұлттануының ақыры 1930 жж. бастап 1990 жж. дейін жергілікті халықты өз отанында азшылыққа айналдырды;

- көші-қон республикаға білікті мамандардың келуіне жол ашты. Қазақстанның индустриясы мен ауыл шаруашылығының дамуына көшіп-қонушылардың сіңірген еңбегі зор, бірақ, еңбектің индустриалдық салаларындағы ұлттық мамандардың үлесі тіпті төмен болды. Қазақ жұмысшылардың үлесі экономикалық индустриялық салалардағы инженер-техникалық интеллегенция құрамында 1950-1970 жж. біршама артқанымен, 1993 ж. 1 қаңтарда қазақтар өндірісте 24,2%, көлік саласында 31,4%, байланыста 31,4%, құрылыста 21,6 қана болды;

- Қазақстанда орыс тілділердің басым болуы, оған қоса араб жазуынан алдымен латын, одан кейін кириллицаға көшу және тағы басқа қолданылған шаралар қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін жоғалтуға әкеліп соқтырды. Тіпті Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алған күннің өзінде де қазақ тілі лайықты бағаланбай келеді. 1939 ж. қазақтардың 0,4%-ы орыс тілін ана тілім деп есептесе, 1959 ж. 1,2%-ға өскен. 1959 ж. республика халқының 29,9%-ы қазақ тілін (қалада 16,4 %, ауылда 40,4%) ана тілім деп есептеді. Орыс тілін ана тілім деушілер республика халқының 49,2% болды. 1989 ж. 2,5 мың қаладағы қазақтың 97%-ы қазақ тілін ана тілім деп есептегенімен, 1990-жж. басына қарай қазақтардың 40%-ы өзінің ана тілін меңгермегенін немесе нашар меңгергенін айқындалды. Осыған қоса, өзге ұлт өкілдерінен тұратын қалалықтардың 0,7%-ы ғана қазақ тілін еркін меңгерген. Қалаларда 50%-дан аса неміс, украиндардың 63,4%-ы, белорусьтердің 66,6%-ы, корейлердің - 50%-ы орыс тілін ана тілім деп есептеген. Орыс тілі Қазақстан Ресейдің отары болған кезден бері жазу графикасына өзгерістер енгізгенімен қазақ жерінде үзіліссіз пайдаланылуда. Мұның өзі қазақ тілінде сауаттылардан көрі орыс тілінде сауаттылардың саны мен үлесінің ардайым көп болуына әсерін тигізуде;

- көші-қон Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы әркелкіліктің негізін қалады. 1950-жж. солтүстік аймақта көптеп пайда болған жұмыс орындары көші-қоншылар есебінен толықтырылып отырылды. Орталық Қазақстан (Қарағанды темір бассейні, металлургия заводы, Екібастұз көмір бассейні), Шығыс Қазақстан (Лениногорск қорғасын заводы, Өскемен қорға-сын-мырыш комбинаты) өнеркәсіпті аймақтары мен тың жерлері игерілген Солтүстік аймақтарға күрделі қаржының көптеп бөлінуі бұл аймақтардың әлеуметтік-экономикалық салаларының өзге аймақтармен салыстырғанда жылдам және жоғары қарқынмен дамуына әкелді. Кеңес дәуірінде халықтың әл-ауқаты мен тұрмыс-жағдайына әсер ететін, ерекше оңтүстік облыстардағы жұмыссыздық пен жұмыс орнының жетімсіздігінің негізі қаланды;

- орасан зор сыртқы көші-қондық толқын индустрия саласындағы еңбекте қазақтардың қаладағы үлесін төмендетті. Қазақтардың урбанизациялануы
1926 ж. 2%-дан 1989 ж. 47,4% болды және т.б.;

- Қазақстан жерінің ядролық қаруларды сынау мен қосмосты игеру полигонына айналуы және табиғи ресурстарды есепсіз пайдалану экологиялық жағдайларды, экологиялық көші-қонды туындатты. Өлім-жітім коэффиценттері Атырау, Қызылорда, Батыс Қазақстан, Семей, Талдықорған облыстарында әлі күнге дейін салыстырмалы төмендемей тұр;

- көші-қон нәтижесінде аралас некелер көбейді. Аралас некенің ұзақ уақыт бойы белгілі бір жүйелермен арнайы жүріп жатқан ассимиляциялау үдерісіндегі шараның бірі екенін айту керек. Ал, ассимиляцияға ұшыраған халық өз тілінде сөйлемейді. 1959 ж. республикадағы 1915,4 мың отбасының, аралас некедегілерін қосқанда, үй басшысының ұлтына сәйкес 42,3 %-ы орыс ұлтынан, 28,6 %-ы қазақ ұлтынан тұрды. Халық құрамын отбасылардың қай ұлт өкілдерінен тұратындығына байланысты талдасақ, онда қазақ отбасылары 1939 ж. салыстырғанда 28,6 %-ға төмендеген.

Қазақстандағы кеңес дәуіріндегі көші-қон халықтың полиэтникалық құрылымын қалыптастырып, жергілікті этностың маңызы мен орнын өзгертіп, ел мен қоғамның әлеуметтік-экономикалық бейнесін тарихи қысқа мерзімде индустриалдық даму деңгейіне жеткізді. Қазақстандағы қазақ ұлты мен әр түрлі диаспоралар кеңес дәуірі тұсындағы қалыптасуы барысында өз этносының мәдениетімен бірге, орыс және басқа да халықтар мәдениетінің элементтерін қабылдады. Қазақтарда тілдік, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық салт-санасындағы өзгерістерге, ал әр түрлі диаспора өкілдерінде тарихи отанындағы отандастарымен тілдік-мәдени, тұрмыс-салт өзгешеліктеріне негізделген менталитеттің (мысалы, корейлер, немістер, еврейлер, поляктар және т.б.) қалыптасуында көші-қон үдерісі негізгі рөл атқарды. Кеңес заманында күрделі де маңызды өзгерістерге түскен қазақ және басқа да ұлт өкілдерінің сандық және сапалық мазмұнына, демографиялық мінез-құлқына әсер еткен көші-қон ұлттардың тарихи орнын анықтауда да шешуші рөлге ие болды.

1897 ж. елдегі Қазақстаннан тыс жерлерде туылғандардың үлесі 8,3% болған болса, 1999 ж. олардың республикадағы үлесі, славян өкілдері мен немістердің өз отанына көшулеріне қатысты ірі көші-қон ағындарынан кейін 22,9% құрады. Кеңестік кезеңде өткізілген әрбір санақ Қазақстанға сырттан келіп, тұрақтанған көшіп-қоншыларды тіркеді. Сонда, Қазақстан халқының 50-60%-дайын сырттан келгендер, соның ішінде ХХ ғ. өн бойында келгендер мен олардың ұрпақтары құрайды. Осы жерде айта кетер жайт, қазіргі Қазақстандағы қазақтардың

Зерттеу барысында туындаған ұсыныстар:

• 
  Көші-қон туралы Заңды жетілдіру керек. Онда оралмандардың азаматтық алуын жеңілдететін және әлеуметтік қамсыздандырылуын нақтылайтын шаралар қарастырылғаны жөн;
  
• 
  сырттан келетін еңбек көші-қоншыларына шектеу мен іріктеу арқылы Қазақстанда жоқ және қажет мамандық иелерін кіргізу керек. Шетелдік және қазақстандық жұмысшылар жалақысындағы айырмашылықтарды жою қажет;
  
• 
  аймақтық, облыс аралық ішкі көші-қонды реттейтін шараларды жетілдіру керек. Жұмыс күші артық оңтүстік, шығыс аймақтардан жұмыс күші қажет аймақтарға жұмысқа қабылдауды ұйымдастырған жөн;
  
• 
  халықтың әлеуметтік және мәдени өмірі мен Қазақстандағы көші-қон мәселесіне қатысты зерттеулер мен шараларды жалғастыру қажет. Осы мақсатта БҰҰ жүйесіндегі халықаралық еңбек ұйымы және басқа да арнайы агенттіктермен басқа да халықаралық ұйымдармен байланысу;
  

• 
  ашаршылық жылдарында шекарадан өтпекші болған қазақтардың әлі күнге дейін сүйектері шашылып жатқан тау шатқалдарына арнайы экспедициялар ұйымдастыру арқылы шашылып жатқан сүйектерін жерлеу рәсімдерін жасап, аштық құрбандарына ескерткіш-белгі қою және т.б.