Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

жүктеу 6,12 Mb.

Pdf просмотр

бет	64/361
Дата	05.11.2022
өлшемі	6,12 Mb.
	#38524

1 ... 60 61 62 63 64 65 66 67 ... 361

file20200121044531 (1)

Мақал-мәтелдер қазіргі таңда әр түрлі салада қолданылады. Бұлардың кейбіреулері метафоралық
мағынада қолданылса, ал кейбір мақал-мәтелдер нақты мағынасында қолданылады. Бұлардың кейбір
бөлігі адамдардың табиғатпен қарым-қатынасын көрсетеді (3). Табиғаттың бір бөлігі болып
табылатын жануар атаулары мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі. Мақаламызда көптеген жануарлар
аттарына қатысты мақал-мәтелдер талқыланды.
Біз қазақ-түрік мақал-мәтелдерінің тұжырымдамасына қарайтын болсақ, қазақ тілінде жылқыға
байланысты мақал-мәтелдер көбірек. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерде 5000-ның 291-і (32.73%)
жылқыға байланысты мақал-мәтелдер. Яғни, жылқыға байланысты мақал-мәтелдердің көбірек
қолданылғаны байқалады. Мысалы: ақылсыз жігіт ауыздықсыз атпен тең. Ала жылқы жоғалмайды.
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз. Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз.
Ал түрік тіліндегі 1099 мақал-мәтелдердің 114-і (10.37%) жылқыға байланысты. Мысалы, aç at yol
almaz, aç it av almaz, arık ata kuyruğu da yüktür, arpa verilmeyen at, kamçı zoruyla yürümez, aslan
kükrerse atın ayağı kösteklenir т.б.
Қазақ тілінде жылқыдан кейін есекке қатысты мақал-мәтелдер 16 рет (1,8%) кездеседі. Мысалы:
Есек мінгеннің екі аяғына тыным жоқ. Есекке күміс ер жараспас. Есек семірсе, иесін тебер.
Түрік тілінде есек 89 рет (8,1%) кездеседі. Мысалы: Adam adamdır olmasa da pulu, eşek eşektir
atlastan olsa çulu, Aksak eşekle yüksek dağa çıkılmaz, Alçacık eşeğe herkes biner т.б.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердерге қарайтын болсақ, сиырға байланысты 53 (6%) мақал-
мәтелдердер кездеседі. Мысалы: Сүзеген сиырға қудай мүйіз бермейді. Ақылды өгізден ақымақ ат
артық. Байлаулы ит үреген, байлаулы өгіз сүзеген т.б.
Түрік тілінде есектен кейін сиыр 76 рет (6,9%) кездеседі. Мысалы: İneğin sarısı, toprağın karası,
İnek gibi süt vermeyen, öküz gibi kutan sürer , Zayıf öküze bıçak olmaz т.б.

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
52
Қазақ тілінде түйеге байланысты мақал-мәтелдер көбірек. Яғни 86 рет (9,67%) кездеседі. Мысалы:
Түйе қашып жүктен құтылмас. Түйе құзға келеді, күйеу қызға келедеі. Түйенің үлкені көпірде таяқ
жейді.
Түрік тілінде түйеге байланысты мақал-мәтелдер 44 рет (4%) кездеседі. Мысалы: Şahin ile deve
avlanmaz, Devenin derisi eşeğe yük olur, Bir tutam ot deveye hendek atlatır т.б.
Мақалда қарастырылған қой, ешкі, қозы, қошқар т.б. ұсақ малдар түркі мәдениетінде маңызды
орынға ие екені байқалады. Қазақ тілінде 889 мақал-мәтелдің 119-ы (10.83%) ұсақ малдарға қатысты
болып келеді. Мысалы: Қой көп болса, қой арам өледі. Таутеке тауға шықпаса, тұяғы қышиды. Екі
қошқардың басы бір қазанға сыймас т.б.
Түркі мәдениетінде қолға үйретілген жануарлардан бөлек жыртқыш және жабайы жануарлардың
да маңызды орны бар. Мәселен, Қазақ тілінде 226 рет (10,1%) кездеседі. Мысалы: Арыстан аш бо-
лады, доңыз тоқ болады. Аюдан қорыққан орманға бармас. Бір барстың өлігі, жүз түлкіні тойдырар.
Түрік тілінде 305 рет (27.75%) кездеседі. Мысалы: Aç aslandan tok domuz yeğdir, Aç kurt aslana
saldırır, Yürük tazıyı tilki sevmez т.б.
Қазақ мақал-мәтелдерінде құсқа байланысты 226 (25,44%) мақал-мәтелдер кездеседі. Мысалы:
Қыран бүркіттің балапаны биікке қарай ұшады. Құстың қуы сауысқан. Көкек өз атын өзі шақырады.
Түрік тілінде 183 рет (16,64%) кездеседі. Мысалы: Karga kekliği taklit edeyim derken kendi yürüyü-
şünü şaşırmış, Kartala bir ok değmiş, yine kendi yeleğinden, Alacağına şahin, vereceğine karga (kuzgun) т.б.
Қазақ тілінде жылан, балық, шыбын-шіркей т.б. байланысты мақал-мәтелдер де орын алады. Олар
31 рет кездесіп 3,49 пайызды құрайды. Мысалы: Жылан ирендеп жүреді, сүйрендеп кіреді. Борсық
ұрған сайын семіреді. Шегірткеден қорыққан егін екпес т.б.
Түрік тілінде 169 рет (15,4%) кездеседі. Мысалы: Denize düşen yılana sarılır, Balık baştan avlanır,
Araba ile tavşan avlanmaz т.б.

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 60 61 62 63 64 65 66 67 ... 361