Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
260
лингвистикалық құндылық компоненттерінің құрамдас бөлігі болып саналады.
Білімнің жанама ауысуы – тіл білімінің бір саласы бойынша алған білімін басқа саланы оқу
барысында қолдана алу құбылысы. Мысалы, грамматика саласы бойынша игерген білімдерін сөз
мәдениетіне қатысты қолдана алуы. Атап айтқанда, сөздерді дұрыс тіркестіру заңдылығын білмейтін
оқушының дұрыс сөйлеуі мүмкін емес. Ал, сөз дұрыстығын игермеген жағдайда сөйлеу шеберлігі
хақында сөз болуы мүмкін емес. Әрине, бұл екі ауысуда да өзіндік қиындықтар кездеседі. Бірақ
осылардың барлығы да тұлғаның құндылықтық бағдарын дамытуды оның ақпараттық құзірет-
тіліктерімен өзара сабақтастықта жүргізу қажеттігін бекіте түседі. Ақпараттарды түсіну, талдау,
ондағы қажет мәліметтерді өз орнымен қолдану талаптары әрі баланың дүниелік білімін толық-
тырады, әрі оның ақпараттық құзіреттіліктерін жетілдіреді. Осы орайда оқушының тілдік сезгірлігі
мәселесі алға шығарылады.
Тілдік сезгірлікті дамыту – тілді оқытуда тұлғаның құндылықтық бағдары ретіндегі лингвис-
тикалық дүниетанымның бір арнасы. Тілдік сезгірлік – айналасындағы адамдардың сөзінен үйренген,
өзі оқыған мәтіндерден түйіндеген немесе мұғалімнің басшылығымен меңгерген білімдеріне сүйене
отырып, өзінің сөзін сезінуі, өз тілін өзі бағалауға бейімділігі, «сөйлеу нормаларын түсінуі мен
қатесіз қолдана білу қабілеті» [1, 104].
Мұндай қабілет саналы да, санадан тыс та көрінуі мүмкін. Саналы түрде ол ауызша немесе
жазбаша мәтін құрауда белгілі бір тілдік нормаларға сүйенген кезде көрінеді. Онда оқушының тілдік
сезгірлігі мәтіннің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық жақтарына теңдей
назар аударуын қажет етеді. Сонымен қатар мәтін аясындағы негізгі және қосалқы ақпаратты
саралауға,саналы меңгеруге ықпал етеді.
Мәтінмен жұмыс үстінде мектеп оқушысының тілдік сезгірлігінің екі жағы болады: норманы
сезінуі, стильді сезінуі. Біріншісінде оқушы ол нәрсені басқаша айтуға болмайды деген қағиданы
ұстанса, екінші жағдайда бірнеше мүмкін нұсқалардың ішінен ең тиімдісін таңдай алуға үйренеді.
Бұл орайда оқушының мәтін бойынша алған ақпаратты сол қалпында қайталауы емес, оны өңдеп, өз
мақсатына орайластыра меңгеруіне басымдылық беріледі.
Норманы сезіну тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық нормаларын білумен
бағаланады, оған тіл білімінің сәйкес салаларын оқу үдерісінде қол жеткізеді. Стильді сезінуі тілдік
құралдарды таңдауға негіз болатын сөздің қолданылу аясын, сөздің тақырыбын және жанрын сезінуі
арқылы көрінеді. Бұл шығармашылық, өзіндік ізденіс бағытында жүргізілетін тіл дамыту, тіл ұстарту
жұмыстарында, тіл стильдерін өткен кезде дамытылады. Ол үшін ақпараттық сипаты терең,
тағылымдық маңызы жоғары мәтіндер іріктеліп отырады.
Оқушының тұлғалық құндылықтарын қалыптастыру үшін оның тілдік сезгірлігін қалыптастыру
әдістемесі екі бағытта:
а) оқушылардың назарын үнемі сөйлеу нормаларына, мәтіннің стиліне аударту жұмыстары
арқылы;
б) оқушының өзі жазған жұмыстарын сол бағыттағы, тақырыптағы шебер жазылған өзге
мәтіндермен салыстырып отыру арқылы қатар жүреді.
Тілді қолдануда өзіне-өзі бақылау жасай білу дағдылары да тұлғаның құндылықтық бағдарын
қалыптастыруға ықпал ететін лингвистикалық дүниетанымның бір көрсеткіші болып саналады.
Балаларды өз әрекетіне өзі бақылау жасай білуге үйрету, соның ішінде өзінің ауызша немесе жазбаша
сөйлеу тіліне жауапкершілікпен қарауға үйрету – мектептің басты міндеттерінің бірі. Өз сөзін
бақылай алу екі жағдайда жүзеге асады: біріншіден, сөйлеу талаптарын сақтай білгенде; екіншіден, өз
сөзіне өзі түзету жасай алғанда. Бұл жердегі негізгі қағида, халық мақалында айтылғандай «сөз
қадірін білгенің – өз қадіріңді білгенің» болуы шарт. Өйткені ақпараттық құзіреттіліктің
қалыптасуының бір тетігі – оқушының өз сөзіне өзі «қарауыл» қойып, сана сүзгісінен үнемі өткізіп
отыруы. Әрине, мұндай деңгейге жету үшін ол мәтіндегі идеяны түсінуден бастап, сол идеяның
таралуына мүмкіндік беріп тұрған тілдік құралдардың функционалдық қызметін тани білуі керек. Бұл
өз кезегінде идея мен стильдің бірлігін тануға әкеледі. Осы бірлік арқылы оның кез келген мәтінді
талдау дағдысын жетілдіруге қол жеткізеді. Мысалы, ақпаратты өңдеу білігі бойынша оқушыберілген
күрделі құрылымға сәйкес өзі іріктеген ақпараттарды жүйелеуге; бір тақырып бойынша берілген
ақпараттарды жинақтауға қажетті қарапайым құрылым жасауға; құрамы бойынша күрделі (көп
аспектілі) ақпаратты графикалық немесе формальдық түрден мәтіндік түрге немесе керісінше
ауыстыруға қажетті дағдыларды меңгеруі қажет. Бұл ақпараттық құзіреттіліктің орта деңгейінің
көрсеткіші болып саналады. Өздігінен жұмыс жасауға негзделгендіктен, ол оқушыдан өзін-өзі
|
