«Бекітемін» Жаратылыстану және математика факультетінің деканы Медешова А. Б. 2010 ж. Жаратылыстану және математика факультеті Физика, математика және информатика кафедрасы «050111 математика»

3. 
   Штангенциркуль және микрометрмен жұмыс.
   
4. 
   Қателіктерді есептеу әдістері.
   

Физиканың негізгі заңдарының бірі импульстің сақталу заңы. Бұл заң осы кезге дейінгі зерттеліп келген денелердің өзара қарым-қатынасын бақылаулардың нәтижесі. Терең бақылау мен тәжірибелердің арқасында біз екі дененің қай күйде болмасын қарама-қатынасының вектор импульстер және денелердің соқтығысқанға дейінгі векторлары мен денелердің соқтығысқаннан кейінгі импульс векторлары мен бірде

Егер дене әсерлескенге дейінгі және кейінгіден бір қалыпты түзу сызықты қозғалса, онда импульстің сақталу заңын векторлық түріне скаляр түріне көшуге болады.

немесе

Дене горизонталь жазықтық бойымен қозғалса А- үйкеліс күші S жолында дене тоқтағанға дейін К кинетикалық энергияның бастапқы қалпына келеді.

Бұдан U бастапқы жылдамдық мынаған тең:

/4/ формуланы /3/ теңдікке қойып екі жағында бөлеміз, нәтижесі: /5/

Мұндағы және денелердің тежелу жолы тоқтағанға дейінгі, қарым – қатынасқа дейінгі, және денелердің қарым – қатынастан кейінгі тежелу жолы.

Осының нәтижесінде импульстің сақталу заңын /3/ тексеру үшін екі дененің түзу сызық бойымен қозғалысын дене массасын және өлшеу керек. Олардың тежелу жолы және теңдіктің орындалуын тексеру /5/.

2. Горизонталь жазықтықтың бір бөліміне массадағы ағаш кесіндісін қойыңыз. Шойын кесіндісін көлбеу жазықтық бойымен жіберіңіз.Соқтығысқаннан кейінгі және тежелу жолын өлшеңіз. Бұл тәжірибені 3- рет қайталап орташа жолды табыңыз.

3. Таразының көмегімен және кесінділерінің массасын өлшеңіз.

4. Табылған мәндер арқылы және /5/ теңдікті тексеріңіз. Екінші кесінді әсерлескенге дейін қозғалған жоқ, сондықтан

5.Өлшеулердің қателігін тауып импульстің сақталу заңының кесінділер соқтығысқандағы орындалуын нәтежелеңдер.

Жұмысқа жіберілетін сұрақтар

1.Дененің импульсі деп нені айтамыз?

2.Тәжірибенің құрылысын айта кету және жұмысын түсіндіру.

3.Қандай соққы.

1. Импульстің сақталу заңын шығарыңыз?

2. Соққы теориясы.

3. /3/ теңдіктің /5/ теңдікке өтуін түсіндіріңіз.

4. Егер шойын және ағаш кесінділердің орындарын ауыстырса не болады? Өз ойыңызды тәжірибеде тексеріңіз.
Кредиттік сағат саны 3 (зертханалық сабақ №3)

Тақырып: Оқшауланған жүйедегі энергияның сақталу заңын тексеру.

Мақсаты: Денелердің қозғалысы кезінде энергияның сақталу заңының орындалуын тексеру

Қысқаша теория

Қозғалыстың бір формуласынан екіншісіне өтудің дұрыс түсінігін 1748 жылы М.В. Ломоносов белгіледі.Ол химиялық өзгерістердегі заттың массасының сақталу заңын және қозғалыспен материяның сақталу заңын тұжырымдаған.100 жыл өткен соң Ломоносовтан кейін Р.Майер мен Г.Гельмголц энергияның сақталу және айналу заңының сандық түрін береді: «Тұйық жүйеде энергия бір түрден басқа түрлерге өтеді және бір денеден басқасына беріледі, бірақ оның жалпы саны өзгеріссіз қалады».

Энергияның сақталу және айналу заңының терең философиялық мағынасы бар. Ол диалектикалық материализмнің: қозғалыс – материяның негізгі қасиеті, оны ойлап шығару не жою мүмкін емес, ол тек бір түрден екінші түрге өтеді – деген негізгі қағидаларының бірін дәлелдейді.

Егер тұйықталған жүйеде консервативті күштен басқа консервативтік емес күштер де әсер етсе, мысалы: үйкеліс күші, онда жүйенің энергиясы сақталынбайды. Сыртқы консервативтік емес күштерді қарастыра отырып жазуға болады.

мұнда А_к – консервативтік емес күштердің жұмысы.

1 – жаттығу. Дененің кинетикалық энергиясының өзгерісін серпімділік күшінің жұмысымен салыстыру.

Механикадан белгілі – істелінетін жұмыс дененің механикалық энергиясының өзгерісіне тең:

Егер тек потенциалдық энергия өзгерсе, онда А_п= -Δ E

Егер тек кинетикалық энергия өзгерсе, онда А_к = Δ E

1–жаттығудың мақсаты: Пружинаның серпімді деформациясының жұмысы –дененің кинетикалық энергиясының өзгерісіне тең екенін тексеру.

Қажетті құралдар: Екі штатив, динамометр, металл шар, ұзындығы 60–80 см жіп.

Жұмыстың сипаттамасы

Штативке динамометрді горизонталь бағытта бекітеді де, оның ілгішіне жіппен шарды байлайды. Басқа штативке сондай биіктікте лапка бекітеді. Шарды екінші штативтің лапкасына қойып, содан кейін шарды жібереді. Серпімділік күшінің әсерінен ол жылдамдық алады, оның кинетикалық энергиясын 0 – ден - ге дейін өзгереді. Серпімділік күшінің әсерінен алынған, шардың жылдамдығын анықтау үшін, Н биіктікпен еркін құлаған шардың түсу қашықтығын өлшеу қажет

Осы жылдамдық мынаған тең

Гук заңы бойынша серпімділік күші F_серп1-ден F_серп2=0 дейін сызықтық заңмен өзгереді, серпімділік күшінің орташа мәні мынаған тең:

Динамометрдің Х пружинасының деформациясын өлшеу арқылы, серпімділік күшінің жұмысын
(2)
Жұмыстың мақсаты (1) мен (2) теңдіктерді салыстыру, яғни



Жұмыстың орындалуы

1. 
   Динамометр мен шарды қандай биіктікке қоятынын, шарға әсер ететін серпімділік күші қандай болатынын оқытушыдан нұсқау алыңдар.
   
2. 
   Стол бетінен бірдей биіктікте штативтерге динамометр мен шарға арналған табаншаны бекітіңдер, шарға байланған жіпті динамометрге байлаңыз.
   
3. 
   Табаншаға шарды бекітіп, екінші штативті динамометрдің көрсетуі берілген мәнге жеткенше жылжытыңдар. Шарды табаншадан босатып және оның столға түсу жерін белгілеңдер. Тәжірибені 2 – 3 рет қайталаңдар және олардың ұшу қашықтығының орташа мәнін анықтаңдар.
   

4. 
   Таразының көмегімен шардың массасын анықтаңдар және серпімділік күшінің әсерінен алынған шардың кинетикалық энергиясын есептеңдер.
   

5. 
   Серпімділік күшінің мәнінде динамометр пружинасының өзгеруін өлшеп серпімділік күшінің А жұмысын есептеңдер.
   

Серпімділік күшінің жұмысының және кинетикалық энергисын өлшеуге анықталған мәндерінің қателіктер шекарасын бағалаңдар. Шардың кинетикалық энергиясымен серпімділік күшінің жұмысының алынған мәндерін салыстырыңдар, қорытынды жасаңдар.

Осымен біз А денесіне серпімділік деформациясының потенциалдық энергиясын береміз.

мұндағы -ті динамометрдің көрсетуі бойынша табыңдар. Білеушені босатқаннан кейін ол қозғала бастайды, білеуше үйкеліс күшіне қарсы жұмыс жасағандықтан, оның жылдамдығы азая бастайды. Барлық потенциалдық энергия толығымен жұмысқа айналып біткеннен кейін, білеуше қандайда бір қашықтықты өтіп тоқтайды, онда үйкеліс күшінің жұмысын былай есептеуге болады.

Болғандықтан - біздің жағдайымызда ол теңдік былай орындалуы тиіс:

Мұндағы -білеуше мен трибометр арасындағы үйкеліс коэфициенті, егер трибометрді көлбеу орнатса,онда (4) есептеу формуласы өзгереді (4) формуладағы эксперименталды шамалар.

1. 
   Трибометрді білеушені және динамометрді орналастыруы қалай және бұрышқа қандай мән беру керектігі жөнінде нұсқау алу.
   
2. 
   Берілген жағдайдағы тексерілетін қатынасты (есептеу формуласын) қорытып шығару.
   
3. 
   Керекті өлшеулер жүргізу, қорытындыларын таблицаға толтыру.
   
4. 
   Есептеу формуласына эксперимент берілген соларды қою
   

1 – ші жаттығу

1. Күш жұмысы анықтамасын беру.

2. Ауырлық, серпімділік, үйкеліс күштері жұмысын есептеу.

3. Энергияның айналу және сақталу заңы

Математикалық маятник деп салмақсыз, созылмайтын жіпке ілінген массы бір нүктеге жинақталған идеалданған системаны айтады. Тепе – теңдік қалыпта материалдық нүктенің ауырлық күші (1, а-суретте) көрсетілгендей жіптің керілу күшімен теңгеріледі.

мұндағы m-маятниктің массы, - еркін түсу үдеуі.

1,б – суретте көрсетілгендей маятник тепе-теңдік қалыптан бұрышына ауытқығанда айналдырушы момент пайда болады:

(2)

мұндағы - маятниктің ұзындығы. Бұл күш моменті тепе - теңдік қалыпқа әкелуге ұмтылады. Сондықтан да мен қарама – қарсы бағытта болады (формуладағы «-» таңбасы). Маятниктің үдеуін деп белгілейді және маятниктің инерция моменті екенін ескерсек, онда (2)-ші формуланы мына түрде жазуға болады.

осыдан

Кішкене ауытқу бұрышы үшін олай болса (4) –ші формуланы мына түрде жазамыз

десек, онда (5) –ші формула мына түрге келеді

Теңдеудің біртекті дифференциальдық сызықтық теңдеу екенін көре отырып, оның шешуін мынадай түрде көрсетуге болады.

Мұндағы a-тербеліс амплитудасы, бастапқы фазасы. (8)-ші формуладан көргендей математикалық маятниктің тепе-теңдік қалыптан ауытқуы үлкен болмағанда оның ауытқу бұрышы уақытқа тәуелді гармониялық заң бойынша өзгереді. Егерде тең болса, онда маятниктің тербеліс периоды үшін (9)

Алынған формуладан математикалық маятниктің тербеліс периоды маятниктің ұзындығына және еркін түсу үдеуіне тәуелді, ал маятниктің массасына тәуелсіз екенін көреміз.

Берілген жұмыста математикалық маятник қосарланған ұзын жіпке ілінген радиусы үлкен болмайтын металл шариктен тұрады. Қос жіп маятниктің тербелісі тек бір жазықтықта болуы үшін қолданылады. Қондырғының конструкциясы 2- суретте көрсетілген. Қабырғаға бекітілген (2) үш саңылауы (1) кронштейнге (3) жіп арқылы ілінген қорғасын шариктен тұрады. Шариктің орнын миллиметрлік шкаласы бар айнадан анықтауға болады. Ол үшін шарикті айнадағы кескінімен беттестіріп қарау керек. 2-суретте көрсетілген. Маятниктің L ұзындығының қашықтығы алынады. Бірақ маятниктің ұзындығын тікелей өлшеу қиын және оның қажеті жоқ. Егер шарик орны бірінші 2-сурет жағдайда болса, онда маятниктің ұзындығы мынаған тең болады.

Егер шарикті екінші жағдайдағы орынға әкелсе, онда маятниктің ұзындығы

(10) және (11) формулалардағы r-шариктің радиусы. Бұл формулаларды ескеріп, 9-шы формуланы былай жазуға болады.

және

(12) –ші формуладан (13)-ші формуланы алып тастасақ.

Осыдан еркін түсу үдеуі

Үдеуді анықтау үшін өлшеу керек. Сонымен шариктің радиусының өлшемінің қажеті жоқ..

(16) формулалармен анықталады. Мұндағы мен , және маятниктің ұзындықтарының сәйкес толық тербеліс саны, және ол тербелістерге кеткен уақыт.

1. 
   (6) катушкаға оралған жіпті тарқатып маятниктің ең үлкен ұзындығына сәйкес келтіру керек.
   
2. 
   Шариктің төменгі шетін айнадағы жалған кескінмен сәйкестендіріп қойып, сол орнын миллиметрлік шкаладан анықтау.(2-сурет)
   
3. 
   Маятникті тепе- теңдік қалыптан бұрышқа бұрып (ауытқытып) қоя беріп, еркін тербеліске келтіру. Маятниктің тепе - теңдіктен ең үлкен ауытқу моментіне секундомер қойып тербеліске кеткен t уақытты анықтау. Осы ұзындықтағы маятниктің толық тербеліс жасауына кеткен уақытын 3 рет қайталап анықтау.
   
4. 
   (6) катушканың көмегімен маятниктің ұзындығына ұзындыққа келтіру (2-сурет). 2-ші пункіттегідей шариктің орнын анықтау.
   
5. 
   3-ші пункіттегідей толық тербелім жасаған кездегі уақытты 3 – рет қайталап анықтау.
   
6. 
   Алынған мәндерді кестеге түсіру.
   
7. 
   (16) формуладан мен -ні анықтап, осы периодтарды анықтағандағы абсолют ( ) және қателіктерді ( ) анықтау керек.
   
8. 
   Үш рет өлшегендегі ( ) абсолют және салыстырмалы ( ) қателіктерін есептеу.
   
9. 
   Еркін түсу үдеуін анықтап, оның абсолют және салыстырмалы қателіктерін есептеп, жұмыстың нәтижесін қорытындылау.
   

1. 
   Математикалық маятник деген не?
   
2. 
   Гармониялық тербеліс деп қандай тербелісті айтамыз?
   
3. 
   Жұмыс істелетін қондырғыны сипаттап, жұмыстың істелуін түсіндіру.
   

1. 
   Математикалық маятниктің тербелісі гармониялық тербеліс екенін дәлелдеу.
   
2. 
   Математикалық маятниктің периодын анықтайтын формуланы қорыту.
   

1. 
   Ішкі үйкеліс дегеніміз не?
   
2. 
   Қандай жағдайларда үйкеліс күші Стокс формуласымен анықталады?
   
3. 
   Сұйықтың ішіндегі шардың қозғалысын сипаттаңыз?
   
4. 
   Ішкі үйкеліс коэффициенті қандай шамаға тәуелді?
   

Дененің қозғалыс жылдамдығы аз болғанда ортаның кедергісі іс жүзінде тек ішкі үйкеліс күшімен ғана сипатталады. Стокс заңы бойынша, тұтқыр сұйықта баяу, бір қалыпты ілгерлемелі қозғалған қатты шарға әсер ететін кедергі күш мынаға тең:

Мұндағы - ішкі үйкеліс немесе тұтқырлық коэффициенті, - шардың радиусы, - шардың жылдамдығы. Кішілеу қатты шар тұтқыр сұйықта вертикаль төмен түскенде, оған үш күш әсер етеді: төмен бағытталған ауырлық күші ( ), жоғары бағытталған кері итеруші Архимед күші ( ) және жоғары бағытталған кедергі (ішкі үйкеліс) күші. Екі бағытталған күштердің қорытқы күшінің әсерінен шар үдей қозғалады. Бірақ шардың қозғалыс жылдамдығы артқан сайын (1) формулаға сәйкес кедергі күші артады. Бара–бара шардың жылдамдығы белгілі бір -ге жеткенде Архимед күшімен кедергі күші ауырлық күшін теңгереді. Осының салдарынан шар тұрақты жылдамдықпен бір қалыпты қозғалады. Мұндай қозғалыста: . Шардың тығыздығын , ал сұйықтың тығыздығын деп белгілейік, сонда:

Осыдан :

Бұл жұмыстың мақсаты тұтқырлық коэффициентін анықтау. Ол үшін биіктігі 60 см, тұтқыр сұйық (глицерин) толтырылған вертикаль шыны құралы қолданылады. Шыны түтіктің бойында сақина тәріздес екі белгі бар. Сұйықтың деңгейі жоғарғы белгіден 10-12 см жоғары болуы керек.

Жұмыстың орындалу тәртібі:

Жұмыстың орындалу әдісіне сәйкес 10-15 шарикті іріктеп алып, шариктің диаметрін микрометрмен өлшейді де, оны шыны ыдыстағы сұйыққа тастайды. Бақылаушының көзі жоғарғы белгінің тұсында болуы керек. Шарик белгіден өту кезінде секундомер қосылады. Ал содан кейін шарик белгінің тұсынан өтіп бара жатқанда секундомер тоқтатылады.

1. 
   Сұйықтарда үйкеліс қалай пайда болады?
   
2. 
   Тұтқырлық коэффициентін есептейтін есептейтін формуланы қорытып шығарыңыздар.
   

Газдар үшін тұрақты көлем кезінде жылу сыйымдылықтарын анықтау көп қиындық туғызады. Сондықтан да С_v – ны анықтау үшін ( С_p/С_v қатынасын) қолануға болады. Олар эксперимент жүзінде салыстрмалы жеңіл анықталады. Газдың жылу сыйымдылығының С_p/С_v қатынасы адиабаталық процесс үшін Пуассон теңдігіне кіреді. Берілген жұмыста анықтау үшін Клеман-Дезорма әдісін қолдану қажет.

Қондырғы өте үлкен сыйымдылықта әйнек баллоннан тұрады және оны кранның көмегімен насоспен, әлде атмосферамен қосылады. Баллондағы атмосфералық ауаның қысымының айырымы манометрмен өлшенеді. Мазмұнында h әрпімен гидростатикалық қысыммен белгіленген.

Өлшеулер:

Кранның және резинке шланганың көмегімен баллонды насоспен жалғастырамыз және баллонға ауа жібереміз. Манометрдегі деңгейлер айырымы 15-20 см жеткенде кранды (оның ішіндегі) баллонның ішіндегі ауа насостан және сыртқы ауадан айырылатындай қылып бұрамыз. Баллонды ауамен толтыру процесі өте жылдам және

Адиабаталық күйге жақын, сондықтанда ауаның температурасы өседі. Тепе теңдік күйге келу үшін бірнеше уақыт қажет. Осы уақыт ішінде баллондағы ауа сыртқы ортамен жылу алмасады және манометрдегі судың деңгейі орын ауыстырады. Орын ауыстыру деңгейі баллонның ішіндегі ауаның температурасы бөлменің температурасымен тең болған жағдайда тоқтайды. H мәнін анықтап кранның бұрылуымен баллонның ішіндегі ауаны сыртқы ауамен қосып, сосын кранды бастапқы қалпына келтіреміз. Бұл жағдайда ауаның ұлғаюы адиабаталық процесс деп, ал соңғы қысымды атмосфералық деп есептеуіміз қажет. Бұл моментті есептеу қиын, өйткені кранды ашқан кезде, баллонның ішінде газ

қысымының белгілі тербелісі байқалады. Кранды оның тесігі арқылы ауа шыққан кезде пайда болатын дыбыс тоқтаған кезде тез арада бастапқы қалпына келтіру қажет. Ауаның адиабатыұлғаю кезінде оның ішкі энергиясы азаяды және оның температурасы сәйкесінше төмендейді. Кранды бастапқы қалпына келтірген кезде баллонның ішіндегі ауа сыртқы ортаның жылу алмасуымен қызады, қысымы артады, оны манометрдің ауаның орын ауыстыруынан көруге болады. Баллонның ішіндегі ауаның температурасы бөлменің температурасына тең болғанда, деңгейлердің орын ауыстыруы тоқтайды және олардың айырымы тұрақты болады. Оларды 2-ші жағдай үшін h₂ арқылы белгілейді. Сонымен осы іс-әрекеттер кезінде қандай процестер жүретінін қарастырайық. Әуелі түтіктің ішін үлкен М_с массалы ауамен толтырылған. Осы массаға адиабатылық түрде ауаның m массасын айдаймыз. Қортындысында түтіктің іщіндегі ауаның m_с+ m орнығады. Бұл 1-ші жағдайдың параметрлері P, V_с, T. Бұл m_с+ m ауаның массасы изохоралық түрде Т бөлменің ауа температурасына дейін салқындайды және P₁=P_а+h, V_с; T параметрлерібар екінші жағдай қалыптасады.

Кранды ашқан кезде m_с+ m ауаның массасы қысым атмосфералық қысымға тең болғанға дейін адиабаталық түрде ұлғаяды. Сәйкесінше P_а, V_с, T^// параметрлері3 жағдайды аламыз. 2-ші жағдайдан 3- ші жағдайға ауысу адиабаталық түрде жүрді, сондықтан да адиабаталық процесс теңдеуін мына түрде қолдана аламыз.

Сол кезде бұдан (1)

Енді түтіктің ішінде параметрлері m_с массалы ауа қалды.

Бұл 3-ші жағдай болсын.

Т^// бөлменің Т ауа температурасынан аз болғандықтан ауаның бөлменің Т температурасында изохоралық қайнауы және қысымның көтерілуі басталады. Бұны параметрлері бар 4-ші жағдай деп қарастырайық 3 –ден 4-ші жағдайға дейін ауысу изохоралық түрде жүрді. Сондықтан

(2)

Температуралар қатынасын (2) теңдеуді (1) теңдеуге қоя отырып, мынаны аламыз.

Сонда

Логаритм деп аталатынымыз

Бірақ, h₁ ;

Онда әдістің жұмыстың формуласы.
Лабораториялық құрылғы:

Кондырғының алдыңғы панелінде U су манометрі, онда өлшеуіне сызғыш (2) ауаны жіберуге арналған к1 краны (3) , қысымды өзгертуге арналған к2 клапаны (4), пневмопровод (5) және микрокомпресорды қосу үшін тумблер (6) орналасқан. Манометрдің үстінде бак (7) бар. Құрылғыда ауамен толтырылатын шыны баллон (8) орналасқан . Баллон U су манометрімен және компрессормен пневпровод арқылы жалғасқан. Баллонда қысымның тез өзгеруі практикалық түрде қоршаған ортамен жылу алмасусыз өтеді. Сондықтан клапанды (4) ашқан кезде өтетін процесті адиабаталық деп есептеуге болады. Компрессордың көмегімен баллонға ауаны жіберіп, к1 кранды (3) жабады. Бірнеше минуттан кейін баллондағы ауаның температурасы бөлмедегі температурамен тең болады.

1. 
   Зертханалық кондырғымен танысыңдар
   
2. 
   Компрессордың электр қоректенуін қосыңдар
   
3. 
   Манометрдегі сұйықтардың деңгейлерінің айырмасы 25 см болғанша к1 кранды ашып, баллонға ауа жіберіңдер.
   
4. 
   к1 кранды жауып,баллондағы ауаның температурасы қоршаған ортаның температурасымен теңескенше 2-3 минут күтіңдер.
   
5. 
   Баллонды атмосферамен жалғап тез к2 клапанды басыңдар. Бір уақытта секундомерді қосыңдар. Берілген уақыт бойы к2 клапанды ашып тұру керек, содан соң жіберіледі 3-4 минуттан кейін,яғни манометрдегі су деңгейлері тұрақтанғаннан кейін, су деңгейлерін кестеге жазып алыңдар
   
6. 
   10,15,20,25,30,35 сек бойы.
   

Бұл жұмысты істеу барысында массасы m газдың кез-келген күйінде оның қысымымен көлемінің көбйтіндісінің сол күйдегі абсолют температурасына қатынасы const болады.

(1-сурет.) Жіңішке түтік ішіндегі ауаның әртүрлі күйі қарастырылады. Осы түтік ішіндегі ауаның температурасынөзгерту үшін оны әуелі ыссы суы бар

цилиндр ыдысқа, сосын салқын суы бар цилиндр ыдысқа батырады. Сонда

ауаның температурасы, көлемі және қысымы да өзгереді.

1. 
   Өлшеп алған мәндеріңізбен есептеу нәтижелерін жазатын кестені салыңыз.
   
2. 
   Газ көлемін анықтау үшін жіңішке түтікшенің ұзындығын өлшеп, қзындық берілген көлем бірлігі ретінде алыңыз. Түтікшедегі газ қысымы атмосфералық қысымға тең. Оны барометр – анероидтың көрсетуі бойынша анықтаймыз.
   
3. 
   Аузы шыққан жағын жоғары қаратып жіңішен түтікшені ыссы суы бар цилиндрге салып, 1-2 мин. күтіп судың температурасын өлшеңіз. Бұл сол сумен тепе – теңдікте тұрған газдың температурасы – Т_1. Өлшеу нәтижелерін кестеге жазыңыз. Т₁, Р₁, V₁.
   
4. 
   Түтікше аузын саусақпен жауып, оны ыссы судан шығарып алып төңкеріп салқын суға батырасыз да, 1-2 мин. өткеннен кейін судың температурасын өлшейсіз – Т₂ (ол түтік ішіндегі ауа температурасы). V₂, Р₂ - анықтайсыз.
   

5. 
   Әр күйге сәйкес ; есептейміз.
   

6. 
   Өлшеу қателігін есептеңіз: ;
   

Абсолют қателікті R – ді газдардың әркүйі бойынша анықтаған шамалардың айырымымен салыстырыңыз да қорытынды шығарыңыз. Р – ны анықтағанда барометірдің негізгі жіберетін қателігі 730 – 770 мм Hg интервалында 3 мм Hg, ал барометрдің көрсетуінің басқа мәндерінде 5 мм екенін ескеріңіз.

Жұмысқа жіберілу сұрақтары:

1. 
   Жұмыстың істеу тәртібін айтыңыз?
   
2. 
   Универсал газ тұрақтысын анықтайтын формуланы жазып, оған енген шараларды айтыңыз?
   

1. 
   Идеал газ. Газ заңдары?
   
2. 
   Универсал газ тұрақтысының физикалық мағынасы қандай, дәлелдеп көрсетіңіз?
   

штангенциркуль.

Қысқаша теория:

Температураның азғантай интервалындағы қатты дененің ұзындығының салыстырмалы өзгерісі, температураның өзгерісіне пропорционал:

Мұндағы қалыпты температурадағы дененің ұзындығы заттың тегінен тәуелді, қатты дененің сызықтық ұлғаю коэффиценті. Қатты дене үшін көлемдік ұлғаю коэффицент Егер ****,болса, онда кез-келген температурадағы дененің ұзындығы. Бөлме температурадағы дененің ұзындығы, ал температурадағы дененің ұзындығы сонда (2) формуладағы сәйкесті:

және (3),(4) теңдеулерден

1.ПРТТ құралының құрылысы мен жұмыс жасау принциптерімен танысу.

2.Алюминий,болат,шыны шыбықтардың сызықтық ұлғаю коэффицентін анықтау.

3.Өлшеу қателігін Стьюдент әдісі бойынша анықтау.

1. 
   Сызықтық ұлғаю коэффицентінің математикалық өрнегімен анықтамасын беру.
   
2. 
   Есептеу формуласын қорту.
   
3. 
   Жұмыстың орындалуын түсіндіру.
   

1. 
   Қатты денелерді қыздырған кезде ұлғаюын молекулалық кентикалық теория тұрғысынан түсіндіру?
   

Өткізгіштерді тізбектей қосу заңын тексеру

2-сурет бойынша (қоспа резистор – 5В, шунт 1 А немесе 3 А) R₁ және R₂ бөліктеріне вольтметрді кезек-кезек қосып, тізбектей қосу кезінде кернеудің кедергі функциясы U=f(R) болатындығын дәлелдеңдер.

Амперметрді қоса отырып (қоспа резистор – 5В, шунт 1 А немесе 3 А), тізбектің барлық бөлігіндегі кернеуді өлшеңдер (3-сурет). Амперметрдегі кернеудің неге 0-ге жуық екенін түсіндіріңдер.

Ток күшінің артқанына, ал кедергінің азайғанына көңіл аударыңдар.

1. 
   Электр тогы, электр кернеуіне сипаттама беріңдер.
   
2. 
   Электр кедергісі деген не? Ол қандай шамаларға тәуелді? Ом заңы қалай тұжырымдалады?
   
3. 
   Өткізгіштерді тізбектеп қосу ережесі қандай? Формулаларын қорытып шығарыңдар.
   
4. 
   Өткізгіштерді параллель қосу ережесі қандай? Формулаларын қорытып шығарыңдар.