372
сым көпшілігі жаңа ұғымдарды атаудан гөрі, бұрынғы орыс тілі
сөздерімен және халықаралық, ғылыми терминдермен беріліп келе
жатқан ұғымдарды, заттарды, құбылысты қазақша атау қарекеті екені
байқалады. Ал бұл қарекеттің де уәжі бар. Ғылым мен техникаға,
өндіріс пен экономикаға қатысты бір алуан ұғымдарды көпшілік
қауымға, оның ішінде мектеп балалары мен жастарға түсініктілеу
етіп ұсыну, сол арқылы ұлттық мәдениетті, ұлттық сананы көтеру
идеясы оянды.
Қазақ қауымы үшін бұл күнде жаңа болып табылатын ұғымдардың
да, бұрын орыс тілі арқылы келген шеттілдік сөздердің де қазақша
баламаларын жасауда бірінші талап – бұлардың қазақ тілінің
құрылымдық нормасына сәйкес келуі болса, осы талаппен пайда
болған бағдарлама, зейнетақы, демеуші, өркениет, жекешелендіру,
мерейтой, тұсаукесер сияқты сөздерден бастап, оқулықтар мен га-
зет-журналдарда, әр алуан тақырыптағы өзге де әдебиетте күн сай-
ын ұсынылып жатқан жаңа тұлғалар немесе мағынасы өзгерген
(үстемеленген, ауыстырылған) сөздер қолданысқа түсуде. Мысал
ретінде соңғы 7-8 жылдың барысында баспалардан шыққан мектеп
оқулықтарындағы күй-қалпын көрсетпекпіз.
1990 жылдардың басынан бастап жарық көріп жатқан мектеп
оқулықтарында, әсіресе аударма емес, төл құралдарда бұрын кірме
сөз ретінде қолданылып келген зоология, ботаника, география, химия
және т.б. кейбір салалардағы терминдерді қазақша атау қолға алына
бастады. Мысалы, 1993 жылы шыққан «Өсімдіктану» (6-7-сынып-
тарға арналған, авторлары – Р.Әлімқұлқызы, Б.Дүйсенбайқызы,
Е.Тұрбекқызы. Алматы, «Рауан» баспасы) оқулығында ондаған
қазақша жаңа термин ұсынылыпты. Бұлар – жаңа ұғымдардың атауы
емес, бұрын не орыс сөзімен, не басқаша тұлғада беріліп келген био-
логия терминдері және басқа да кейбір атаулар. Мысалы (жақша ішіне
түсініктірек болу үшін орысшасы берілді): ағза (организм), жасуша
(клетка), дара (особь), жасұнық (клетчатка), көшетжай (рассадник),
қызан (помидор, томат),
сеңгел (ванна),
екпежер (плантация),
пәле
(рак), сараман (практика), сараманданушы (практикант), тәттідәм
(кондитер), топсеруен (экскурсия), үлескі (участок), жылыхана
(оранжерея), көктеме (парник), қанықпа (концентрация), нақпішін
(муляж), пішендеме (сенаж), сүңгілеу (пикировка), тынымбақ (парк),
уыт (солод), тілгі, сылғы (скалпель).
Бүгінгі күн тұрғысынан неологизм болып көрінген бұл сөздердің
ішінде жасуша, ұлпа, ағза, қылтамыр, іскек дегендер – XX ғасырдың
20-жылдарында жазылған Х.Досмұхамедұлының, Ж.Күдериннің
«Жануарлар», «Өсімдіктану» сияқты оқулықтарында солар жасаған
терминдер болатын. Қазақ мектебіне, оның ішінде бастауыш сынып-
373
тарына арналып, 20-жылдарда жазылған оқулықтардан жоғарыда
көрсетілген сөздерден басқа да сүтқоректілер, қосмекенділер
сияқты біраз терминдердің барлық кезде қолданылып, нормаға енген-
дер екені аян. Осы қатардағы ұлпа, ағза, жасуша, уыт, дара сынды
тұлғаларды бұл күнде жаңа сөздер (неологизмдер) деп емес, «қайта
тірілген» байырғы сөздер, яғни аэлогизмдер немесе соңғы 60- 70 жыл
бойы ескерілмей, тізімге (сөздіктерге) енбей келген неолексизмдер
деп тану керек болар. Ал көшетжай, екпежер, тәттідәм, үлескі,
нақпішін, тынымбақ, сылғы дегендер – жасанды неологизмдер.
Соңғы жылдарда көріне бастаған мұндай неологизмдер мен
аэлогизмдер немесе неолексизмдер тек биология саласындағы
оқулықтарда ғана емес, география, физика, геометрия кітаптарында
да орын ала бастады. Мысалы, «Қазақстанның физикалық геогра-
фиясы» (Қ.Карпеков, Ә.Бейсенова, «Атамұра», 2000) деген атпен
7-сыныпқа арналған оқулықта ғаламшар (планета), мұзбасу кезеңі,
алап (өзен сулар бассейні), мұздықтар (ледники) сияқты 5-10 жаңа
қолданыс бар. Осы тұста көрсетіп кету керек: 2000-2002 жылдарда
«Атамұра» баспасы ұсынған оқулықтардың 5-6-7-сыныптарға арнал-
ғандарында пәндік терминдерді барынша қазақшалау тенденциясы
жоқ. Бұларда география, биология, физика, астрономия деген пән
аттарынан бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан ин-
тертерминдер өз орындарында жұмсалған: лазер, кванттық генера-
тор, термоядролық реакциялар, плазма, космогония, космология, ак-
кумулятор, атом, молекула, киловатт, инерция (7-сыныпқа арналған
физика мен астрономия оқулығында).
Мұндағы кейбір терминдердің ішінде өткен ғасырдың 20-30-жыл-
дарынан бері қолданылып келе жатқан күш, өріс, дене, ғалам,
оттегі, сутегі, қысым, жылу, ашылулар (открытия) сияқты балама-
лары орын алған болса, көпшілігі интерминдер түрінде ұсынылған,
тіпті ғаламшар деп аударыла бастаған, планета сөзін сол күйінде
қолданған, сол сияқты жердің өз кіндігінен айналуы дегенді де өз
осінен айналуы деп берген, кітап соңында түсініктемелері берілген
пәндік терминдердің жартысы (кітапта одан әлдеқайда көп) – кірме
терминдер. Тіпті кейбіреулерінің қазақша баламасын ұсынған күнде
де, әрі қарай баяндау үстінде авторлар интерсөзді де жиі қолданады.
Мысалы, тұқымдастар деген терминді жақша ішіне таксон деп
қояды да әрі қарай тек таксон сөзін пайдаланады, сол сияқты баста-
уыш сыныпта тіркелген бунақденелер дегенді бұрынғысынша насе-
комдар деп қолданады, клетка да – сондай, бұрынғысынша «орыс-
ша» вариантында қалған.
Әрине, мұнда ғалам (галактика), оралма (спираль), зерде (интел-
лект), болжам (гипотеза), ұшқыш сумаңдар (змеевики), бірлік (еди-
