C. М. Бахишева Педагогикалық жобалау: теориясы мен технологиясы ОҚулық

 
251 
7. 
Оқытудағы 
жобалау 
әрекеті 
барысында  
оқушылардың қҧзіреттіліктерін  қалыптастыру   
 
Білім  берудегі  жобалау  әрекеті  арқылы  оқушылардың 
түрлі қабілеттілік сапалары мен құзыреттіліктері артатыны – 
олардың  ақпаратты  ала  білуі,  оны  сұрыптай  және  ӛңдей 
отырып  пайдалана  білуі,  ӛз  бетімен  және  топпен  жұмыс 
істеу,  тұлғааралық    қарым–қатынасты  ұйымдастыру, 
мәселені  анықтай  алу  мен  оны  шеше  білу,  т.б.  дағдылары 
қалыптасатыны белгілі.  
Қазақстан Республикасындағы білім беруді 2011 - 2020 
жылдарға  дейінгі  дамытудың  Мемлекеттік  бағдарламасында  
білім  берудің  жаңа  нәтижелері  ретінде  білім  алушылардың 
құзыреттіктерін  қалыптастыру 
деп  белгіленіп  отыр. 
Сондай-ақ  құзыреттілікке  бағытталған  Жалпы  орта  білім 
беру  стандартында  орта  білім  беру  мақсаты–білім 
алушылардың 
түйінді 
және 
пәндік 
құзыреттерін 
қалыптастыру  арқылы  олардың  танымдық  қабылеттерін, 
алған 
білімдерін 
оқу 
және 
ӛмірлік 
жағдаяттарда 
шығармашылықпен  пайдалана  алуын,  ӛзін-ӛзі  дамыту  мен 
ӛзіндік басқаруын қамтамасыз ету деп сипатталған. Онда әр 
білім  саласы  бойынша 
түйінді  және  пәндік  құзыреттерді
 
кіріктіру  арқылы  күтілетін  нәтижелерді  анықтау  қажеттігі 
және түйінді құзыреттер әр білім саласының алатын орнына 
сәйкес пәнаралық сипаттағы қабілеттер ретінде алдымен оқу 
пәндері  арқылы  қалыптасып,  дамитыны  атап  ӛтіліп,  түйінді 
құзыреттерге: 
ақпараттық,  коммуникативтік,  мәселелердің 
шешімін табу
 
құзыреттері 
жатады делінген. 
Коммуникативтік  құзыреттілікті  қалыптастыру
. 
Жобалау  арқылы  қарым  –  қатынас  белсенділігін    арттыруға 
болатыны  сӛзсіз.  Бірақ  жобалаудың  мәнін  тек  қана 
коммуникативтік қатынастардан құралады деп есептеу оның 
шеңберін  тарылтып,  оны  оқушылардың  әңгімелесе  білу 
диалогын ұйымдастыру немесе жазбаша қарым – қатынасын 
дамытумен  шектейтін  болады.    Дәстүрлі  оқытуда 
оқушылардың ӛз ойларын еркін білдіруге жағдай туғызылуы 
тӛмен  деңгейде,  олардың  беретін  жауаптары  мен  күтілетін 
жауаптарының мазмұны әдетте белгілі болып келеді. Оқушы 
сол  ӛзінен  күтілетін  жауапқа  ғана  даярланады.  Оның  бір 

 
252 
жағынан  тиімділігі–оқушының  сӛйлеу  әрекетін  құру 
жүйеленеді,  белгілі  бір  нормаға  жауап  береді  және  оны 
бақылауға және бағалауға болатыны–болса, екінші жағынан, 
кемшілігі  –  оқушыға  ӛз  ойларын  жеткізу  мүмкіндігі 
шектеулі,  еркін  ойлау  мен  пікір  білдіруге  жағдай 
туғызылмайды. 
 
Жасӛспірімдердің бір – бірімен қарым – қатынасы 
осы  жаста  ӛзгере  бастайды,  олар  үшін  қарапайым  қатынас 
жеткіліксіз,  ӛйткені,  коммуникация  арқылы  оларда  ӛздерін 
кӛрсетуге,  дәлелдеуге  қажеттік  пайда  болады.  Жобалау 
әрекеті  осы  қарым  –  қатынас  мәдениетін  сапалы  дамытуда 
белгілі бір рӛл атқарады. 
 
Жобалау 
барысында 
айырмашылығы 
кӛп 
байқалмайтын  коммуникацияның  екі  түрлі  қыры  бар  екенін 
айта кету керек. Олар: 
қарым–қатынас  барысында  ауызша  және  жазбаша 
сӛйлесу; 
топтық қарым – қатынасқа түсу; 
Осы екі қыры тәжірибе барысында бір – бірімен бірігіп 
кететін  болса  да,  оқушылардың  жобалау  әрекетін 
ұйымдастыру  және  талдау  кезінде  оларды  ажыратып 
қарастыру қажет болады. 
 
Оқушылар  білім  берудің  әрбір  кезеңінде  ӛз 
бетімен  ауызша  және  жазбаша  ӛз  ойын  білдіре  білу 
дағдыларын  меңгеруі  қажет  және  әрбір  білім  беру  ұйымы 
оны 
міндетіне 
алуы 
тиіс. 
Бұл–
коммуникативтік 
құзіреттілік
 деп аталады. 
 
Коммуникативтік құзіреттілік – мәтінді, белгілі бір 
ойды түсінуі және түсіндіре алу қабілеті  –  барлық  пәндерде 
де, барлық оқыту кезеңдерінде де қалыптастырылады. 
 
Коммуникативтік  құзіреттілік  оқушының  мәтінді 
не  белгілі  бір  ойды  түсіну,  игеру  барысында  тӛмендегі 
әрекеттер жасай білуін білдіреді: 
-
 
мәтіннің,  ойдың  немесе  ақпараттың  мазмұнын 
түсінеді, игереді, меңгереді; 
-
 
оны  басқаша  құрастыра  алады  немесе  берілген 
мазмұнды жаңаша түрге ендіре алады; 
-
 
мәтіннің,  ойдың,  ақпараттың  мақсатын  құрастыра 
алады; 

 
253 
-
 
мақсатты  жүзеге  асыру  үшін  қандай  амалдар  мен 
құралдар қолданылып тұрғанын анықтай алады; 
-
 
мәтіннің,  ойдың,  ақпараттың  кімге  арналып 
тұрғанын анықтай алады; 
Мәтінмен,  ақпаратпен  жұмыс  жасауда  оның  үш  негізгі 
сипаттамасын ескеру қажет. Олар: 
-
 
мәтіннің мазмұны; 
-
 
хабарлау түрі; 
-
 
адресаты (кімге арналғаны); 
Коммуникативтік қатынас екі – 
ауызша және жазбаша
 
түрде  қалыптасады,  олардың  ӛз  алдына  ерекшеліктері  бар 
және  оны  дұрыс  қалыптастырудың  ӛзіндік  назары  мен 
әдістері сақталуын қажет етеді. 
 
Коммуникативтік  қатынасты  қалыптастыру  және 
дамытуда  белгілі  бір  сабақтастық  ұстанымы  болады.  Атап 
айтқанда, 
бастауыш 
сыныпта 
негізі 
салынған 
коммуникативтік  компоненттер  негізгі  мектепте  бекітіледі 
және ол компонентті күрделендіре дамыту одан арғы жоғары 
сыныптарда жүзеге асырылады. Коммуникативтік қатынасты 
жобалау арқылы дамытудың тиімділігін кӛрсете отырып, бұл 
тек  осы  әрекеттің  негізінде  ғана  жүзеге  асырылады  деп 
түсіну  де  қате  пікір  екенін  ескеру  керек.  Сондай–ақ, 
коммуникативтік 
қатынасты 
дәстүрлі 
оқытуда 
қалыптастыруға 
болады. 
Бұл 
белгілі 
бір 
ақпарат 
форматындағы  жұмысты  қамтиды.  Мысалы,  зертханалық 
жұмыстың  қорытындысын  жазу,  шығарма,  мазмұндама,  т.б. 
жұмыстар.  
 
Түрлі форматтағы ақпарат немесе мәтінмен жұмыс 
жасай отырып (мыс, ғылыми мақала, эссе, интервьюге жауап 
беру, т.б.) оқушы оның талап ететін үлгісін сақтап үйренеді. 
Ӛйткені,  еркін  жазу  форматын  қажет  етпейтін  жұмыс 
түрлерін  игеру  де  маңызды  үдеріс.  Оны  игеру  ӛзі  үшін 
тәжірибеде  пайдасы  асатын  болады,  атап  айтқанда,  түрлі 
конкурстарға  қатысу  үшін  қажетті  үлгіні  сақтау,  рецензия 
жаза білу т.б. 
 
Мәтіннің  мазмұны  мен  түрін  еркін  таңдау 
негізінен  жобалау  әрекетіне  қатысты.  Жоба  жасау  жеңістігі 
еркін  қатынасты  да,  регламенттелген  қарым  –  қатынасты  да 
орындауға  мүмкіндік  береді.  Мысалы,  жоба  идеясын  талдау 

 
254 
барысында  ӛз  ойларын  жеткізу  үшін  оқушылар  еркін, 
эмоционалдық, шығармашылық, тіпті слэнг түрінде де қарым 
–  қатынаста  бола  алды.  Бұл  жерде  регламенттеу  тәртібі 
тақырып аясын шектеу үшін ғана қажет бола алады. 
 
Жобалаудың  аталған  идеяны  талдау  кезеңіне 
қарама–қарсы  –  жоба  аяқталған  соң,  оны  презентациялау 
кезеңі 
тұр. 
Оның 
талаптары 
регламенттерді– 
презентациялаудың (ауызша не жазбаша), уақыт шектеуінің, 
аудиториялардағы түрлі топтар (оқушылар, мұғалімдер, ата – 
аналар т.б) мүдделеріне жауап берудің, т.б.–сан талаптардың 
ескерілуін міндеттейді. 
Жасӛспірімдер  үшін 
ақпараттық  құзіреттіліктері 
(жалпы  білімдік  қабілеттері)
  маңызды  рӛл  атқарады  және 
ол  мектепте  ғана  емес  қоршаған  ортада  орнын  табу  құралы 
болып табылады.  
Жобалау  әрекеті  оқушылардың  аталған  құзіреттілігін 
қалыптастыруға мүмкіндік береді. 
Құзіреттілік  тұрғысынан  алғанда  әлеуметтік  қарым–
қатынас  құзіреттілігін  дамытудың  маңызы  зор.  Олар 
оқушылардың тӛмендегі қабілеттерін қалыптастырады: 
-
 
оқу–тәжірибелік  мәселелерді  шешу  барысында 
бірлесіп  жұмыс  істеуге  қабілеттілікті,  топпен 
жұмыс істеу қабілеттілігін; 
-
 
қорытынды  ӛнімді  құрастыру  қабілеті,  оның 
аудиториядағы адамдарға жеткізе білу қабілеті; 
Жобалау әрекеті барысында тек қана коммуникациялық 
қатынаста  болу  емес,  белгілі  бір  ӛнімді  құрастыру 
барысындағы 
іскерлік 
коммуникация 
жүреді, 
ол 
оқушылардың оқу – тәжірибелік мәселелерін шешу мақсатын 
кӛздейді. 
Сондықтан, 
осы 
жағдайда 
оқушы 
құзіреттіліктерінің қалыптасуы тиімді жүзеге асырылады. 
 
Жобалаудағы  коммуникациялық  қатынастарды 
бағалау барысында тӛмендегі фактілер ескерілуі тиіс: 
1)
 
жоба 
(шығармашылық 
жұмыс) 
негізінен 
оқушылардың 
топтық 
әрекеті 
арқылы 
орындалғаны; 
2)
 
жұмыстың орындалуы барысында педагог балалар 
әрекетін 
ұйымдастырушылық–мазмұндық, 
жоспарлау және қадағалау қызметтерін атқаруы; 

 
255 
3)
 
қорытынды нәтижені ұсынған кезде оқушылардың 
іскерлік қарым – қатынасы қалыптасқаны; 
4)
 
ӛнімді 
презентациялаудағы 
барлық 
критерийлеріне  сай  болуы,  критерийлердің  алдын 
ала белгілі болуы қажет; 
5)
 
презентация  жасауда  аудитория  болуы,  бағалау 
комиссиясы  болуы,  бағалаудың  ашық  жүруі, 
қатысушылардың  марапатталуына  ерекше  назар 
аударылуы тиіс; 
 
   Жобалау  әрекеті  негізіне  «жоба»  түсінігін  білдіретін 
идея алынады. «Жобаның» мәнісі мәні белгілі бір теориялық 
немесе  практикалық  маңызы  бар  мәселені  шешу  барысында 
нақты  нәтиже  алуға  бағытталған  прогматикалық  түсінікті 
білдіреді. 
 
Жобалау  барысында  алынған  нәтиже  кӛзбен 
кӛруге, 
мағынасын 
ұғынуға, 
тәжірибеде 
қолдануға 
болатындығымен  ерекшеленеді.  Осы  нәтижені  алу  үшін 
оқушыларды  ӛз  бетімен  ойлауға,  мәселені  кӛре  білуге  және 
шеше  білуге,  түрлі  салалардан  алған  білімдерін  қолдана 
білуге,  нәтижені  алдын  ала  болжай  білуге  және  оның 
салдарын ажырата алуға үйрету қажет. 
 
Зерттеушілер атап ӛткендей, қазіргі оқуда жобалау 
әрекеті кеңінен таралмаған әдіс, оны шешудің негізгі жолы – 
жобаларды  таңдау  және  оны  сан  алуан  шығармашылық 
жұмыстарда жүйелі түрде қолдану. 
 
Жоба  әдісі  оқушылардың  ӛз  бетіндік  әрекеттеріне 
(жекелеген  не  жұппен  не  топпен  белгілі  бір  уақыт  ішінде 
орындалатын) бағытталады. 
 
Сондай  –  ақ,  жобалау  әдісі  белгілі  бір  мәселені 
шешуді  кӛздесе,  мәселені  шешу,  бір  жағынан,  оқытудың 
түрлі әдістері мен түрлерін қолдану арқылы, екінші жағынан, 
оқушылардың  білімнің  түрлі  салаларын  интеграциялау 
арқылы шығармашылық әрекеттерін қажет етеді. 
 
Орындалған  жоба  нәтижесі  ӛзінің  мақсатына  сай 
болуы  тиіс,  атап  айтқанда,  егер  теориялық  мәселе  болса  – 
оның  нақты  теориялық  шешімі,  ал  практикалық  мәселе 
болса–қолдануға  болатын  даяр  нәтижесі  болуы  шарт. 
Жобалау  әдісі  жеке  орындалса  да,  топпен  орындалса  да 
белгілі  бір  жүйемен  орындалады,  оның  мәні:  әдіс  ретінде 

 
256 
бірнеше оқу – танымдық амалдар мен тәсілдердің жиынтығы 
болуы 
тиіс, 
оқушылардың 
ӛз 
бетіндік 
әрекетін 
ұйымдастыруға негізделуі тиіс, нақты нәтиже алуды кӛздеуі 
және оны міндетті түрде презентациялауы тиіс. 
 
Жобалау  әдісі  ӛзінің  мазмұны  жағынан  еркін 
әрекеттерді,  ашық  оқытуды,  тәжірибеге  бағытталуды  қажет 
ететін  проблемалық  оқытуға  ұқсас  екені  белгілі.  Бұл  әдісті 
орынды  пайдаланған  жағдайда  дәстүрлі  оқытуды  ӛмірмен 
байланыстыру  тұрғысынан  тиімді  екені  сӛзсіз.  Сондай–ақ, 
бұл–оқушылардың  ӛз  бетімен  білім  алуына  ықпал  ететін 
бірден бір әдіс. 
 
Жобалаудың  түсініктік  кеңістігіндегі  маңызды 
қабілет  –  мәселені
  шешудің  жолдарын  және  шешім 
қабылдау барысын
 талдай білу. 
 
Мәселені 
шешу–ақпараттық-әрекеттік 
модель 
бойынша түпкілікті нәтиже деп есептеледі және ол тӛмендегі 
тәртіп бойынша орындалады: 
-
 
мәселе қою (не істеу қажеттігін айқындау); 
-
 
мәселенің  құрамын  анықтау  (ақпараттар  іздеу, 
таңдау,  нақты  міндеттерді  белгілеу  және  оны 
орындау  кезеңдерін  айқындау;  мәселені  ойша 
қайта құру арқылы жан – жақты талдау); 
-
 
шешудің  бірнеше  жолдарын  қарастыру,  мақсатты 
орындаудың тиімді жолдарын іздеу; 
-
 
мәселенің шешілуі; 
Енді  соңғы  күндері  пайда  болған 
шешім  қабылдау 
теориясына
 
тоқталамыз. 
Шешім 
қабылдау–бірнеше 
нұсқаларды  қарастыру  үшін  кӛптеген  ақпараттарды  іздеу 
және сұрыптаудан тұратын күрделі үдеріс.  
Шешім  қабылдай  білу  қабілеті  тоғыз  элементтен 
тұрады: 
1. 
Таңдай  білу
.  Бұл  жеке  адамның  тілегінен  немесе 
топтың  ұсынып  отырған  тілегінен,  не  сыртқы  мәдени 
ортаның,  ересек  адамдардың  тілегінен  де  пайда  болуы 
мүмкін; 
2. 
Саналылық,
  шешімді 
саналы  түрде
  қабылдау.  Бұл 
орындаушының  қалыптасқан  мәселені  шешудегі  ӛз  рӛлі 
саналы  түрде  анықталуы,  психологтардың  айтуынша 
саналылық 15 жасқа қарай пайда болады; 

 
257 
3. 
Креативті  шешім  қабылдаушылық
  –  адамның 
қалыптан  тыс  шешім  қабылдауға  немесе  түрлі  жолдарды 
іздей білуге дайындығын кӛрсетеді; 
4. 
Компромисстік
  (келісімге  келе  білу)  бұл  қасиеті  – 
мәселенің  шешімін  табуда  тек  ӛз  мүддесі  тұрғысынан  ғана 
емес, ӛзгелердің, қоршаған адамдардың мүддесі тұрғысынан 
қарастыра білу. Бұл жағдайда шешім қабылдау оған қатысы 
бар  адамдардың  кӛбінің  мүддесіне  сәйкес  компромисске 
(келісімге) келе алуға мүмкіндік береді; 
5. 
Алдын ала білу қасиеті
–шешім қабылданғаннан кейін 
болуы  мүмкін  жағдайларды  алдын  ала  есептей  білу,  яғни 
белгілі  бір  шешім  қабылдаудың  айналаға  тигізетін  әсерін 
күні бұрын кӛре білу, оны талдай білу. 
6. 
Дұрыс  таңдау  жасай  білу
–бұл  шешім  қабылдау 
үдерісінің  ең  күрделі  және  белгісіздікке  толы  кезеңі. 
Шешімнің  дұрыстығын  бағалау  үнемі  ӛзгеріп  отыратын 
жекелік  және  қоғамдық  құндылықтар,  қалыптасқан  жағдай 
мен  оны  қабылдаудың  субьектілік  сипатына  байланысты 
оңай  емес.  Солай  бола  тұра,  шешімнің  дұрыстығын 
анықтайтын  кӛрсеткіш  ретінде  мәселені  талдау  барысында 
анықталған жағдайларға сәйкестігі алынады. 
7. 
Сыналуға  дайындығы
,  бұл–шешім  қабылдауда 
пайдаланылған  ақпараттардың  шынайылығын  тексеруге 
және  қайта  тексеруге  қабілеттілік,  кейбір  субъектілік 
тұрғыдағы  ұсыныстардан,  қате  болса  ӛз  ұсыныстарынан  да 
бас тарта білу; 
8. 
Бірізділік
–таңдаған  шешімге  сәйкес  амалдарды 
бірізділікпен қолдана білу; 
9. 
Жауапкершілік
–қабылданған 
шешімге 
сәйкес 
әрекеттердің  әрі  қарай  жүргізілуіне  әзір  болу,  мойнына  ала 
білу. 
Қазіргі  таңда  психология  ғылымы  ойлаудың  ерекше 
түрі – мәселені тұтас кӛре білу, оны шешу жолдарын болжай 
білу,  бірнеше  нұсқалардың  ең  тиімді  біреуін  таңдай  білу, 
одан  әргі  әрекеттер  стратегиясын  құру  туралы  шешім 
қабылдай білуді қамтитын–ойлау түріне үлкен мән беретінін 
байқауға болады. 
Оқушылардың  пәндік  және  түйінді  құзыреттіліктерін 
қалыптастыруға  мүмкіндік  беретін,  олардың  ӛз  бетіндік 

 
258 
зерттеу
 
жүргізулері  негізінде  субъективті  жаңалық  ашуға 
жағдай 
туғызатын 
тақырыптық 
және 
пәнаралық 
жобалардың 
білім беруді ұйымдастырудағы маңызы зор. 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: