27
жағдайын саралауы өзгеріп отырады. Мәселен, егер де бақыланбайтын науқан пакетінің
құны бағаланса, онда әлеуетті инвесторды үлкен дәрежедегі рентабельді фирманың
болжалды бағалауы, оның дивидент төлеу әрекеті қызықтырады.
Бағалау жүйесін саралауда қаражат есебінің негізгі құжаттары:
• есепшілік баланс;
• қаражат қорытындылар есебі;
• ақшалай амалдардың жүргізу есебі.
Сонымен қатар, бухгалтерлік есептердің басқа да түрлері және кәсіпорынның іштей
есебі қолдануы мүмкін.
Кез келген компанияның, әсіресе, жабық типті, бағалаушы қажетті құжаттар
жиынтығынан тиісті ақпаратты, сонымен қатар кәсіпорынның тікелей басшысынан алуы
мүмкін. Ішкі ақпарат жинау бағалаушы жұмысының мақсаты болып табылады:
• кәсіпорынның болашақ даму үрдісін табу;
• сату, табыс, ақшалай дүрмектің көлемі болжалдау үшін ақпарат жинау;
• бағаланатын бизнесіне тиісті жүйелісіз тәуекелдің себепкер шартын есептеу;
• қаражат құжаттарын саралау;
• шынайы баға беру үшін және қосымша ақпараттар жинау мақсатымен басшымен
сұхбаттасу.
Ішкі қаражат құжаттары мен бағалаушының жұмысы келесі бағыттар арқылы
жүргізіледі:
• құнсызданудықты түзету;
• есепшілік есебінің бірыңғайлығы;
• есепшілік есебінің ауысуы;
• салыстырмалы көрсеткіштердің есептелуі.
Бағалау жүйесінде құнсыздануды түзету есебі
Құнсызданудың тузету құжаттарының мақсаты: болжалдық ақша ағымын және
дисконт ұтысын құрастыру кезіндегі өткеншек кезеңдердің салыстырмалы түрлерінің
ақпараттық өткенді шолу келтіру бағалардың құнсыздану өзгерісін есептеу. Түзетудің ең
қарпайым әдісі болып тұрақты валюта бағымы мен салыстырмалы бір сом бағымы
өзгеруінің барлық баланс баптарының қайта қою болып саналады, мысалы американдық
доллар.
Бұл әдістің жеткілікті және жеткіліксіз жақтары бар. Ең басты жеткілігі –
қарапайымдылық пен ауқымды қосымша ақпарат жұмысы көлемсіз. Екінші жағынан, бір
сом мен долларға сәйкес келмеуіне орай дәлсіз қорытынды берілуі. Нақты баға қою болып
актив және пассив балансынан тауар баға деңгейінің тербелу деңгейі есептеледі. Ол тауар
массасына толығымен нақты әр тауар немесе тауарлық топқа мезгеу болуы мүмкін.
Құнсыздану қаражат есебінен босатудың белгілі әдісінің бірі - жалпы баға деңгейі
өзгеруінің есептеу әдісі.
Осы әдістің қолдануы кәсіпорынның материалды-заттық құрылым активінің
дерексіздендірілуіне және орта деңгейлі баға айнасының өзгеруіне жалпы сатып алымды
мүлікке табандылық мүмкіндік береді. Бұл әдістің қорытындысы бірдей сатып алымды
ақшалай бірлік күштілігінің есептелуінде (бір сомдық немесе ағымды уақытты есеп беру
мерзіміне орай). Қайта есептеу үшін динамика ұлттық өндіріс дуал көрсеткіші немесе
тұтынушылар және көтерме бағалардың көрсеткіштері қолданылады.
Жан – жақты тұжырымды баланс баптардың қайта есептеу және біркелкі сатып
алымды қаражат бірлік күшінің қаржылай есебінің келесі түрлері бар:
В
б
В
р
= ––– ,
i
1
/ i
0
онда В
р
–құнсыздану деңгейіне қарай түзетілген нақты бап көлемі, сома;
В
б
– есепшілік есепке сүйене отырған номиналдық бап көлемі, сома;
i
1
– саралау кезіндегі құнсыздану көрсеткіші;
28
i
0
– баланс бап көлемін анықтауының бастапқы мерзіміне немесе базалық кезіндегі
құнсыздану көрсеткіші.
Құнсыздану түзетуі i
1
/ i
0
көрсеткіштері ақшалай емес баптарға соққы болу; негізгі
амал (бейматериалды активтер), кәсіптік қоры; аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, аз бағалы
және тез тоздырғыш заттар, нақты тауарлар жеткізілім мен анықталған қызмет көрсету
арқылы өтеледі. Қарама – қарсы, ақшалы баптар (ақшалай, дебиторлық және кредиторлық
берешектер, несиелер, қарыздар, депозиттер, қаржылай салымдар) жалпы баға деңгейінің
өзгеруіне орай құнсыздану түзетуге жатпайды. Бұл жерде мәселе бағалау жүйесіндегі
қалыпты түзетулер жайында емес.
Тәжірибе кезіндегі қайта есептеу жалпы баға деңгейлік көрсеткішінің өзгеруі бірнеше
кезеңдер арқылы жүзеге асады.
Бірінші кезеңде – есептік бағалауда алғашқы бағаларды қолдана отырып қаржылай
есеп құрастырады;
Екінші кезеңде – ақшалай және ақшалайсыз барлық есеп баптардың жіктелуін
жүргізеді;
Үшіншіде – ақша баптары ағымды бағалау жылдар сайын пайда болған активтер
арқылы жалпы баға көрсеткіштер көмегімен қайта есептеледі (міндеттердің пайда болуы).
«Бөлінбеген пайда» бабы жүзінде актив және пассив іске асырылады.
Төртінші кезеңде – қайта есептелінген есеп және пайда (шығыс) есеп кезіндегі ақша
бірлігінің сатып алымды әрекетінің өзгеруіне қарай құрастырылады. Ақша бірлігінің сатып
алымды әрекетінің өзгеруінің көрсеткішін ақшалай активтерді қайта есептеу жолдары
арқылы жалпы көрсеткіш көмегімен және жыл басы мен аяғындағы мүмкіндіктердің
салыстыруына қарай анықтайды. Сатып алымды біркелкі ақшалай бірліктер күшінің
ақшалай емес активтер бағалануы келесідей іске асырылады. Барлық активтердің пайда
болуына қарай жылдар бойынша топталады. Әр жыл тобының бағасы ағымды жылдың
көрсеткішін қолдана отыру және пайда болуына орай қайта есептеледі, содан кейін
қорытынды соммасы шығарылады. Ақшалай емес баланс бабының қайта есептеу
механизімін келесі формула арқылы шығаруға болады:
онда Р
у –
барлықбіркелкі активтердің сатып алымды әрекетінің бағасы, сома;
P
i
–i активінің пайда болу бағасы, сома;
i
tp
– жалпы ағымды көрсеткіш бағасы;
i
ip
– i объектінің пайда болған жылдағы жалпы көрсеткіш бағасы.
Қаржылай есептік түзету әдісі жалпы баға деңгейінің өзгерісін көтеруі ,
қосымша пайда немесе шығынның нақты көлемін анықтауға саралау шынайлығы,
кәсіпорынның сатып алымды әрекетінің өзгеруіне орай мүмкіндік туғызады. Бірақ та бұл
әдіс кейбір активтердің бағалау деңгейінің өзгеру түрлілігін есептемейді.
Бағалау жүйесіндегі бухгалтерлік есептің бірыңғайлылығы
Есептік бірыңғайлық жасау бизнестің кіріс пен шығысты анықтау мақсатында
өткізіледі. Бұл бағалау қорытындысының шынайлығы, нақты көрсеткіштер негізінде,
кәсіпорынның іс-әрекетінің жүзеге асырылатынына қажет.
Бағалаушы жалпы қабылданған ұстанымына сәйкес жасалғанын бухгалтерлік есеп
мүліктің нақты нарықтық бағасын көрсетпеу керектігін білуі қажет.
Түрлі операция есеп әдістерін мүмкіндігінше қолдануға қарызды жабуда табыс пен
ақшалай дүрмегінің әркелкі болуына әкеп соғады.
Баланс құрастыруда актив бөліктерінің нарықтық бағасы (мысалы, бейматериалдық
актив бағасы) есептелмеуі де мүмкін.
,
1
ip
tp
i
y
i
i
n
i
P
P
