326
НЕЧҮК – қалай, қалайша. Кім ерсә өзіні нечүк білсе, тақы
біреуіні шундағ білгей. Нечүк біз үчлу, анларны қуалы, чапыб барыб
соқалым теді.
ОҒУЛ – ұл, бала (біреудің ұлы, баласы). Аның үч оғлы бар ерді.
Үгетай хан Чингиз ханның үчүнчі оғлы ерді.
ОРДА/ОРДУ – 1) территориялық саяси бірлестік, жұрт; 2) хан
резиденциясы. Ханның улуғ хатунлары тұратын мекенжайы. Чингиз
хан бу йылларда йазғысын өз ордасында ерді. Әммә Шығай ханның
хатунлары көб ерді. Маглум машһур үч ордасы бар ерді.
НӨКЕР – жасақшы, әскери қызметші (монғол сөзі: «дос»).
Оғуз нөкерлері білән бағзи достлары білән йазыда аңға чықыб ерді.
ОН БЕГІ – титул: он адамның басшысы.
ЙҮЗ БЕГІ – титул: жүз адамнан тұратын топты билеуші.
ОҒЛАН – ханның титулы жоқ ұрпақтарының баласы, хан-
зада; хан-сұлтандардың балалары. Чингиз хан өз оғланларына
ләшкәр бөліп берді. Ай, оғланларым, аңлаңыз бу дүнийадын сафар
қылмақ уақты меңә тиіб турур.
ОТҚАЗУ/ОТҚАРУ – малды оттату, отқа жіберу, Уа туар қара-
сын анлардың йахшы отлуқ-сулуқ йелерде отқаздым (2-нұсқада –
отқардым)... туар қарасын отқарыб, ол йерде манзил қылдылар.
ОШБУ – осы. Ошбу йолдын чықты ...
ПАДШАҺ – 1) – ру-тайпалардың бас билеушісі. Буқа атасының
орнына падшаһ болды. 2) Хан [Шыңғыс ханның әкесі] Йесуге
баһадур қаум моғол ічінде падшаһ ерді.
ПӘНДӘ ҚЫЛУ – қолға түсіру, тұтқындау. Уа барқат қаум Чин-
гиз ханны ғафил тапыб, пәндә қылдылар.
САНДУҚ – жорықта өлген адамның мәйітін салып алып
жүретін (баратын жерге апаратын) табыт. Менің сүңгәгімні турған
сандуқны алыб, өз уилайытыңызға йүз ұруңуз.
САҚЫНУ – сақтық ойлау. Ол хатун әгәр ашқара қылсам, худайға
табунмақны, аны оғлы бірлә бірге өлтүргәй теб сақынды. Шалкиізде:
Күле кіріп, күңірене шыққан қостан мың сақын.
САНДАЛ – орындық, тақ. ...Мубарак алтунлық сандалны
келтүрүб, мәсжид ічінде құрдылар.
САУАЛ ҚЫЛУ – сұрау. Уа сауал қылды, кім бізге ичазат бар му
йа йоқ му?.
САУҚАТ – олжа (соғыстан түскен). Тақы таңқутның падша-
һысының қызыны Чингиз ханға сауқат келтүрүб беріб ерді.
САХАРАДА ОЛТУРУШЛЫҚ – термин: көшпелілік. ...Шаһардын
йырақ олтурғанлары сахарада олтурушлуқ қаумлар ол шаһар
халқыдан көбрек болғай.
327
САХИБЖАМАЛ – өте әдемі, сұлу. Өз ағасы Көр хандын туған
ғайат сахибжамал қызы бар ерді.
СЕЧЕН – дана, ақылды адам. Көбінесе титул ретінде жалқы
есіммен тіркесте келеді: Қойулдур сечен. Самуқа сечен. Мыңар
Қойулдур сечен, шул қаум маңқут ерді.
СОЙУРҒАЛ/СОҺУРҒАЛ/СУҺУРҒАЛ – тарту (хан, бек сияқты
әміршілердің әскери және мемлекеттік қызметі үшін өз адамдарына
сыйға бөліп берген жер үлесі). ...соһурғал қылыб, йарылқауың теңізге
охшар.
СУҺУРҒАЛ ҚЫЛУ – тарту ету, сыйлау. Барис Федурауич... Ораз
Мухамедке Кермен шахарын суһурғал қылыб берді.
СОЙУРҒАМЫШ/СУҺУРҒАЛ – сыйлық, сауға, тарту. Уа ху-
дай жиһанны анларға суйурғамыш қылғай. Чингиз хан аның қалған
ақлығына үкүш сүһурғаллар қылды.
СОҢРАТЫН – кейін, кейіннен, соңынан. Моғоллар уа түрклер
соңратын бу сөзні сурарлар.
СӨЗЛЕУ – сөйлеу. һәр кім ерсә улуғлар алдыға барса, та ол уақтқа
дегәч һіч сөзлемегей.
СУЛТАН – 1) титул: ханзада. Қазақ хандарының өкілдеріне
(төрелерге) қатысты қолданылған: Жаныбек сұлтан. Келімберді
сұлтан. Шаһ Бұтақ сұлтан. 2) титул: хан ұрпағы. Жалқы есіммен
келеді. Тоқтамыш ханның ...оғланлары бу турур: аууал – Жалалад-
дин султан, екінчі Кучук султан... төртінчі Келімберді султан...
[Булғайыр ханның] оғлы Шаһ Бутақ султан турур. Жаныбек султан
һәм Булғайыр ханның нәслідін тутур.
СЫНДУРУ – жеңу. Тоқтаға Ноқай білән тоқуш қылды. Балахир
Ноқайны сындурды....Самуқа сеченні сындурды.
СУРУ/СУРАУ – билеу, басқару. Халайқын ғадллік білән сурған
хан.
ТАЙШЫ/ТАЙШИ – титул: ең жоғарғы сановниктің атағы.
Жалқы есіммен тіркесіп, титул ретінде келеді. Қадан тайши, Нәкүн
тайши, Қон тайши.
ТАЛАУДЫН ЕТ – қолға түсіру, тұтқындау. Тоқта бекинің хату-
нын алыб талаудын етіб алып келді.
ТАМАМ БОЛДЫ – аяқталды, тоқталды, кесілді, үзілді. Жочи
Қасардың нәсілінің нәслі тамам болды.
ТОҚУШ – ұрыс, соғыс. Тоқтаға ... нечә уақтлар Ноғай білен
тоқуш қылды. Чингиз хан күзгүсін... қаум меркитнің падшаһы Тоқта
беки білән тоқуш қылды.
ТОҚУШМАҚ – соғыспақ, ұрыспақ. [Чингиз хан] ол йыл оқ
Буйруқ ханға тоқушақға атланды.
328
ТОН – киім (жалпы). Базиргенлер бізге алтун білән суқуған тон-
лар... алыб келүрлер. Біздін соң бізнің уруғумыз йахшы тонлар кигәй.
ТОҢУ – мұз қату. ...қышқысын барсақ, Еділ тоңғай теділер. Еділ
тоңса кім кечмес, Едіге өлсе кім бармас. 1-нұсқада кечмек болып
қате тұр.
ТУАР ҚАРА – 1) ірі қара, жылқы малы, мал. ... туар қарасын
отқарыб ол йерде манзил қылдылар. ...Кім кічігін отчигин дерләр
йағни ата-анасының оты, йурты, малы, туар қарасы үй тірлігі кічік
оғлыға қалур. [Муһулунның] малы, туар қарасыкөб ерді.
УИЛАЙАТ – ел (территориялық тұтастық ретіндегі). Ол уилайатқа
фатх қылмақ үчүн ошбу уилайатдын мағлум йіберді.
УЛАҒ – көлік. Уа аты, улағы, уа туар қарасы анларның асайыш
таба алмағай.
УЛАН – титул: билеуші атаның (династияның) әскери немесе
әкімшілік қызметіндегі өкілі. Көбінесе жалқы есімдермен келеді.
Қийас улан, Таш Темур улан.
УЛУҒ – ұлық, бастық. Анларны ләшкәр улуғы етіб йүргүзді.
УЛУҒ ОҒЫЛ – тұңғыш, үлкен ұлы. Жочи хан Чингиз ханның
улуғ оғлы ерді. Бу Орда Жочи ханның улуғ оғлы ерди.
УЛУҒ XАТУН – бәйбіше, ең үлкен әйел. Чингиз ханның улуғ ха-
туны Бөртә Фужин аларның қарындашы ерді.
УЛУС – 1) мемлекет, хандық. Барча улус ічінде Мәскеу атлық
шаһарың душманларға көп дүр. Ойда орыс, қырда татар – барча улус-
ны бақтурған хан. 2) халық. Бу Қонқыран Ордадын соң улусны ол
биледі.
УЛУС/ОРДА/ЙУРТ – термин: 1) мемлекет, хандық. [Қасым хан]
нечә уақтлар атасы улусында падшаһлық қылды. [Чингиз хан] анлар-
ны (оғланларын) қайтарды, өз улус мамлакатлеріне йіберді.
УРУҒ – ұрпақ. ...төрт йүз йыл заман кечкендін соқ анларны уруғы
бисйар көб болды. Жочи ханның онынчы оғлы Чимбайның уруғы та-
мам болды.
ХАНЛАУ – хан ету, хан тағына отырғызу. Едіге айды [Хажы
Мухаммед уланға]: сен менім бірлә болғыл. Тәңрі ішімні оңарса, мен
сені ханлайын теді.
ХАН – 1) ең жоғарғы билеуші, монарх; 2) ру-тайпалардың
билеушісі. 1) Шыңғыс хан, Жошы хан, Борис хан (Годунов), 2) Мөңкү
хан, Боданчар хан.
ХАЛҚ/ХАЛАЙҚ – 1) әміршінің қол астындағы адамдар; 2)
жұрт, тұрғындар.
ХАНЫМ – титул: хан-сұлтандардың әйелі. Жалқы есіммен
тіркесте келеді: Ораз Мухаммедтің апасының аты Татлы (Тәтті) ха-
ным. Күшік сұлтанның анасы Сүйім ханым.
Достарыңызбен бөлісу: | 
