2. Қытай және қазақ тілдеріндегі тыйым сөздердің қолданылуындағы ортақ ерекшеліктер.
Жалпы прагматика – тілдердегі сөздердің қолданысын зерттейтіп ғылым. Ол сөйлеуші мен
тыңдаушы тұрғысынан адамдардың пікірлесу-сөйлесу қарекетінің сан алуан әлеуметтік
жағдайлардың теңгерімінде болатындығына назар аударады, белгілі бір ортадағы белгілі бір
сөздердің қолданылуын зерделейді, контекстің сөздердегі ұғымға беретін әсеріне ерекше ден қояды,
сол арқылы прагматикалық заңдылықтарды ашады. Оның үстіне прагматика негізінен адамдардың
тілдесу-сөйлесу қарекетінің этикалық нормаларына мойынсұнады. Мәселен, атау-шақыру сөздері де
барлық тілдердегі ежелден қалыптасқан өзіндік шақыру жүйесі мен қағидаларын басшылыққа алады.
Қазақ және қытай тілдерінде, адамдар бір-біріне кездескенде негізінен қарсы жақтың аты-жөнін
айтады. Сәлемдесуде де өзара, алмакезек амандасатын қағиданы ұстанады.
Әлемдегі өзге де тілдер секілді, қытай тілінде де тыйым сөздердің өзіне тән ұзақ тарихы ғана емес,
өзіндік мол қоры да бар. Сөз болып отырған екі тілдегі тыйым сөздерді бейнелеу тұрғысынан
салыстырғанда мынадай ортақтықтарды байқауға болады:
1. Өлім, ауыру-сырқауға байланысты тыйым сөздер: Қытайлар ежелден бері «опат болу, өлу,
жерлеу, жеңілу, быт-шыт болу» деген секілді жаман іс-әрекеттердің атын айтуды мүлде ұнатпайды.
Әсіресе, жаңа жылды қарсы алу сәтінде, келін түсіріп, қыз ұзатқанда, үй салып жатқанда немесе
жолаушы жүргенде, қандай да бір жарыстарға қатысқанда т.б. өте бір маңызды, қуанышты сәттерде
жоғарыдағы секілді «жаман сөздердің» кімнің болса да ауызынан шығып кетпеуінен барынша
сақтанады. Есесіне сондай жақсылықтардың тұсында қақпаға, есік-терезеге «шаттық, ізгілік, сәттілік,
байлық» деген секілді сөздерді жазып, іліп қояды. Бұл сөздер аталған жақсылықтарды шақырады деп
сенеді. Қытай халқының бұл жағындағы тыйымдары болсын, ырым-салттары болсын қазақ халқының
тыйымдарымен, ырым-салттарымен өте ұқсас екендігін аңғару қиын емес. Мәселен, қазақ халқы да
«өлім, ауру, мола...» т.б. деген секілді «жаман сөздердің» барынша ауыздан шықпауына көңіл бөледі.
Олардың орнына «қайтыс болу, денсаулығы болыңқырамау, қорым...» деген эвфемизмдерді
қолданады. Сөйтіп, «жақсы сөз – жарым ырыс» деп, ылғи да жақсы сөз айтуға тырысады.
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
30
2. Адамның дене мүшесіне қатысты тыйымдар: Жалпы адам баласының дене бітімі (мүгедектерді
есепке алмағанда) бір-бірінен еш айырмашылығы жоқ бола тұра, дене мүшелеріне байланысты
тыйымдар барлық халықта бар. Соның ішінде қазақ және қытай халықтары да адамның кеуде, бөксе
тұсының аттарын, сондай-ақ жыныс мүшелерінің, диссимилация мүшелерінің аттарын және олардың
қызметін ашық, нақтап айтпай, оны евфемизмдер арқылы білдіреді. Мәселен,
乳房
,
排泄器官
,
生殖器官
,
妇科病
... деген евфемизмдер жоғарыдағыдай «анайы» естілетін дене мүшелерінің орнына
қолданылады. Дегенмен қытай тілінің бұл саладағы тыйым талаптары қазақ тіліндегідей соншалықты
қатаң сақталмайды. Қазақ тілінде барынша айналып өтуге тырысатын «
放屁
,
吃喝拉撒睡
...» деген
сөздерді қытайлар кәдімгі мәдени ортада да, ер-әйел аралас отырған бас қосуларда да аса қымсынбай-
ақ айта береді.
3. Тәңірдің, құдайдың, өзге де әулие-әнбиелердің қасиетті ата-бабалардың атына қатысты
тыйымдар: мейлі баяғының адамдары арасында болсын немесе қазіргі адамдардың ішінде болсын
құдайға, аруаққа, қасиет-киеге аз ба, көп пе, бәрі бір иланатындар жоқ емес. Тарихта қытайларда діни
сенім-нанымның түрі өте көп болғандықтан, солардан қалған тыйым сөздер де аз емес. Ең әуелі
қытайлар құдайды, құдірет-киелерді, әулие-әнбиелер рухын ренжітуге тыйым салады. Сондықтан
олар өздері сенетін құдайлары мен құрмет тұтатын құдірет-киелерін сөз жүзінде болса да елемей,
құрметтемей отыра алмайды. Қытайлар отбасын, бала-шағаларының бақытты өмірі мен амандығын
«есік пірі» (
门神
), «байлық пірі»(
财神
), «су пірі» (
水神
) қатарлы құдіретті перілер қорғайды деп
сенеді. Осыған байланысты олар аталған перілердің суретін сатып әкеліп үйлерінің аулалары мен
қабырғаларына, будханалардың аулалары мен қабырғаларына жапсырып қояды. Алайда суреттерді
сатып әкелгенімен, «сатып әкелдік» деп айтпайды әрі өзгелердің де олай айтуына тыйым салады.
Яғни «сатып әкелдік» десе, пірлер шамданады да, оларды қорғамай, жарылқамай қоюы мүмкін.
Сондықтан «сатып әкелдік» (
买来了
) деген сөздің орнына, міндетті түрде «шақырып әкелдік»
(
请来了
) деген сөзді қолданады. Бұл да қазақ халқының әулие-әнбиелердің басына барып мал сойып,
құрбан шалғанда, тасаттық бергенде, кісі өлгенде молдаларға қатым-құран ақысы үшін беретін азды-
көпті ақшасын «молданың еңбек ақысы» демей, «құдай жолына» немесе «Құран» жолына дейтінін
еске түсіреді. Сондай-ақ қазақ халқында ежелден төрт түлік малдың пірі болады деген ұғым бар, яғни
қой атасы – Шопан ата, түйе атасы – Ойсыл қара, жылқы атасы – Қамбар ата, сыйыр атасы – Зеңгі
баба. Егер осы төрт түліктің әлде біреуіне індет келсе немесе әлде біреуі дұрыс өсіп-өніп құтаймаса,
сол түліктің піріне жалбарынады. Тіпті ерте кезде қазақ халқында, әсіресе қазақ байларында «жылқы,
сыйыр, қой, түйе» деп, ол түліктердің атын тікелей атауға тыйым салған. Яғни олардың атын
«Қампар ата тұқымынан бес үйір бар», «Зеңгі баба тұқымы құтаймай жүр», «Ойсыл қара тұқымын
өсірсем бе деп жүрмін»... деген секілді евфемизмдермен атайтын. Тура осыған ұқсас жағдай тарихта
қытай халқында да болған, бірақ олардікі біздегідей төрт түлік мал емес, тышқан, кірпі, ақ тышқан,
түлкі, жылан қатарлы қайуанаттар еді. Ол замандарда бұлардың атын атауға қатаң тыйым салынған.
Бұл жағдай әсіресе ежелгі қытайдағы театр труппаларының жұмысын бағалаудағы басты шарт болып
есептелді. Егер театр артистерінен кімде-кім осы қайуанаттардың атын атап қойса қатаң жазаға
тартылатын. Сондықтан қалыптасқан үрдіс бойынша олардың аттарын «
灰八爷
», «
白五爷
»,
«
黄大爷
», «
大仙爷
», «
柳七爷
» деген эвфемизмдермен ауыстырып айтатын [3, 107]. Бұдан өзге,
бұрынғы өткен замандарда солтүстік-шығыс қытайдың Чаңбайшань тауы өңірін мекендейтін
қытайлықтарда жолбарысқа құдай ретінде табыну дәстүрі болған. Ондағы жергілікті халықтың
түсінігінде жолбарыс орман патшасы. Ол адамдарды жыртқыш аңдардан қорғайды, сөйтіп адам
баласына бақытты өмір сыйлайды деген түсінік болған. Соған байланысты олар жолбарыстың атын
баттыйтып айтуға тыйым салған. Осыдан барып «жолбарыс» деген сөздің орнына «тау серісі», «тау
перісі» деген эвфемизмдер пайда болды.
4. Адамды янаттауға қатысты тыйымдар: Адамзат өз тарихында алғашқы қауымдық қоғамнан
бастап, кейінгі құлдық, феодалдық қоғамдардан өтіп, дами келе, өркениетті қоғамға аяқ басқаннан
бастап, өндірістік және әлеуметтік қатынас барысында бір-бірін янаттамауды, бір-біріне тіл
тигізбеуді, бір-бірінің намысына тиетін сөз айтпауды, мәдениетті сөйлеуді, сыпайы пікірлесуді талап
ете бастады. Өйткені янат сөздер басқалардың (әсіресе тыңдаушы объектінің) ашу-ызасын келтіреді,
намысын қоздырады, сөйтіп тараптардың өзара қақтығысына мұрындық болады. Бұндай янат сөздер
қай халықта болмасын, көп жағдайда сүйкімсіз немесе жабайы қайуанаттардың атымен (ит, қаншық,
сыйыр, шошқа, доңыз, есек т.с.с.) байланысты айтылады. Бұндай сөздерді естіген адамның бей-жай
қалуы екіталай. Сондықтан болу керек, бір кездерде Англия Парламенті депутаттардың жиналыс
|
