Ц д ш а к е н о в а музыкант мұҒалімнің домбыра аспабында ойнау арқылы оқушылардың орьшдаушылық Қабілетін

Ц Д Ш А К Е Н О В А

МУЗЫКАНТ -  МҰҒАЛІМНІҢ ДОМБЫРА АСПАБЫНДА ОЙНАУ АРҚЫЛЫ 

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОРЬШДАУШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН 

ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ  ЗКГЦ

Бугінгі  музыкалық  педагогиканың  саласында  балалардың  бойында  имандылық, 

эстетикалық,  адамгершілік,  ізгілік  қасиеттерді  калыіггастыру  мәселелеріне  ерекше 

көңіл  аудармлған.  «Білім  беру  жуйесінің  басты  міндеттері  -  өз  Отанын  қадірлеуге, 

кұрметгеуге,  халық  дэстүрлерін  қастерлеуге  тәрбиелеу»  деп  окушы-жастардың 

бүгінгі  тэрбиесін  халықгық  мұраларды  менгеру  арқыльі  өркениетке  жеткізу 

көзделеді.

Демек,  ұрпақ  тэрбиесі  мәселесін  халықтық  кұндылықгар  негізівде  жетілдіру, 

қазіргі педагогика ғылымының алдында тұрған аукымды істердің бірі. Жас ұрпақтың 

ұ лп ы к игілікгер  мен  адамзаттың мәдени мұрасының  сабақтастығын  сақгай  отьфып

УДК 371.3:787

окыту,  тәрбиелеу  аркылы  әрбірінің  жеке  түлғалық  саналарын  жан-жақты  дамыту 

жаңа мекгептің басты максаты болып табьшады.  Қазіргі мектептерімізде жеке оқыту 

рухани  к^ндылықтарға,  көркем  шығармашылық  эрекеттерге  тарту  басым  бағыт 

алуда.

Қазактың ұлттьгк музыкалық аспагітарының шығу тегі,  дамуы,  оның түрлері мен 

ерекшеліктері 

жайлы 

Ә.М аргран, 

Қ.Арғынбаев, 

А.Жұбанов, 

Ө.Жэнібеков, 

Б.Сарыбаев  т.б.  ғалымдар  өз  зерттеулерінде  карастырған.  Ал  кейінгі  кезде 

музыкалық 

аспаптардың 

технологиясын 

О.Бейсенкулов, 

С.Медеубекұлы, 

З.Жанұзақов,  Д.Шоқпаров,  С.Шалтабаева  г.б.  шлыми-әдістемелік  шығармаларында 

дәйектеген.

Музыкалық-эстетикалық білімінің жеке тргғаның үйлесімді дамуына музыкалық- 

эстетикалык  тәрбиеге  қатыстылык  мәселелеріне  А.Нұғыманова,  ІХМ.Момынов, 

С.А.¥зақбаева, М.Х.Балтабаева, Т.А.Қышқашбаев, А.А.Қалыбекова, Ш.Б.Қүлманова, 

Р.К.Дүйсембінова  жэне  баска  галымдар  зерттеулерінде  өзінің  ғылыми-теориялық 

шешімін  тауып,  оларда  ұлттық  музыкамыздың  тәрбиелік  мүмкіндіктерін  оку 

үрдісівде пайдалану жолдары көрсетілген.

Қазақстан 

ғалымдары 

К.А.Дүйсенбаев, 

Б.Жарыкбаев, 

К.Қ.Құітнтаева, 

Б.И.Мұканова, 

С.Қалиев, 

І.Р.Халитоват.б.  ,  гылыми 

ецбектерінде 

жалықтық 

педагогиканьщ  дамуы,  завдылыктары,  оның  оку-тэрбие  үрдісінде  алатын  орны, 

этнопедагогикасының 

негіздері 

арқылы 

тәрбиелеу 

мәселелерін 

жан-жакгы 

карастырған.

Оқушыларға музыкалық білім  беру,  аспапта  ойнау  дағдыларын  калыптастыру -  

бұл  күрделі,  жан-жақты  эрі  ұзак  үрдіс.  Жалпы  білім  беретін  мектептердегі  жұмыс 

тәжірибесі  көрсеткендей,  балалардың  ойнайтын  басты  музыкалық  аспаптары 

домбыра,  баян,  фортепиано  болып  табылады.  Мұның  өзівде  біздің  көпжылдык 

бақылауларымыз  бойынша,  осы  аспаптардың  арасывда  квгг  колдапылатыны  -  

домбьфа 

аспабы. 

Бұл 

аспаптың 

кең 

танымалдылығы 

оның 

икемділігі, 

қозғалмалылығы ғана емес, сондай-ақ кысқа уакыт аралығында ойнау техникасы мен 

мәнерлі  тиянақты  орындаушылык  касиеттерін  меңгеру,  тиісті  оқыту  жағдайында 

жаксы  ойнай  білуге  және  аспапта  суйемелдеуді  үйрену  мүмкіндіктерімен  де 

байланысты.

Домбыра  аспабында  ойнау  дағдыларының  педагогикалық жэне  орывдаушылык 

мәселелеріне  қомақты  үлес  косқан  педагогтар,  орындаушылар  Қ.Ахмедияров, 

А.Тоқтағанов,  Т.Шэмелов,  А.Жайымов,  Ж.Бекентуров,  Ө.Спанов,  Ж.Еңсепов,

Н.Адамкұлов  т.б.  Окушылардың  музыкаға  қызығушылыктарын,  аспапта  ойнау 

дағдырларын калыптастыруда, оку-тәрбие үрдісіне ендірудің эдістерін карастыру - вз 

алдына зерттеуді кажет тұтатын мэселе.

Бүгінгі  тавда  музыкант  -  мұғалімнің  негізгі  мақсатыньщ  бірі  эртурлі  дагдылар 

мен  іскерліктерді  пайдалана  отырып,  орындаушылык  эрекетті  дамыту  болып 

табылады.

Мұғалімнің  стилі  туралы  айтар  болсақ,  оның  ұнамды  жактары,  ерекше  кешені, 

есте  қалатындай,  музыкалық-педагогикалық шығармашылық түрлерінің әрекеттілігі. 

Ал,  студента,  болашақ  музыкант  -  мұғалімді  жеке  кәсіби  стильде  тәрбиелеуге  бола 

ма? Бұл езіндік жігерлілігі, кэсіби сапасының қажеттілігі, кабілеттілігі және түлгалық 

дарындылыгы,  балалармен  жұмыс  істеу  тәжірибесі  жэне  эртұрлі  музыкант- 

мұғалімдердің жеке стилінің эрекетімен танысуы.

Бұл  қағиданы  өз  багдарламасында  Д.Б.Кабалевский  де  растап,  «музыкант- 

мүгалім  білімді  оқытушы  болуы  керек»  -  деген.  Бұдан  әрі  Кабалевский  «Музыкант-

мұғалімнін, игеретін  барлық  іскерліктерінің  ішінен  аспапты  меңгеруін  ерекше  бөліп 

алып  қарау  керек.  Көбіне  музыка  тывдаған  кезде  хор,  оркестр  т.б.  көріністерін 

механикалық жазылымсыз тывдауға болмайды.  Бірақ, ол оқытушының өзінің тікелей 

орындауына косымша болғаны жөн. Оның мазмұнын 3 түрлі көзқараста көрсетеді:

1. өзі тікелей орындау сыныпта эмоционалдық атмосфера туғызады;

2. тікелей орындаушы  өзі  орындағанда керек  болған жағдайда  кез-келген  жерде 

тоқтай алады, кез-келген көрініс, тіпті жеке тактіні қайталай алады;

3.музыкалық  аспапта  орындаушы  музыкант-мұғалім  өзінің  аспапта  ойнай 

білуінің кызықгы да мэнді  екенін іс жүзінде көрсете  отырып, өз тәрбиеленушілеріне 

үлгі - енеге бола алады.

Музыкалык  аспапта  үйрену  әр  уақытта  мұғалім  мен  оқушының  «бетпе-бет» 

кездесу нәтижесінде болған. Музыкалық аспап класында орындаушылық мәселесі әр 

қашанда 

өзінің 

өзектілігімен 

ерекшеленеді. 

Нэтижесінде, 

музыкалық 

орындаушылыктаң калыптасуының келесі міндетгерін көрсетуге болады:

-  жалпы мэдениетінін қалыптасуы;

-  музыкалық мэдсниетін тәрбиелеу;

-  есту кабілетін дамыту;

-  музыканыд эстетикалық жэне танымдық құндылыктарын түсіне білу;

-  аспаптық-орыидаушылық  шеберлігін  тэрбиелеу,  оз  музыкалық  аспабы  арқылы 

(ойьшдағысын) айтайьш дегенін жеткізе білу;

-  ез бойывда арнайы касиетгерді тэрбиелеу;

-  тындап отырған тыцдаушыньщ назарын аудару;

-  кврсрмендермен кездесуге тэрбиелеу.

Фарабидің  орындаушылық  өнер  туралы  айтқан  пікірлері  де  ойлы.  Бұл  тұстағы 

теориялық  топшылаулары  ғалымның  музыка  іліміне  берген  жалпы  бағасымен 

(теориялық және тәжірибелік) сабақтасып жатады. Мысалы,  орындаушылык өнердің 

өзін  бірнеше  салаға  беле  отырып,  Фараби  былай  деп  көрсетеді:  «Музыкалық 

орындаушылық дарын  екі  түрлі  болып  келеді,  бірі -  адам  дауысы арқылы  естілетін 

кемел  әуенді  орындау,  екіншісі  -   музыкалық  аспаптарда  ойнау.  Соңғысы 

аспаптардьщ түрі  мен сипатына байланысты  әр түрлі  больш келеді.  Мысалы,  лютня, 

тамбур (домбыра) жэне осы текгес дыбыс шығаратын баска да аспаптарда ойнау».

Аспаптық музыканың қалыптасуы жайлы толғана келіп,  Фараби оның жолдарын 

керсетеді.  Ол туралы трактатга мынадай жолдар бар:  «Музыка зерттеушілері белгілі 

музыкалык  аспаптарга  тоқталып,  олардан  адам  дауысымен  салыстырғанда  басқаша 

тондар  мен  дыбыстарды  шығарып  алуға  болатынын  білген...  Олар  кейде  ән  салу 

ережелерінен  шегініп,  әлгі  аспаптарды  мүмкіндігінше  көмегі  тиетіндей  етіп 

пайдаланған.  Осылайша  дауыс  еліктей  алмайтын  таза  аспаптық  музыка  туған»,  - 

дейді  Фараби.  Бұл  тарау  автордың  музыкалық  аспаптар  туралы  тркырымдарымен 

тұйыкгалады.

Болашақ  педагог  -  музыкант  түлғасының  маңызды  кәсіби  қасиеттерінің 

педагогикалық  тэжірибеде  калыптасатындығын  ғалымдар,  әдіскерлер,  мұғалім- 

практикгердің зерттеулері көрсетіп отыр.

Музыкант  -  мұғалімді  даярлау  мәселелері  арнайы  пәндерді  меңгеру  үрдісінде 

кездесетін  музыкалык  орындаушылык  қызметгерді  үйрену  барысында  жасалатын 

арнайы дайындықгың мазмұнын талдау арқылы  айқындалады.  Мысалы,  дауыс  қою, 

әдістемелік дайындық жэне педагогикалық тәжірибе, т.б. аркылы

«Музыкалық  шығарманы  орындау  үрдісі  -  ол  орындалып  жатқан  шығарманың 

терең  мазмұны  мен  қабылдау  ерекшелігіне  байланысты,  ол  тағы  арнайы

орындаушылық  қабілетті,  аспапты  еркін  игеруді  талап  етеді»,  -  деп  Л.С.Гинзбург 

срекше атап көрсеткен.

Аспаптық  орындаушылықтың  түрлі  аспектілерінің  мэнін  ашатын  көптеген 

эдебиетгерде  көрсетілуінше  орындаушылық процесінде  орындаушы дене күшін ғана 

емес,  өз  ақыл-ойы  мен  сезінуін  эмоциялық  күш-жігерін  де  жұмсайды.  «Ксз  келген 

аспапта  ойнаушы  біркатар  компонентгерге  мән  беруі  керек:  көру,  есту,  жадында 

сақтау,  қозғалыс  сезімі,  музыкалык-эстетикалық  түсінігі,  ерік-жігері  т.б.  Ойын 

процесінде 

осы 

аталған  түрлі 

психофизиологиялық  әрекетгер  музыкалық- 

орындаушылық техникасыньщ күрделілігін анықтайды», - деп көрсетеді Б.Диков.

Домбыра  аспабы  класында  біліммен  қатар  музыкалық  шығармаларды  калай 

ойнау, яғни практикада колдана білу үлкен рөл аткарады.

Әр шығарманы ойнаған кезде әркашан да ойланып -  толғану, талдау жасау керек.

Жалпы, орындаушылық өнер, ол -  көркемдік-творчестволық іс-әрекетінің ерекше 

саласы.  Өз  табигаты  бойынша,  орындаушылық  онер  көркемдік-творчестволық  іс- 

эрекет  болып,  орындалатын  шығарманың  механикалық  ойнауында  емес,  оз 

орындаушының  дүниетанымы  мен  эстетикалык  көзкарасына  сәйкес  шығармаішң 

рухаш  ішкі мазмұнын түсіну,  оған интерпретация жасау,  керкемдік әдістерді тавдау 

сынды іс-эрекеттерге негізделеді.

Музыкалық орындаушылық  әрекетінде  музыкалық қабілетін белсенді дамытпай, 

ішкі  музыкалық-естуді  белсенді түрде  іске  асырмай  нагыз  орындаушы  болу  мүмкін 

емес.  Сондықтан  орындаушылық  сапасын  аспапта  ойнау  тэсілдері  мен  әдістерін 

қалыптастыру -  оқытудың бұл кезеңінде басты  маңызга ие.

Накты  музыкалық  бейненің  белгілі  бір  музыкалық  контексте  пайда  болатыны  • 

түсінікті.  Шығарманы  сезім  арқылы  кабылдау,  оның  орындалуы  белгілі  бір 

эмоцияларды  тудырады.  Олар  сезіну  аркылы  санада  дыбысталады. 

Сондыктан 

оқытудың  бұл  кезеңінде  аспапта  ойнаудың  принциптерін  бейнелік-ассоциативтік 

сезіну  іске  асырылады.  Мұлың  мэні  ішкі  бейнелік  елес  пен  шынайы  орындалган 

дыбысталуды  естудің  өзара  байланысын  дамытудан  көрінеді.  Бұл  кезенде 

шығарманың  дыбысталуына  ұқсас  дыбыс  шығарудьщ  технологиялық  кұралдарын 

таба білу біліктілігі қалыптасады.

Технологиялык  кұрал  деп  біздер  музыкалық  аспаптыц  өзіндік  ерекшеліктерін 

меңгеруді тусінеміз.

Жоғарыда  айтылғандардан  шығатын  қорытынды,  оқытудың  осы  кезеңінде 

бағдарламалы  музыкалык  шығармаларды  пайдалану  тиімді  болып  табылады. 

Музыкалық  аспапта  ойнау  кезіндегі  музыка  шығармаларымен  жұмыс  істеудің 

аяқтаушы  кезеңі  -   шығармашылы к  кезеңінің  сатыға  әтуі.  Оқытудың  осы  кезеңінде 

оқытудың мақсаты  туралы  айкын  түсінік  басты  рөл  ойнайды,  яғни,  аспапта  ойнау 

кезінде 

музыкалық  шығарманың  көркем  бейнесін  жасау  қажет.  Бұл  кезеңінде 

оқушы,  музыка  шығармаларының  аспапта  ойнау  әдістері  мен  тэсілдерін  саналы 

түрде  қабылдаудан  (шыгарманы  тьщдау  кезінде,  аспапта  ойнау  эдістері 

санада 

қабылданады),  аспапта дыбыс  шығару бойынша нақты  әрекетгерді  саналы түсінуден 

(музыкалық материалды  орындау кезінде  аспапта дыбыс шығару үрдісі ұғынылады), 

орындау  кұралдары  арқылы  музыкалық  шығармалары  сипатын  беру  тзжірибесін 

меңгеруден  жэне  фрагменттер,  музыкалық  жеке  кұралдарды  оз  бетінше  ойнау 

бшктілігі мен дағдыларды калыптастыруды ң жаңа сапалы децгейіне отеді.

Музыкалық 

шығармаларды 

игеру 

аркылы 

орындаушылық  , дағдыларын 

қалыптастырудьщ  осы  деңгейінде,  балалар  бойында  музыкалық  шығарманың

дыбысталуын,  көркем  бейнені  ашатьін  орындаушылық  қүралдарын  пайдаланудың 

эдіс-тэсілдері білігі санада қалыптасады.

Оқытудың  бұл  кезеңі  көбіне  окушьшардың  түлгасына,  оның  білімділігне, 

музыкаға  ара  қатынасына  байланысты  болады.  Оқытудың  осы  кезеңінде  пайда 

болған 

мәселелерді 

шешу  мұгалімнін,  оқу 

үрдісіне 

деген  ұйымдастыру- 

психологиялық  еңбегіне  байланысты  болады.  Ол  сабақ  кезінде  дэстурлі  жэне  жаңа 

әдістерді тиімді үйлестіре білуі тиіс.

Осы орындаушылық дағдыларын қалыітгастыру арқылы оқушы музыкалық бейне 

бойынша өз бетінше жұмыс істей алады.

Домбыра  аспабында  ойнау  дағдыларын  қалыптастыру  барысын  мынадай 

ережелерге негіздеген жен:

-  жеңілден қиынға кешу;

-  қарапайымдылыкган күрделілікке кешу;

-  белгіліден белгісізге көшу.

Ойнау  дағдыларын  қалыптастыру  процесінде  жүйелілік  және  бірізділік 

принициптерін ескеру кажет.

Жүйелілік  принішпі  кемелденген  ақыл-ойдьщ  ең  маңызды  сипаттамасымен- 

ойлаудың жүйелілігімен тығыз байланысты.

Музыкант-мүғалім  жүмысындағы жүйелілік  деген  бір  ізден таймау,  не  аумастан 

бір қалыптан шықпау деген сөз емес.  Сабақгы үнемі түрлендіріп, жаңартып, әр түрлі 

әдіс-тәсілдері қолданып отыруға болады.

Орындаушылық 

дағдыларды 

қалаптастыру 

процесінде 

саналылық 

пен 

белсенділік принцшіі үлкен роль атқарады.

Мысалы:  домбыра  класы  сабақгарында  халық  аспаптары  туралы  мәліметтерді 

теория  -   түрғысынан  терең  ұғыну  қажет  болса,  сонымен  бірге  олардың 

(аспаптардың)  дыбыс  шығару  тәсілдері,  позициялары,  ойнаудың  ерекше  эдістерін 

оқушылар практика жағынан жаксы білгені жөн.

Домбыра  класында  ойнау  дағдыларын  калыптастыру  барысында  беріктік 

принципін еске алу керек. Беріктік принципі дағдыны орнықты меңгеру деген сөз.

Домбырада  ойнау  дагдыларын  қалыптастыру  барысында  тағы  бір  маңызды 

мәселені  ескеру  керек.  Егер  оқушының  домбыра  аспабына,  халық  музыкасының 

тарихыиа, музьпсалық шығармаларының мазмүнына және олардың шыгу себебіне т.б. 

қызығушылық  болмаса,  онда  оқыту  процесі  ойнау  дағдыларын  толығымен 

қалыптастыруға мүмюндік бермейді.

Домбыра  сабағы  кезінде  окушылардың  танымдық  маңызы  байи  түседі. 

Оқухпылар  табиғатқа,  адамға  қатысты  неше  түрлі  құбылыстарды  музыка  әуенінен 

сезінетін  болса,  сол  сезімнін,  сол  түсініктің  танымдық  деңгейде  жүруіне  әдеби 

материалмен байланыстьфа қабылдау қолайлы жағдай туғызып,  елесті,  фантазия мен 

қиялды  қозғап,  дамытып,  шығармашьшық  нышандар  дэнін  себетін  болады. 

Педагогтың  осьшдай  көмегі  оқушы  дағдыларын  калыптастырудың  белсенділігін, 

дамуын туғызады.

Домбыраға тек үлтгық музыка аспабы  деп карауға  болмайды.  Оның тамырында 

мәндік  сапалы  интеграциясы,  әлеуметпк  сан-алуан  функциялары  жинакталған. 

Оларды  келешек  үшін  сактау  -   бүгінгі  үрпақ  міндеті.  Домбыра  ата-бабаның 

музыкалық  дэстүрлі-әлемдік  музыкаға  қоса  алатын  күндылыктарының  бірі.  Ал, 

өзіміздің  батыр  Бауыржан  Момышұлы  айткандай  — «Домбыра  —

  казактың  қасиетті 

дүниесі.  Оны  тарта  алмасаң  да,  қадірлей  біл.  Себсбі,  баланың  бойыиа  халқының 

рухани  байланысын  сіңіру домбырадан  басталадк...  Домбыраны  қастерлей  білмеген

қазақтың  баласы  туған  халқының  жанын  білмейді.  Ал  халқының  жанын  түсінбеу 

деген  тамыры  шабылған  ағашпен  тең.  Ондай  ағаш  жапырақ  жайып,  жеміс  те 

бермейді».

Музыканың керкемдік  қуаты  қандай жоғары  болса,  сол  күшті  бізге  жеткізуші -  

музыкалық  аспап.  Аспапта  ойиалған кез-келген музыкалық шығарма адам  санасына, 

жүрегіне үлкен эсер етеді.

Осындай  сазды  музыкаларды  халыкка,  болашақ  ұрпакка  жеткізуші-  музыкант 

мұгалім. 

■

  .

Баска да зерттеулерге талдау жасай отырып,  біз музыкалык шығарманы орывдау 

үрдісі  -   ол  орывдалып  жатқан  шығарманың  терең  мазмұны  және  кабылдау 

ерекшелігіне  байланысты,  ол  таш   арнайы  орындаушылық  қабілетті,  аспапты  еркін 

игеруді талап етеді деген қорытындыға келдік.

ӘДЕБИЕТ

1.  Алексеев А.  Қазақтың домбыра музыкасы. /Қазакстаннын музыка мэдениеті.  Макалалар жинағы. -  

Алматы,  1957.

2.  Асафьев Б.В. Избранные статьи о музыкальном просвещении и образовании. -  Л.,  1973.

3.  Гинзбург Л.С.  Заметки о мастерстве. -  В сб. Вопросы фортепианного исполнительства. Вьш.2. М., 

1968.

4.  ГтатовБ.  Казахская народная инструментальная музыка. Алматы,  1988.

5.  Ецсепов Ж.  Киелі де, касиетп домбыра / «Зерде» журналы. - №8,2004.

6.  Ерзакович Б.Г., Қоспақов З.К. Қазақ музыка фольклорынын тарихнамасы. - Алматы,  1986.

7.  Жүбанов А.Қ. Ән-күй сапары. - Алматы,  1976.

8.  Кабалевский Д.Б. Педагогические размышления. - М .,  1986.

9.  Коган Г.М. Работа пианиста. -  М.,  1963.

10. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. -  М.,  1988.

11. Спанов Ө.  Домбыра үйренейік. -  Алматы,  1992.

Резюме

Главное  содержание  статьи преподаватель  должен  научить  студента игре-технике,  приёмам  для 

дальнейшего развития.  В статье  описаны  всесторонние знания  индивидуальных уроков преподавателя  и 

студента, а т ак же организация самостоятельных работ.

Наряду с этим штрихи домбры передают основное содержание юоев. Знание музыки и техника игры 

на инструменте домбриста должны быть взаимосвязаны и находиться в постоянном развитии.