Құдайбергенова Айжамал ибрагимқызы

Тарих ғылымдарының докторы

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Тарихи демография және қазіргі әлеуметтік процестер бөлімінде орындалды

Диссертация 2010 жылы «28» қазанда сағат 14-00-да Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жанындағы тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық кеңесінде қорғалады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28.
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында танысуға болады. (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28)

Автореферат 2010 жылы « » қыркүйекте таратылды.

ғылыми хатшысы, тарих

Кеңес дәуірі тұсындағы идеологиялық ұстаным зерттеушілерді елдің әлеуметтік-демографиялық ахуалының нақты бейнесінен хабар беретін некелік жағдай, ажырасқандар, туу мен өлім-жітім мәселелері, олардың өзгерістері, ең алдымен оның этностық ерекшеліктері мәселелерін ғылыми зерттеуден алыстатты. Ал, көші-қон үдерістерінің жоғары аталған демографиялық өзгерістеріне ықпалын көрсету тіпті де мүмкін болмады. Өйткені демографияға формациялық дамудың марксистік-қоғамтанушылық тұжырымдамасы таңылып, халықтану саласындағы зерттеулердегі құрғақ сандар ұлттық және жалпы адамзаттық мүддеден көрі таптық мүддеге қызмет етті.

Кеңестік жүйенің ыдырауымен ХХ ғ. өн бойында қазақ халқы басынан өткізген демографиялық апаттардың саяси факторларын ашудың ұлттық болмысты сақтап, дамытудағы маңызының зор екендігі тек тарихшы ғалымдардың ғана емес, сонымен қатар басқа да қоғамдық ғылым салалары өкілдерінің алдындағы міндеттің біріне айналды. Бүгінгі таңдағы республикадағы демографиялық ахуалдың астарының өткен дәуірлермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақтылы мәліметтер мен ғылыми тұжырымдар көпшілік қауым назарына ұсыныла бастады. Көпұлттардың өкілдері бар Қазақстандағы демографиялық ахуал елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени даму ерекшеліктерімен тығыз байланыстырылып, жеке зерттеле бастады. Соның ішінде, мемлекет құраушы ұлт - қазақтардың тарихи тағдырының Қазақстанды отанына айналдырған көптеген өзге ұлт өкілдерінің тағдырымен астаса дамуының шынайы тарихы ашылуда. Ал, тарих – халықтың зердесі. Ол болып өткен, оны түзете алмаймыз және жақында ғана жасалып келгеніндей, билікке жағынып, бір түсін екіншісімен ауыстырып, жаңаша жаза алмаймыз. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен, қаһармандық немесе қайғылы беттерімен қоса, ол қандай болса нақ солай, бүкіл алуан түрлілігімен, тұтас күйінде қабылдауға тиіспіз. Отандық тарих ғылымының салалары ішіндегі кеш дами бастаған бөлігі болғандықтан, тарихи демографиялық зерттеу жұмыстары халықтану бағытындағы өзекті мәселелердің түбіне жетпек түгіл, үстіңгі қабатын қарастырып біткен жоқ. Соның бірі – кеңес дәуірі кезіндегі көші-қон үдерісі және оның этно-демографиялық нәтижелері мен салдарлары мәселесі.

ХХ ғ. Қазақстанның демографиялық дамуындағы басты ерекшелік – халықтың сандық және сапалық динамикасында табиғи өсімнің емес, көші-қон үдерісінің ықпалының басты рөл атқаруы. Ғасыр бойы жүрген көші-қон халықтың көп ұлттық құрылымын қалыптастырып қана қоймай, республиканың саяси-әлеуметтік, экономикалық даму ерекшеліктерін айқындап, қазақ ұлтының дәстүрлі даму бағыттарына күрделі өзгерістер енгізді. Сонымен бірге, көші-қон үдерістерінің көлемі, бағыттары мен негізгі үрдістері Қазақстанның жеке аймақтарының әлеуметтік, экономикалық және демографиялық даму ерекшеліктерінің қалыптасуына да әсерін тигізді.

Тарихи демографиядағы ұлттық фактор, ең алдымен, қазақ ұлтының дамуына қатысты. Тарихи-географиялық жағдайлар қазақтарды екі алып халықтың, екі ұлы мемлекет – Ресей мен Қытайдың жақын көршілері болуға алып келді. Осының өзі Қазақстан тарихында өшпес із қалдырып, тіпті қазақ халқын ХХ ғ. бірінші жартысында ұлт ретінде сақталып қалу немесе жойылып кету дегенге жақын демографиялық апаттарға ұшыратты. Ендігі жерде қазақтың кең байтақ даласын халыққа толтыру деген ұғым біздің көршілеріміздің саяси мақсатына айналмауы үшін, мемлекетіміздің көші-қон саясаты мен этно-демографиялық дамуының ХХІ ғ. болашағы мәселесін нақтылау үшін, Қазақстанның кеңес дәуіріндегі демографиялық тағдырының көші-қон қозғалыстарының барысы мен нәтижесіне қатысты заңдылықтары мен ерекшеліктерін анықтау қажеттілігі тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

Халықтың көші-қоны тақырыбы экономикалық, саяси, тарихи, құқықтық тұрғыдан жарияланған еңбектерде қамтылғанымен, оның барысының кеңестік биліктің ұлттық және әлеуметтік саясатымен тікелей байланысты болғандығы тарихи демография ғылымы тарапынан арнайы зерттелінбеді. Көші-қон үдерісінің нәтижесінде одақтас республикалар халқының құрамындағы жергілікті ұлттар үлесінің төмендеуі, еңбек ресурстарының қайта бөлінуіндегі келімсек ұлттар өкілдері үлесінің артуы және т.б. туралы зерттеулердің жүргізілуі КСРО-ның ішкі және сыртқы саясаты үшін де тиімсіз болды. Өйткені, КСРО-дағы ұлтаралық қатынастар мәселесінде қалыптасқан ұғымдарға қайшы келетін мәліметтер социалистік өмірдің шынайы мәнін ашуы сөзсіз еді. Сондықтан, тарих ғылымында толыққанды зерттеу нысаны болмаған кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы көші-қон үдерістерінің динамикасы мен демографиялық салдарлары тақырыбын жаңаша, тың әдістемелік тұжырымдама тұрғысынан зерттеу өзекті болып табылады.

Көші-қон мәселесі қай кезеңде болмасын өзекті. «Ұлын – Ұрымға, қызын – Қырымға» аттандырып, талай көші-қонды басынан өткізген қазақ елінің тарихи дамуындағы жаңа – тәуелсіздік жылдарындағы сатысы ғаламдану үдерісімен бірмезгілде қатар жүруде. Халықтың әлеуметтік-демографиялық даму деңгейі оның мекендеген ортасы, географиялық орналасқан жері, өмір сүретін елінің мәртебесі мен саяси-экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік-мәдени ахуалы, әлеуметтік-құқықтық қамсыздандырылуы және т.б. тыныс-тіршілігінің барлық салаларымен өзара тығыз байланысты. Осындай кешенді фактор көші-қонның себептеріне, көлеміне, бағыттары мен салдарларына әсер етсе, көші-қон, керісінше сол факторлардың туындауы мен кез-келген мемлекеттің ішкі және халықаралық көлемдегі даму деңгейінің өзгерістеріне ықпал етеді. Жаһандану кең қанат жайған кезеңде Қазақстанда көші-қон үдерісінің жаңа түрлері пайда болып, көлемі, мәні, барысы, маңызы және салдарлары күрделенген сайын көші-қон мәселесін зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігі күшейе түсуде. Бұл халықаралық ЕҚЫҰ (ОБСЕ) секілді ұйымға төрағалық етудегі Қазақстан Республикасы мысалында анық көрінуде.

Әлемдік құндылықтарға бай ұлттар мен халықтар өкілдерінің біртұтас жүйесі болып табылатын республика халқының көпэтностық құрамы елде демократияның одан ары дамуына мүмкіндік беретін артықшылық. Себебі, бір мемлекетте әр түрлі халықтар мен ұлттар өкілдерінің бейбіт өмір сүруі қоғамды демократияландырудың негізгі белгілерінің бірі. Мемлекет құраушы қазақ ұлты қоғамымыздағы барлық этностық топтар мүшелерімен иық тіресе, азаматтық мемлекет құруда. Сондықтан көші-қон үдерісінің кеңестік дәуірдегі ерекшеліктерін, салдарлары мен тәжірибесін тұжырымдамалық тұрғыдан қайта пайымдаудың республика халқын азаматтылық пен патриоттық рухта тәрбиелеу мақсатындағы өзектілігі жоғары.

Тақырыптың ғылыми, іс-тәжірбиелік және мемлекеттік маңыздылығы – өткен тарихи тәжірибені, оның нәтижелері мен салдарларын ескеріп, елдегі барлық этностар мүддесінің сақталуын қадағалау арқылы мемлекеттің көші-қон саясатының жолдарын ашып, бүгінгі таңдағы тұрғындардың көші-қондық қозғалыстарының себептерін нақтылауда. Сонымен бірге, ара-тұра түсініспеушіліктерден туындайтын ұлтаралық қатынастағы келіспеушілік құбылыстардың алдын алып, ұлтаралық қақтығыстарды болдырмау үшін де кеңес дәуіріндегі көші-қон саясатын, үдерістің барысын, нәтижелерін тарихилылық, нақтылық, объективтілік, шындық қағидалары тұрғысынан зерттеп, халыққа насихаттау қажет. Осылайша, біз тәуелсіз Қазақстанның өмір шындығына сай тарихын жазып, «Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастырудың тұжырымдамасын» жүзеге асыруға үлес қосамыз.

Сонымен, кеңес дәуіріндегі көші-қон үдерістерінің демографиялық салдарларының шынайы бейнесін ашу қажеттілігі тақырыптың өзектілігінен туындады.

- кеңес дәуіріндегі көші-қон мәселесін зерттеуде қол жеткен нәтижелері мен олқылықтарын анықтау. Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздерін нақтылап, деректік мәліметтерді талдауды тереңдету;

- кеңес дәуіріндегі көші-қон үдерісін толқындарына, бағыттарына, бары-сына, нәтижелеріне қарай, тарих ғылымында ашылған жаңа тұжырымдамалар негізінде кезеңдерге бөлу;

- кеңес дәуірі қарсаңындағы Қазақстандағы саяси, демографиялық ахуалдың негізгі үрдістерін көрсету;

- көші-қон үдерісінің әр кезеңдегі ішке және сыртқа бағытталған түрлерін (республика ішіндегі, аймақ аралық, КСРО республикаларымен, шетелдік) анықтау;

- көші-қон үдерістерінің негізгі факторларын жіктеп, ерекшелігін талдау;

- 1917-1991 жж. 74 жыл өмір сүрген кеңестік дәуірдегі көші-қон үдерісінің Қазақстан халқының ұлттық құрамын өзгертудегі ықпалын кезеңдер бойынша ашу;

- көші-қонның саяси-демографиялық катаклизмдермен өзара байланысын көрсету негізінде халықтың жастық-жыныстық және біліми құрамына тигізген әсерін кезеңдер бойынша талдау;

- Қазақстандағы қалалану үдерісінің халықтың көші-қон қозғалысының белсендірілуіне мен демографиялық мінез-құлқының өзгерістеріне тигізген өзара әсерін анықтау;

- тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстандағы көші-қон үдерістерінің ерекше-ліктерін, оның себептері мен бағыттарын анықтап, тәуелсіздік жылдарындағы көшi-қон үрдiстерiнiң кеңестік кезеңдегі көші-қон үрдістерімен байланысын, ерекшеліктерін, барысы мен нәтижелерін көрсету;

- көші-қон үдерістерінің өркениетті даму жолындағы тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық даму ерекшелiктерiне сай, ұлттық саясатты жүргізудің тұжырымдамасы ретiнде практикада қолдануға болатын iс-шаралар бағыттарының қалыптасуындағы маңыздылығын айқындау.

- Тақырыпты зерттеуде гуманистік таным заңдылығы, ұлттық және өркениеттілік құндылықтар тұрғысынан мәселені пайымдау тұжырымдамасы басшылыққа алынды;

- Қазақстандағы ХХ ғ. көші-қон үдерістері мен оның этнодемографиялық салдарлары алғаш рет тарихи себеп-салдар және сабақтастық тұрғысынан жан-жақты және кешенді түрде зерттелді;

- кеңестік дәуірдегі көші-қон үдерісінің демографиялық қырына қатысты жарияланған еңбектер тақырыптың зерттелу деңгейін көрсетіп, қол жеткен нәтижелері мен олқылықтарын анықтау үшін үш топқа топтастыра талданды;

- кеңестік дәуірдегі көші-қон үдерісі тәуелсіздік кезіндегі қазақстандық тарих ғылымының тұжырымдамалық ұстанымы тұрғысынан ашылған жаңа көзқарастарға сай алты кезеңге бөліне қарастырылды. Кезеңдерге бөлуде көші-қон қозғалысының бағыттары, барысы, көлемдері, қарқындылығы, сондай-ақ, халықтың сандық және сапалық құрамына, республиканың саяси-элеуметтік жағдайы мен этнодемографиялық дамуына тигізген әсері назарға алынды;

- кеңес өкіметі орнауы қарсаңындағы көші-қонның ерекшеліктері талданды: ішке Ресейдің орталық аймақтарынан шаруалар көші-қоны жалғасса, 1916 ж. көтерілісті басып-жаншу шараларынан сыртқа қашқан қазақтар көші-қонының демографиялық салдарлары анықталды;

- 1917-1926 жж. көші-қоншылардың лек-легімен келуінің өндірістендіру басталғанға дейін тоқтатылуына орай Қазақстанға көші-қонның саябырсу кезеңі деп атадық. Бұл кезеңде бұрынғы патша өкіметінің отарлауымен тұтасқан көші-қон саясаты жаңа кеңестік түрге ауысты. Қазақтар 1926 ж. санақта 58,5% болып, көпшілік мәнін сақтады.

- 1917-1918 жж. болған ашаршылық кезінде Түркістан Республикасындағы қазақтардың 34,1%-нан айрылғаны, ерекше Сырдария облысы құрамындағы қазақ жерлеріндегі қазақтардың шығынының жоғары болғаны анықталды;

- 1926-1939 жж. өлкені экономикалық жағынан пайдалануды қарқынды көші-қон үрдістерімен ұштастырудың Қазан төңкерісінен кейінгі көші-қонның қайта өрлеген жаңа кезеңін бастағаны көрсетілді. Осы кезеңдегі саяси-демографиялық катаклизмдермен өзара байланысқан көші-қонның халықтың ұлттық, жастық-жыныстық, біліми құрамына тигізген әсері құпия болып келген мәліметтер арқылы сараланды;

- кеңес дәуіріндегі көші-қон үдерісінің құқықтық қамсыздандырылу мәселесі кезеңдер бойынша қарастырылды;

- Одақтық организмінің тетігі қызметін атқарған республикадағы 1939-1945 жж. сыртқы көші-қонның жаңа бағыттары мен түрлерінің Ұлы Отан соғысына байланысты үшінші кезеңдегі түрлері талданды. Ал, ішкі көші-қонда соғыс қарсаңында басталған жоспарлы қоныстандыру шаралары тоқтатылды;

- 1946-1959 жж. көші-қон үдерісі нәтижесінде қазақтар мен басқа да орыс емес ұлт өкілдерінің ана тілін игеруі, білім деңгейі, қала мен ауыл халқы арасалмағындағы үлесі, еңбекпен қамтамасыз етілуі, халық шаруашылығында қамтылуы секілді әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштердегі өзгерістері тереңдеді. Тың қазақты тұқыртып, 1959 ж. санақта 29,7%-ға түсірді. Ғасыр басынан санағанда, Қазақстандағы халықтың 70%-дайы сырттан келгендер болды. Көші-қон арқасында 1959 ж. 30 жасқа дейінгілер халықтың 62,5%-ы немесе республика халқының 2/3 бөлігі болды.

- 1959-1970 жж. Қазақстанға сырттан келушілердің көші-қоны аздап саябырлағандығы анықталып, бұл кезеңді көші-қон қозғалыстарының бәсеңдеу кезеңі деп атадық. Осы кезеңде орын алған «демографиялық жарылыстың» тұрғылықты ұлттың үлесін 2,9 пунктке көтергені, 1970 ж. қазақтардың 32,6%-дық үлесінен азшылық ұлт мәртебесінің жойылмағаны көрсетілді;

- 1970-жж. ғасырдан астам уақыт бойы қазақ жеріне бағытталған көші-қон қозғалысы кері бұрылды. Ресей мен КСРО-ның басқа республикаларынан Қазақстанға көшіп келушілер әлеуеті сарқылды. 1970-1991 жж. көші-қон үдерісінің халықтың сандық және сапалық өзгерістерге тигізген ықпалы мен осы кезеңдегі көші-қон үдерісінің ерекшелігі айқындалды;

- Қазақстандағы қалалану үдерісі және оның халықтың көші-қондық қозғалысының белсендірілуіне тигізген әсері мен ішкі көші-қондық қозғалысқа түскен топтардың ұлттық, жастық-жыныстық, біліми-мамандықты құрамы, орналасуы мен әлеуметтік жағдайларындағы ерекшеліктері ашылды;

- кеңес дәуіріндегі көші-қондардың ұйымдастырылу деңгейінің жетілді-рілмеуі ұлтаралық жанжалдардың тууына негіз болғанымен, көші-қон үдерісінің саяси, мәдени нәтижелері адамзат қоғамындағы ұлтаралық келісім, шыдамдылық, өзара көмек пен бейбіт қатар өмір сүру құндылықтарының орнығуына байланысты өзгерістерге ұшырағаны көрсетілді;

- Қазақстанның тәуелсіздік алу қарсаңындағы көші-қон үдерістерінің ерекшеліктері нақтыланды және т.б.

Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері 1917-1991 жж. аралығында
74 жыл бойы өмір сүрген кеңес өкіметінің билік құрған дәуірін қамтиды. Күштеп ұжымдастыру, жедел өндірістендіру және басқа әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар, саяси қуғын-сүргін мен екінші дүниежүзілік соғыс, тың және тыңайған жерлерді игеру және басқа күрделі тарихи оқиғаларға байланысты бұл дәуірдегі көші-қон үдерістерінің ерекшеліктері талданған. Диссертацияда кеңес өкіметі қарсаңындағы елдегі этнодемогра-фиялық ахуалды салыстырмалы түрде көрсету үшін 1897 ж. санақ материал-дары және тәуелсіздік жылдарындағы көші-қон үрдістерінің жаңғырығын анықтау үшін 2009 ж. санаққа дейінгі тәуелсіз Қазақстан мәліметтері де қолданылады.

Зерттеу жұмысының аумақтық ауқымы кеңес дәуірінде көптеген шекаралық және әкімшілік-аумақтық өзгерістерге ұшыраған қазіргі Қазақстан Республикасының аумағын қамтиды.

Зерттеудің қолданыстық маңызы. Зерттеуде ұсынылған мәліметтерді, жасалған қорытындылар мен тұжырымдарды жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы, оның арнайы курстары, тарихи демография, әлеуметтану, деректану, саясаттану пәндерi бойынша оқылатын дәрістер мен семинарларда пайдалануға болады. Көші-қоншылар, сыртқы және iшкі көшi-қонға байланыс-ты ғылыми мәлiметтердi жалпы зерттеу жұмыстарында пайдалануға болады.

Сонымен бірге, Қазақстан халықтары Ассамблеясы мен этномәдени орталықтарында сабырлы саясаттың, ұлтаралық достық пен келісімнің қалыптасуының тарихын насихаттау үшін қажетті еңбек. Зерттеу жұмысы Қазақстандағы демографиялық ахуалдың өткен кезеңдерін оқып, танысқысы келетін көпшілік қауымға да арналған. Мемлекеттің көші-қон саясатын ғылыми негізде және тәжірибе арқасында саралай, нақтылай түсіп, ілімді дамытуға көмек көрсете алады. Зерттеу қорытындыларының осы тақырыпты зерттеушілерге көп көмек берері сөзсіз. Сондай-ақ, бұл еңбек Қазақстандағы көші-қонның көлемін, оның барысын, қорытындысы мен өлкелердегі тарихын білгісі келетіндерге де қажетті зерттеу жұмысы болып табылады.

Зерттеу жұмысында басшылыққа алынған негізгі идеологиялық тұжырымдама – гуманистік таным заңдылығы және өркениеттілік құндылықтар тұрғысынан пайымдау болып табылады.

Теориялық негізін ғылыми танымның тарихилылық, нақтылық, шынайылық және құбылыстардың бағалылығы мен жүйелілігі принциптеріне негізделген зерттеулердегі тұжырымдар құрайды. Мәселені зерттеуде салааралық, әртүрлі ғылымдардың – тарихи, демографиялық, сатистикалық, көп өлшемді класстер-талдау (Фуззи класс), салыстырмалы тарихи-демографиялық талдау, интерполяция, қайта қалпына келтіру және т.б. әдістерін үйлесімді түрде пайдалануға талпыныс жасалды.

Диссертацияларда пайдаланылған мәліметтер «Statistica», «SPSS», «Statgrafch» және кестелік «Microsoft Excel» редакторы секілді қазіргі кезеңдегі қондырмалық бағдарламалар көмегімен өңделді.