18.1. И ММУН ДЫҚ Ж АУАПТЫҢ ЖАСУШ АЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕНДІК
НЕГІЗДЕРІ
Спецификалық иммундық жауаптың морфологиялық субстраты
– лимфоидтық
тін, бұл орталық (тимус, сүйек майы) және шеткі (лимфа түйіндері, кӛк бауыр, ішекпен
бірлес лимфа құрылыстары) агзалардан құралады. Лимфоциттер популяциясы: Т-В-
жасушалар және табиғи киллерлерге бӛлінеді.
Т-В-клеткалар жҽне табиғи киллерлердің алдындағылар полипотентті гемопоэздік
жасушалардан дамиды.
Иммундық жауап – гендік орайласқан антиген беретін (презент) клеткалар (АПК)
жҽне Т-клеткалардың субпопуляциялары арасындағы клетка-аралық қарым-қатынас, ал
гуморальдық жауап іске асуы – Т- жасуша -хелперлер мен В-лимфоциттерге байланысты.
Тимусқа тҥскен Т-клетка алдындағылар оның стромальды клеткаларымен, оның еритін
ҿнімдерімен ҿзара байланысып, жетілу мен бҿлінудің бірнеше сатысынан ҿтеді. Бҧл кезде
клетка мембранасында ажыратылудың этаптарына сҽйкес кластерлер (молекулалар) – СД
–
С1аstег оf differentiation
– пайда болады.
СД – молекулалары субпопуляциялар маркері ретінде рецептор рҿлін атқарады,
мысалы СД-8 МСН І-класс гендері ҿнімдері ҥшін (бҧлар организмнің барлық
клеткаларында бар жҽне «ҿзінікінің» белгісі), ал СД-4 ІІ-ші класстық МСН
клеткаларының рецепторы (бҧлар АПК клеткаларында болады). Кептеген СД-клеткалар
адгезия молекулалары орнында (селектиндер мен ингтегриндер) клеткааралық қатынас
қалыптастырып, клеткалық ортаға сигналдар таратуға қатысады, сонымен бірге, СД-
молекулалар вирустардың рецепторы да бола алады (мысалы, СД 4 АИТВ, ал СД21
Эпштейн-Барр вирусы ҥшін).
604
Т-клеткаларынын тимуста ажыратылуының 2 жолы бар: біріншісінде g/dТ-клеткалар
туындайды, бҧлардың рҿлі ҽзірше белгісіз; екіншілері - а/b СД 3 Т-клеткалар, бҧлар НLА
I- жҽне II-класс молекулаларымен байланысып, СД4+ (хелперлердің алдындағылар) не
СД8+ (супрессорлар мен цитостатикалық, лимфоциттер алдындағылар – ЦТЛ)
лимфоциттеріне айналады.
Сонымен, тимуста аса мҽнді екі процесс жҥреді:
1. Ҿзін ҿзі тани алатын клондар бҿлінуі (селекция), бҧл кезде МНС ІІ-класы
қатысуымен СД 4+ лимфоциттер жауабы шектеулі, ал СД 8+ жауабы да І-класс
бойынша шектеулі.
2. Ҿзінің антигендерімен қатынаса келе лимфоциттердін клональдық инактивациясы
болады («тиым» салынған клондардын ҿлімі – Т-клеткалық аутотолеранттық тетік).
Т-лимфоциттердін ҽрі қарай жетілуі тимустан шыққан соң: Т-хелперлер дамуы 2
жолмен жҥруі мҥмкін: Т-хелперлердің І-типі (ТҺ1), бҧлардан негізінен JL-2 жҽне
интерферон гамма; Т-хелперлердің ІІ-типі (ТҺ2), бҧлардан туындайтындар JL- 4, -5, -10.
Цитокиндер Т-лимфоциттердің жетілу бағытын ҿздері шеше алады. Ҿзіндік ТСК
болғандықтан (АГ-ге сай) Т-лимфопиггердін клональдык рестрикциясын анықтайды,
демек, тек белгілі антигенмен байланысу қабілеті – спецификалық жауап тегі.
В-лимфоцит алдындағылар да сҥйек майынын стромальды клеткалары ҽсерінен
жетілудің тҥрлі этаптарынан ҿтіп, кейін мембраналық иммуноглобулиндер (mig) тҥзе
алатын болады. Сҥйек майынан шығып, В-клеткалар mig Д алған соң комплементарлық
белокпен араласуға жҽне СД 4+ Т-хелпер арқылы плазматикалық клеткаға ауыса алу
қабілетіне ие болады. Бҧл лимфа тҥйіндерінің герминативті орталығында жҥреді.
Жетілген В-клетканың антигендік кешені антиген байланыстыратын мембраналық
иммуноглобулин мен трансдуктор/транспортер қабілетті белоктардан тҧрады. Трансдук-
тор-белоктарды кодтайтын гендер де иммундық жауапты гендік байқауға қатысады.
В-лимфоцигттердің жетілуі соңында ҽр плазматикалық клетка тек белгілі изотипті
жҽне ҿзіндік иммуноглобулин тҥзіп, шығара алады. Иммуноглобулиндер – тетрамерлер, 2
жеңіл жҽне 2 ауыр тізбектерден тҧрады. В-клеткалар беткейінде олар антигендер ҥшін
рецептор рҿлін атқарады, ал тҥзілген қарсыденелер гуморальдык иммундық жҥйенің
эффекторлары болады.
Иммундық жауаптың реттелуі мен іске асуында (яғни эффекторлық фаза) ерекше
орынды цитокиндер мен олардың рецепторлары алады. Бҧл еритін медиаторлардың ҥлкен
тобы: интерлейкиндер, колониестимулдаушы факторлар (КСФ), интерферондар, бҧларды
негізінен Т-лимфоциттер мен моноциттер тҥзеді. Бҧлардың кабілеті кең тҥрде, мысалы,
бір цитокин тҥрлі қабілетті болып, олар ҽртҥрлі жасушаларға арналса; жҽне де тҥрлі
цитокиндердін эффектісі бірдей болуы да мҥмкін.
ИЛ-1, -6, -8 жедел фазалық реакцияны ынталандырады жҽне де иммундық жауап
этаптарына да қатысады: ИЛ-1 СД 4 Т-лимфоциттерді (хелперлер) белсендіреді, соңғылар
ИЛ-2 тҥзеді. ИЛ-6 В лимфоциттердің жетілуі мен қарсыденелер тҥзуін ынталандырады.
Цитокиндер ҽсерінің спектрі кең: пролиферацияны бақылау, лимфоидты
клеткалардың жетілуі, иммуноглобулиндер кластарын тҥзу (мысалы, ИЛ-4 мен ИЛ-13 Іg Е
тҥзілуіне жауапты) ж.б., демек, біржола иммунитет, қабыну жҽне гемостаз
қҧбылыстарына бақылау жҥргізеді.
Иммунды компонентті клеткалар, олардың рецепторлары (оның ішінде
иммуноглобулиндік), цитокиндер мен оның рецепторлары жҽне адгезия молекулаларын
(селектин- мен интегриндер) қалыптастыруға қатысатын гендер тҥрлі хромосомада
орналасқан; НLА жҥйесінің гені 6-хромосоманың қысқа иығында. Іg-дердің ауыр тізбегі
жҽне ТСR-дің α, ß, g тізбектері 14-хромосоманың гендерімен кодталады. Іg-дің женіл
тізбектері 2 жҽне 22-хромосомалар гендерімен кодталады. Иммундық жауаптың гендік
байқауы Х-хроморомада орналасқан біраз гендерге қатысты, бҧл біріншілік
иммундытапшылық синдромы - ИТС-дардың Х-қиулас тҧқым қуалауында байқалады.
ИТС-тың тҥрлі дерттермен байланысы
86- кестеде
кҿрсетілген.
605
86-КЕСТЕ
Достарыңызбен бөлісу: |
