221
бұдан бүлгіндік, бүлгіншілік деген абстракт есім атаулары жасалған
деуге болады.
Екінші бір мысал. «Хан – қазық, қарашы – азық», «Хан қасында
қарашың болса, қара жерден кемең жүрер», «Ханды Құдай алайын
десе, қарашасымен қас болар», «Ханның ісі қарашыға да түседі»,
«Ханның жақсы болмағы – қарашаның елдігі» деген мақал-мәтелдер
бар. Бұларда хан-қарашы жұбы орын алады. Бұл күнде (сірә, ХІХ-
ХХ ғасырлардан бастап) қарашы сөзі «бай ауылдардың, әлділердің
төңірегіндегі қара халық, кедей-кепшік, жарлы-жақыбай» деген
мағынаны білдіреді деп түсінеміз (ҚТТС; 3-том, 1982, 88-бет). Ал
ертеректе, орта ғасырларда, қарашы деп ханға қызмет ететін, бірақ
экономикалық жағынан тәуелсіз, басы азат әлеуметтік топтың
уәкілін атаған. Ханның қоластындағы бағынышты кез келген адам
қарашы деп аталмаған, ханға тікелей қызмет ететін, тіпті
сановник,
кеңесші сияқты правосы (қызметі) барлар ғана қарашы болған. Олар
ақсүйектер әулеттерінен болғанын XVI ғасырда қазақ хандығындағы
қарашы институты жақсы көрсетеді: жалайыр руының белді биі
(басқарушысы) Қадырғали Қасымұлының Тәуекел ханның неме-
ре інісі ханзада Оразмұхамедтің қарашысы болып қызмет еткенін
білеміз.
Міне,
қарашы/қараша деген түркі-монғолдық сөз (бұл сөз монғол
тілінде қарачу тұлғасында о баста хан әулетіне жақын, бірақ оған
жатпайтын әлеуметтік топ уәкілін атаған, кейін келе монғол тілінде
де қарачу –«қара халық, бұқара» деген мәнде жұмсалатын болған).
Бұл сөз – тарих қойнауына кеткен реалийдің атауы, яғни хандық
пен оның айналасына қатысты институттар тарих төрінен кеткеннен
кейін бұларға қатысты атаулар да ескірген сөз – историзм деген топ-
тан орын алып отыр.
Мақал-мәтелдердегі ескіліктердің бір алуаны өзге тілдік болып
келеді, олар көбінесе монғол, араб, парсы тілдерінің сөздері екендігі
байқалады. Мысалы, «әр ханның тұсында бір сұрқылтай» деген
нақыл сөз бар. Мұндағы сұрқылтай сөзін бұл күнде ешкім білмейді
(әрине, зерттеуші мамандардан басқа). Сондықтан көркем әдебиетте
әр жазушы әртүрлі мағынада жұмсап келеді. Көбі жағымсыз
семантикалық ұғымда келтіреді, кейбірі бұл сөзді адамға емес,
өзге есімдерге (сұрқылтай жылқы, сұрқылтай заман) қатысты да
жұмсайды. Бұл жерде жазушылар сұрқылтай мен сұрқай сөздерін
сыртқы дыбыстық ұқсастығына қарай шатастырып алғанға ұқсайды.
Мұндай құбылысты ғылымда парономиялық аттракция дейді.
Сұрқай заман, сұрқай жылқы деудің орнына сұрқылтай сөзін
қолданған. Ал сұрқай – семантикасы жағымсыз сөз, түбірі сұр деген
222
атауы болса керек: сұрқай-дың орнына сұрқылтай-ды жұмсаудың
өзіндік уәжі бар: сұрқылтай – бейтаныс тұлға, ал көркем әдебиетте
«жұмбақтау», мағынасы күңгірт тартқан сөздердің экспрессиясы
күштірек болады. Әрине, бұл жаңсақтық – «артық етем деп тыртық
етушілік» болып шығады, өйткені әр сөз өз «құқығын» (мағынасын)
жоймауы тиіс, сұрқылтай – өз «құқығы бар» (мағынасы бар) дербес
бірлік.
Бұл күнде қазақ тілі үшін мағынасы мүлде күңгірт тартқан бұл
тұлғаны іздестіргенде, негізінен оның адамға, оның өзінде де хан,
төре сияқты билеушілерге қатысты қолданылатыны байқалады. Сөз
түбірі – монғол тіліндегі сурульдай, бұл монғолша «ханның кеңесшісі,
ақылшысы, оның сөзін сөйлейтін ділмары, ақыны» дегенді білдіреді
деп XIX ғасырдағы орыс ғалымы, Шоқан Уәлихановпен кадет корпу-
сында бірге оқыған Г.Н. Потанин жазған болатын
2
.
Г.Н.Потаниннің бұл түсіндірмесінің дұрыстығын Шыңғысхан
әулетінен шыққан қазақ Тезек төренің (XIX ғ.) Сүйінбай ақынға:
Тұсында Абылайдың Бұхар жырау,
Хан Әділдің кезінде Түбек тұр-ау.
«Әр заманның бар дейді сұрқылтайы,
Сұрқылтайым менің де екен мынау, –
дегені дәлелдей түседі. Тезек төренің сұрқылтайы Түбек жырау
болғанын әдебиеттанушы М.Жолдасбеков баяндайды. Сөз түбірі
– монғол тілінің сұрға(х) етістігі болу керек, ол – «оқыту, бір
нәрсені үйрету, тәрбиелеу» мағыналарын білдіретін сөз. Одан
«ілім» мағынасындағы сургаал, «мектеп» және «оқу, оқыту үйрету»
мағынасындағы сургуулах сөздері жасалған, -тай жұрнағы – монғол
тілінде сын есім жасайтын қосымша: сураалтай (сургултай) сөзі
қазақша «үйретуші (ақыл, кеңес беруші)» деген сын есім болып таны-
лады. Бұл сөз осы күнгі монғол тілінің өзінде көне этнографизм бо-
лып есептеледі. Ал қазақ тіліне, сірә, билеушілері (хандары) Шыңғыс
әулетінен болып келген қазақ қоғамында сол монғол текті хандардың
қасындағы кеңесшілеріне де монғолша атау қолданылған болар. Қазақ
хандарының монғолдық тектері де, келе-келе хандық институттың өзі
де (XIX ғ.) тарих сахнасынан ығысқандықтан, сұрқылтай сөзінің де
мағынасы күңгірт тартып, бұл күнде ескіліктердің қатарына көшкен.
Мұндай атауларды, сірә, архаизм (көне сөз) дегеннен гөрі ескірген
сөз (историзм) деп тануға болар.
Қазақ тіліндегі ескіліктердің, жалпы көнерген, ескірген сөздердің
бір алуанының генезисі монғол (оның өзінде де көне монғол) тіліне
алып барады. Мысалы, алдияр, барымта, қарымта, толағай,
2
Потанин Г.Н. Восточные мотивы с средневековом европейском эпосе. - М, 1809.
