- дәріс. Тақырыптың аталуы: Психологиялық даму заңдылықтары

1. Баланың психикалық дамуы және факторлары.

2. Негізгі ұғымдар. Даму, оқыту, тәрбие, қоршаған орта, тұқым қуалаушылық рөлі.

3. Дамыту мен оқытудың өзара байланысы. В.Штерн, Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, С.Л.Рубинштейн теориялары мен Ж.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейвтің пікірлері

4. Жетекші іс-әрекеттер және оның бала психикасының қалыптасып дамуындағы маңызы.
1.Психика үнемі өзгерістерге ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей өзгермейді, оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеттері бар. Сонымен қатар өзгерілетін қасиеттер психикалық дамудың тірегі және негізгі шарты болып есептелінеді.

20-ғасырдың басында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін әр түрлі түсіндіруші екі ағым айқындалды. Бұл бағыттар бір-бірінен бала дамуының негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды алуымен ерекшеленеді.

Биологиялық фактор мен әлеуметтік фактордың бала психикасының дамуына тигізетін әсеріне келсек, осы 2 фактордың қайсысы баланың жеке басының дамуында шешуші рөл атқарады деп айтуға болмайды.

Бұл екеуі бірінің жұмысын бірі толықтырып отыратын және бір-біріне тәуелді. Бұл туралы бірнеше психологтар зерттеу жұмыстарын жүргізген. Соның бірі А.В.Брушлинский. Балаларда туған бетте ересек адамға тән мінез-құлық болмайды. Дегенмен де мінез-құлықтың қарапайым формалары шартсыз рефлекстер балаға іштен туа қалыптасуы да, баланың психикасының одан әрі дамуына, өсіп-жетілуіне шешуші рөл атқарады. Бала алғаш рет дүниеге келгенде органикалық қажеттіліктер жиынтығымен оттегімен тыныс алуға, қоршаған ортадағы белгілі бір температураға, тамақтануға деген қабілеттілік пен өз қажеттілігін қанағаттандырудағы белгілі бір рефлекстік механизммен дүниеге келеді.

Қоршаған орта әсерінен балада қорғану, бейімделу, икемделу рефлекстері болады. Ол баланың психикалық дамуы үшін шешуші рөл атқарады. Өйткені, ол сыртқы орта әсерін қабылдап, қорытындылаудың негізін құрайды. Ал, әлеуметтік фактор тек қана осының дамуына себепші болатын түрткі.

Ал, биологиялық факторды жоққа шығарып отырған шетел психологтары мына мысал негізіне сүйенеді. Психолог В.Перьоның естелігінен: ХХ ғасырдағы Франция этногрофы парагвай орманындағы көшіп-қонып жүрген гуайкал тайпасымен кездескіміз келді. Бірақ экспедиция жақындағанын сезіп гуайкалдар көшіп кетеді. Асығыста жұртта 2 жасар қызы қалып қойып, оны Виллар Франциядағы шешесіне тәрбиелеуге береді. Арада 20 жыл өткенде гуайкал қызы француз, парагвай, испан тілін біліп шығады және атақты этногроф болады. Ол осы мысалға сүйеніп тұқым қуалау арқылы берілетін биологиялық фактордың ешқайсысының да мәні жоқ деп есептеді. Олардың айтуынша бала психикасының дамуы түгелдей әлеуметтік ортаға байланысты болды.

Бұл оқиға дұрыс болғанымен баланың жеке басының қалыптасуында

тұқым қуалаушылықтың ешқандай әсері жоқ дегенге дәлел бола алмайды. Өйткені, біріншіден гуайкалдар тұқымы жағынан француздардан кем емес, ал екіншіден егер де сол қыз орнында маймылдың немесе хайуанның баласы болса, француздар қанша мәдениетті, жан-жақты болғанымен де одан адам жасап ала алмайтын еді. Сондықтан да мәселенің мәні тек қана әлеуметтік ортада емес, гуайкал қауымында да іштен туа берілетін тұқым қуалаушылық шартсыз рефлекс бар. Соның нәтижесінде қыздың француздық мәдениеттің жетістігін меңгеруіне мүмкіндігі болды. Гуайкалдардың да, басқа ортаның да тұқым қуалау арқылы берілген қасиеті бірдей болғанымен олардың әлеуметтік ортасы әр түрлі.

Өйткені Парижде гуайкалдарға қарағанда мәдениет те, білім де жоғары. Осы түрткі нәтижесінде қыз үлкен дәрежеге жетті.

Егер қыз өз руының ортасында болғанда осы ұрпақтан-ұрпаққа берілген мүмкіндікті түгелдей оята алмай, психикасы ойдағыдай дамымаған болар еді.

Шартсыз рефлекстер негізінде балада ерте кезден-ақ сыртқы әсер мен олардың күрделіленуіне, реакцияның ұлғаюына апаратын шартты рефлекстер қалыптаса бастайды. Қарапайым шартсыз және шарты рефлекторлық механизмдер баланың сыртқы дүниемен тұңғыш байланысын қамтамасыз етеді және үлкендермен қарым-қатынас жасауға, қоғамдық тәжірибенің әр түрлі формаларын игеру сатысына өтуге жағдай жасайды. Балалық шақта балдырған ағзасы, атап айтқанда, оның нерв жүйесі мен миы шұғыл жетіледі. Өмірінің алғашқы жеті жылы бойына баланың миының массасы шамамен үш жарым есе өседі, оның құрылысы өзгереді, қызметі жетіледі. Психикалық даму үшін мидың жетілуінің маңызы зор, өйткені осыған байланысты түрлі іс-әрекетті игеру мүмкіндігі артады, баланың еңбекке қабілеттілігі көтеріледі, неғұрлым жүйелі де мақсатты бағытталған оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге асыруға жағдай жасалады.

Баланың жетіліп келе жатқан миы ұзақ уақыт бойы біртектес іс-әрекеттен туатын ауыртпалықтарды ерекше сезінгіш келеді. Осыған байланысты тәрбиелік әсер ету және оның сан алуандылығын белгілі мөлшермен жүргізу деген маңызды міндет туады. Мынандай өкінішті жағдай болғаны белгілі: жас ата-ана баласымен айналысуға уақыты болмағандықтан, әрдайым оның өзін жалғыз тастап кетуді және радионы қосып қоюды әдетке айналдырған. Сәби миының есту саласында тұрақты тежелу пайда болған. Сөйтіп, ол саңырау болып қалған.

Баланың психикалық дамуындағы әр түрлі шарттардың осы үдерісте атқаратын рөлі бірдей емес. Табиғи шарттар ағзаның құрылысы, оның қызметі, оның жетілуі – психикалық даму үшін қажетті, онсыз даму мүмкін емес, бірақ олар баланың бойында қандай психикалық қасиеттердің пайда болатынын анықтамайды. Ол өмірдің жағдайы мен тәрбиеге байланысты. Солардың ықпалымен бала қоғамдық тәжірибені бойына сіңіреді.