«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты

ТАБУ (полинезиялық тайпалар тілінен аударғанда “тыйым салу”) — алғашқы қауымдық құрылыс мәдениетімен тығыз байланысты діни негіздегі үзілді–кесілді тыйым салуды талап ететін ұғым. Терминді алғаш рет ағылшын жиһанкезі Кук енгізген болатын. Т–да екі ұғым — киелілік пен тыйым салынғандық, қасиеттілік пен қорқыныш тоғысады. Т. белгілі бір тұлғаларға да, белгілі бір қоғамдық ұжымдарға да қатынасты қолданылады. Т. туралы терең теориялық ізденістер аз болғандықтан оның қолданыс аясы анықтала қойған жоқ. Дегенмен де Т–ды діни–моральдық тыйым салу түрлерінен ажырата білген дұрыс, өйткені аталған соңғылары адамзат мәдениетінде кейінірек пайда болған күрделі құрылымды ұғымдар. Фрейзер дін мен сиқырды (магияны) бір–біріне қарама қарсы қойып, Т–ды магияның теріс пішіні ретінде түсіндіреді. Т. туралы психоталдаудан көп мәлімет жинақтауға болады. З. Фрейд өзінің “Тотем және табу” атты еңбегінде Т–дан көсемге деген екіұшты (амбивалентті) қатынасты: бір жағынан, көсемді қастерлеп, табынуды, екінші жағынан, іштей қызғану, жек көруді, бейсаналы түрде ұнатпауды байқаймыз дейді. Әлеуметтік антропология тұрғысынан (Малиновский, Радклифф–Браун және т.б.) Т–ды әлеуметтік бақылау мен қадағалау рөлін атқаратын құрал деп қарастырады. Т. қасиеттілік туралы түсінік қалыптасқан барлық мәдениеттерде кездеседі. Әр мәдениеттің өзіне сай заттарға, іс–әрекеттерге немесе сөздерді айтуға салынатын тыйым түрлері бар. Т–ды бұзған адам қатты жазаланатын болғандықтан оны еш нәрсеге, еш жағдайға қарамай орындауға тырысатын болған. Қазақ мәдениетіндегі кездесетін ата–ене, қайынаға, қайын, қайын сіңлілердің атын атамау, отты, ошақты аттамау, белгілі киелі жануар түрлерін қорғау т.б. Т–лар қазақ халқының көне тотемистік, анимистік көзқарастарынан сыр тартады. Қазақ мәдениетіндегі тыйым салу жан–жоралғылары туралы Ш. Уәлихановтың шығармаларынан көп мағлұмат алынады.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

ТАЛИОН (лат. talіo – кек қайтару, өш алу) — қандас туыстар арасындағы қарым–қатынасты реттеуші алғашқы қауымдық қоғамда қалыптасқан салт–дәстүр. Ол салт–дәстүр бойынша туыстар жасалған қиянат үшін пара–пар кек қайтаруы керек. “Қанға – қан, жанға – жан” формуласы Т–ның мазмұнын білдіретін ең танымал формула. Кейінірек, алғашқы таптық қоғамдарда Т. жасалған қылмысқа сайма–сай жаза кесуді талап ететін қылмыстық жауапкершілік принципіне ауысты. Т. – адамзаттың ақыл ойының ақиқат, әділеттілік туралы алғашқы қарапайым түсінігінің пайда болғандығының көрінісі. Т. алғашқы қауымдық қоғамда қанды кек қайтаруды ғана көздемей, сонымен қатар адамдар қарым–қатынасына қатал шек бола білді. Өйткені, Т. пайда болмай тұрған кездерде жөн–жөнсіз кек қайтару орын алған болса, Т. арқылы алынатын кектің шамасы нақтыланды. Т–ның негізінде алғашқы қауымдық қоғамдағы адам санасына және дүниетанымына қатысты “біздер” және “басқалар”, “өзіміздікі” және “өзгелердікі”, “жақын, бауырлас” және “бөтен” түсінігі жатыр. Т. бір мезгілде адамдарды бөліп те, біріктіріп те отырған, себебі ол бір рудан тарағандарды басқа ата балаларынан өзгешелеп отырған, сонымен қатар бір атаның ұландарының басын ортақ жауға қарсылық тұрғысынан біріктірген. Т. орындау, жүзеге асырудың өзі қасиетті рәсім ретінде қарастырылғандықтан оған атаның еркек кіндіктері, әсіресе соның ішінде жапа шеккен жанның ең жақын туыстары қатысатын болған. Т. – алғашқы қауымдық қоғамда бой көрсеткен адамгершіліктің өзіндік ерекшелікті түрі. Т. көне салт–дәстүр қалдығы ретінде көптеген халықтарда әлі күнге шейін кездеседі. Мыс., тау халықтарының қанды кек қайтару принципінен қол үзбегендігін ешкім жоққа шығармайды. Жалпы Т. дүниежүзінің бүкіл халықтарының ертедегі даму сатысында кездескен. Қазақ халқының өмір салтында “барымта” сынды Т–ның түр көрінісі болған.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

ТАҢБА — өзге заттың орнын анықтаушы, әйгілеуші, белгілі бір хабарды сақтау, қайта өңдеу және жеткізу үшін қолданылатын белгі. Егер таңбаның өзі денотат қызметін атқарса, оны қоршайтын мағыналық кеңістігі коннотат деп аталады. Т. ұғымының пайымдалуы философия, логика, лингвистика, психологияда маңызды орын алады. Т. ұғымының танымдық қасиетін таразылауға антикалық философтар көп зейін бөлген (Платон, Аристотель, стоиктер), бұл мәселемен ХVІІ–ХVІІІ ғ. философтары да айналысқан. ХІХ–ХХ ғ. Т. туралы арнайы ғылым – семиотика пайда болды (Пирс, Моррис, Соссюр, қазіргі структуралистер). Таңба табиғатын зерделеу барысында Т. пайдаланатын ерекше әлеуметтік жағдайларды анықтау өте маңызды. Ондай жағдайлар тіл мен ойдың даму барысына тығыз байланысты. Стоиктердің ілімі бойынша, Т–лардың мағынасы олардың құрылымының екіжақтылығынан көрінеді, яғни, тура қабылданатын, мағынаға ие құбылыстардың біртұтастығынан байқалады. Осы байланыстың түрлі нұсқасынан түрлі анықтамалар туындайды. 1867 ж. Ч. Пирс Т–ны үш түрге бөлген – индекстік, иконикалық, символикалық. Бұл анықтама екі қарсы бөлінуге негізделеді – нұсқаулық пен ұқсастықтың және дәйектілік пен шарттылықтың қарама қарсылығына. Индекстік (нұсқаулық) қатынаста таңбалаушы мен таңбаланушының арасында нұсқалау байланысы болуға тиіс. Иконикалық қатынаста белгілі қажетке байланысты қарапайым ұқсастық басым. Символикалық Т–да таңбалаушы мен таңбаланушы ешбір нақты байланыссыз бір біріне теліне береді. Қоғамдағы байланыс құралы ретіндегі тілдер құрамына кіретін Т–ларды қатынас Т–лары деп атайды. Соңғылар жасанды және табиғи Т–лар жүйелеріне бөлінеді. Т–лар ілімінің жасалуы үшін математикалық логика мен метаматематика аясында жүргізілетін Т–лар жүйелерінің зерттелуі өте маңызды. Осының бәріне қарамастан Т–ның қордалы концепциясын жасау мәселесі әлі шешілген жоқ.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

ТАСМОЛА МӘДЕНИЕТІ – ерте темір дәуіріндегі Орт. Қазақстанды мекендеген тайпалардын мәдениеті. Тасмола қойнауының атына сәйкес аталды. Оны ерекше бөліп алуға тастар тізбегі бар – "мұртты обалар" деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Обалардағы материалдар бойынша Т. м. тайпаларының үш даму кезеңі шартты түрде бөлінген. Бірінші кезең б.з.б. VII–VI ғ–ларды қамтиды. Бұл кезең туралы Тасмола 1–5, Қарамұрын–1, Нұрманбет–4 қорымдары едәуір толық мәліметтер береді. Екібастұздан Солт.–Батысқа қарай, далалық Шідерті өзенінің оң жағасындағы әр түрлі кезде жерленген Тасмола–1 кұрылыстар тобы (19–оба) жатады. Зерттелген бір қабірде әйел жерленген. Оның қасынан жерге төселген қамыс үстінде қола айна, темір пышақ және қайрақ тас және малдардың әр түрлі сүйектері табылды. Қарамұрын қорымынан б.з.б. VII–VI ғ–ларға жататын жебелердін жиынтығы жиналды. Обаға жерленген жауынгерлер мәйіттері мен қанатты ұңғылы және үш қалақты келте қола ұшы бар 46 жебе салынған, жылқы терісінен жасалған қорамсақ көмілген. Нұрмамбет–4 қойнауындағы жауынгерлер жерленген бейіттер де тасмолалық ескерткіштерге тән. Бұл жерден бір бума жебе, мүсінді сабы бар қоладан жасалған ауыр ақинақ–қанжар мен сабы сақиналы пышак ілінген, металдан жасалған құрастырмалы шомбал белдік табылды. Тасмола мәдениетінің алғашқы кезеңінін обаларынан табылған заттар жиынтығы тұрақты болып келеді; ұңғылы, қос қанатты және үш қалақты жебе ұштары, сабының жоғ. ұшы кесек немесе саңырауқұлак тәріздес қаптамасы бар акинақ–қанжарлардың айрықша түрі тек осы кезеңге ғана тән. Сондай–ақ, жолбарыстың алтыннан соғылған мүсіндері, қос доңғалақты арбаны безендіріп тұрған таутекелердің қола мүсіндері, қола айнаға бедерлеп салынған қабан мен бұланның мүсіндері, бұратылып жаткан қабандар түріндегі сүйектен және мүйізден жасалған тоғалар да Т. м–не тән ескерткіштер. Жерлеу ғұрыптарындағы осынша алақұлалық пен карама–қарсылық көрініс б.з.б. 1–мыңжылдықтың соңғы ғасырларында аймақта орын алған күрделі саяси жағдайды бейнелейді.

Әдебиет: Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық / Бас сарапшы Әшірбек Сығай. – Алматы: Аруна Ltd, 2005. – 656 б.

Тағы да бір кеңінен таралған тағам – ол бәліш болып табылады. Қышқыл қамырдан бүктеменің бір түрі самса дайындалады. Тұзы жоқ қамырдан жасалған жұқа екі наннан кыстыбый, ет қосылған қабатталған бәліш – катлама, түшпара жасаған. Қамырдан түрлі қалаш, шелпек, тоқаш, бауырсақ, құймақ, жұқа құймақ және т.б. пісіреді. Қаймақты буландыру арқылы дайындалатын піскен қаймақ деп аталатын бірегей тағам жасаған.

Қазақстанда Т.–дың келуі патша үкіметінің қазақ өлкесін отарлауға кіріскен кезінен басталды. XVIII—XIX ғасырларда патша үкіметі қазақ даласына ислам дінін тарату саясатын жүргізді. Бұл ретте қазақтардың арасына молдалар Т–дың дін қызметкерлері қатарынан ғана жіберілді. Мұның өзі қазақтарды Орта Азиядағы діни орталықтардың ықпалынан оқшауландыру мақсатымен жасалды.