оның көлемінін өзгеруі аркылы анықтау ке-
рек.
Теориялық бөлім: Газ тәріздес күйдегі зат-
тардын негізі касиеттерін жоғары дәлдікпен,
идеал газдың касиеттерін жоғары дәлдікпен,
идеал газдың М К Т -с ы үш ін алынган күй
тендеуі түсіндіреді:
P V ^ R T
(1)
Идеал газ күйінін тендеуінен, тұракты тем
пература кезінде, берілген массалы газ үшін
кысым мен көлемнің көбейтіндісі түракты бо
лып калады. Температура озгеріссіз калғанда
газдың қысымы мен колемінің озгеру процесі
изотермиялык, процесс деп аталады.
T=const болғанда PV=const (2)
Ауаның изотермиялық ұлғаюы процесін
қолданып атмосфералык кысымды аныктауга
болады. Ол үш ін резіңке түтікш е аркылы
шыны түтікшемен жалғаскан шыны ойыцкыға
су күю керек, тығын ашык тұрғанда түтікше
мен ойынкыдагы су денгейі бірдей болады.
Егер енді шыны түтікшені тыгындап койсақ
және ойынкыны бастапкы түрған жерінен һ
аралыкка томен түсірсек, онда түтікшедегі
ауаның қысымы Ap = p g * h шамага кемиді,
мұндагы д һ- түтікшедегі және ойыңқыдағы су
денгейінін айырымы, р - судын тығыздыгы. g-
еркін түсу үдеуі.
Тыгынының астына орналасқан ауа кысым
томендегенде үлгаяды және
V
+
a
V
жана
колем алады.
Түтікшедегі ауанын екі күйі үшін кұрасты-
рылган изотерма тендеуі ауанын р атмосфе
ралык кысымын анықтауга мүмкіндік береді:
P V = (P -a P )*(V + ü V)
(3)
P V=PV+P
a
V -Р
д
V - дРУ
P V -P V -Р
д
V ^ -
a
PV-
д
Р
д
V (-І)-ге кобей-
теміз.
Р д У = Р У + д Р д V
„ APV + АРА V
Р =
-------------------(4)
A V
К }
A P = P g h
, V = S /, д У —Sa / болғанда, S-
шыны түтікшенің колденең кимасының ауда-
ны, /-ауа деңгейінін үзындыгы, л /- ауа денгейі
үзындыгының озгерісі, сонда:
р _ AP(V + A V ) _ p g h ( S l + SAL)
pg h (l +
Л/) _
A V
~
SAl
~
Al
p g h (l + A L)
A l
Газдын атмосфералык кысымын аныктау
үшін түтікшедегі ауа денгейінің I үзындыгы-
нын түтікшедегі жэне ойынкыдагы су деңгсй-
мен бірдей б и ікт ігі кезінде түтікшедегі ауа
денгейінің ойынкы томен түсірілгеннен кейін
/+ д / үзындығын және түтікше мен ойынкы-
дагы су денгейлерінін һ б и іктігінін озгерісін
екінш і тәжірибеде міндетті түрде олшеу ке
рек.
Ж үмыстың орындалу тәртібі:
І.Түтікше ашык кезінде ойынкыға су кұю
керек. Түтікш ені тыгындап. ауа деңгейінін /
би іктігінін үзындығын р атмосфералык кысым-
да олшеу керек.
2.Ойынкыны алғашқы денгейінен 1-1,5 м
түсіру керек. Түтікшедегі ауа денгейінің /+ д /
ұзындыгын және түтікше мен ойынкыдагы су
децгейлерініц арасындагы һ аракашыктыкты
олшеу керек.
З.Ауаның атмосфералык қысымын есептей-
міз. Өлшеу кателіктері шекараларын аныктай-
мыз.
Косымша тапеырмалар:
Ойынкыны алгашкы орнынан 1-1,5 метрге
ко те р іп е к ін ш і тә ж ір и б е н і жасау керек.
Өлшеуді және есептеуді кайталау керек.
Бақылау сүрактары:
І.Қандай шарттар кезінде (2) тендеу орын-
далады?
2,Осы әдіс аркылы атмосфералык қысымды
олшеу нәтиж есінін дәлдігін калай котеруге
болады?
3.Ауанын атмосфералык кысымының бар
екендігі калай түсіндіріледі? Онын озгерістері
неден пайда болады?
4.Барометр анероид жэне сынапты баро
метр кұрылыстары қандай?
Эйеддер арасынан Нобель сы й л ы гы н ы ң т ү ң гы ш иегері - ф и зи к М а р и я К ю р и . Ол
Нобель сы й л ы гы н ы ң е кі марте иегері. О н ы ң қ ы з ы М а р и я К ю р и И рен Ж о л и о -К ю р и
де гы лы м ж о л ы н қ у ы п , Н обель сы й л ы ғы н алды. Б ү к іл Н обель сы й л ы ғы н ы ң тари-
хында бүл сы й л ы қты ерлер арасынан 762 адам иеленсе, осы кезге дейін Нобель сый-
л ы гы н
40
э й е л и е л е н ге н е к е н . Ә с ір е с е , 2009 ж ы л ы Н о б е л ь с ы й л ы гы бес
н ә з ік ж а н д ы л а р ғ а б ү й ы р ғ а н , б ү л Н о б е л ь с ы й л ы гы т а р и х ы н д а ғ ы ең р е к о р д т ы
ко р се ткіш .
140-4
Мүгалшге көмек
Жоғары алгебра элементтері
Б.ТЕЛҒОЗОВА,
Қабанбай батыр атындагы орта мектептін мұғллімі
Бағдарлам аны ң түсін ік хаты
10-11 сыныптың вариативті компонент ку р
сы жаратылыстану-математика бағытьі бойын
ша жасалды. "Курс жоғары алгебра элемент-
тері" деп аталады. Колданбалы курсқа арнал-
ған бұл тақырыптар мектеп математика кур-
сын кайталамай, терендетіп окытылады. 10-сы-
ныпка арналған бағдарламаға "К ө п м үш е л ік” ,
"К о п м ү ш е л ік т е р д і к о б е й т к іш к е ж ік т е у д ің
әдістері", "Алгебралык өрнектерді сапыстыру"
тараулары енді. 11-сыныпка арналған бағдар-
ламаға "Көпм үш ел іктің түбірлерін іздеу” , "Ра-
ционал тендеулер” , "Рационал тенсіздіктер
ж ә н е т е ң с із д ік т е р ж ү й е с і" , "Тендеулер
жүйесі" тараулары енді. К у р с ты н 10-сыны-
бында отілген тақырыптар 11-сыныпта өтілетін
тақырыптарда колданылады. Әр такырыпты
өткендс о қул ы қ ретінде косымша әдебиеттер
тізімінде көрсетілетін оқулықтарды пайдала
ну га болады.
К урстьщ мақсаты :
Жоғары алгебра элементтерінін мектепте
окытылатын бөлімінде карастырылмайтын не
месе жеңіл есептермен шектеліп калатын та-
қы ры птард ы к е н е й т іп , не ғүр л ы м кү р д е л і
есептерді әр түрлі әдістерді колдана отырып,
шешу жолын карастыру.
Курстьщ міндеттері:
- көгімүш елік және копм үш елікті кобейт-
кіштерге ж іктеу жонінен білімдерін кенейту;
- теңсіздіктерді дәлелдеуге берілген есеп
тер шығару жөнінен білімдерін кенейту;
- тендеулер, тенсіздіктер және олардын
жүйелеріне берілген күрделі есептерді шыға-
ру жолын үйрету;
- тест тапсырмаларында кездесетін күрделі
есептерді шығара білуге үйрету.
Реті
Тақырыбы
Сағат
саны
Көпмүшелік (13 сағат)
1
Көпмүшелік. Кепмүшеліктің мүшелерінің
ориаласуынын &р турлі жағдайы.
1
2
Бір айнымалысы бар көлмүшелік
1
3
Көпмүшеліктің көпмүшелікке бөлінгіштік қасиеттері
1
4-5
^ны^талмаған коэффициенттер әдісі
2
6
{епмүш елікті кәпмүшелікке бұрыштап бөлу
1
7-8
горнер схемасы
2
9-11
Безу теоремасы. Безу теоремасының салдары
3
12
Квадрат үшмүше. Толық квадратын бөліп алу
1
13
Көпмүшеліктің түрлері турапы т^жырым
1
Көпмүшеліктерді көбейткіштерге жіктеу
әдістері (7 сағат)
1.4-15
Квадрат үшмүшені көбейткішке жіктеу
2
16
Топтау жене ортақ кебейткішті жақш аның
сыртьіна шығару тәсілімен жіктеу
1
17
Қысқаша көбейту ф ормуласын қолдану. Паскаль
үшбұрыш ы.
1
18
Безу теоремасы мен аны^талмаған
коэфф ициенттер әдісі арқылы жіктеу
1
19
Безу теоремасы мен бурыштап белу аркыпы
ж іктеу
1
20
Безу теоремасы мен Горнер схемасы арқылы
ж іктеу
1
21-24
Т үб іртаңбасы бар өрнектерге есептер шығару
4
А лгебралы к өрнектерді салы сты ру (10 сағат)
25
А лгебралы қ ернектерді салы сты ру қасиеті
1
26-27
А риф метикалы қ, геометриялы қ орта арқылы
теңсіздікті дәлелдеу
2
28
Ньютон биномы аркылы шығарылатын
тецсіздіктер
1
j 29
Бернулли теңсіздігін қолдану
1
j 30
Коши-Буняковский теңсіздігін қолдану
1
131
Ең үлкен жөне ең кіші мәнді табу үшін теңсіздікті
қолдану.
1
32-34
Теңсіздікті дәлелдеуге есептер шығару
3
11-сынып
Реті
Тақы ры бы
Сағат
саны
С ы зы қты ңж әи е квадрат тендеулер (3 сағат)
1
Параметрі бар сызықтық жэне квадрат тендеулер
1
2
Үшмүшелі теңдеу ах'£п+8х|'+с=0
1
3
Сызықтық. квадрат жэне биквадрат (үшмүшелі)
теңдеуге келтірілетін тендеулер
1
Көгш үш еліктің түбірін іздеу (8 сағат)
4-5
Бүтін коэффициентті теңдеуді шешу
2
6-7
Теңцеуді дәрежесін темендетү арқылы шешу
2
8-9
Теңдеуді анықталмаған коэффициенттер әдісін
пайдаланып шешу
2
10-11
Жоғары дәрежелі теңцеуді айнымалы енгізу арқылы
шешу
2
Рационал теңцеулер
(2 сағат)
12
Рационал теңаеуді айнымалы енгіэу арқылы шешу
1
13
Толық квадратын бәліп алу аркылы шешу
1
14-16
Абсолют шамасы бар теңдеулерді шешу
3
26
Достарыңызбен бөлісу: |
