496
ұйымдастырылады және жасқаншақ тұйқ балаға әсер етеді, логопедке, сабақтағы
жолдастарына, ұжымшылдық талаптарына үйренуге мүмкіндік береді, себебі
балалардан бұл ойындарда белсенді мінез-құлық талап етілмейді.
Ойын белсенділігін дамыту олардың 4-5 жастағы тұтығушы балаға арналған мәні
бойынша екінші орында тұрған ережелермен қозғалмалы ойын процесстерінде
жалғасады. Бұл жастағы балаға доппен ойнау қиын болады, сондықтан қозғалысты
дамыту ойынында ленталар, жалаулар, гүлдер, құрсаулар (обруч) ұсынылады.
4-5 жастағы тұтығатын балалармен сабақ жүйегі дидактикалық ойындар үшінші
орынды алады және тек ойын мінез-құлқын тәрбиелеу үшін ғана емес, сонымен бірге
дыбысты айтудың бұзылуын түзету үшін де қолданылады. Кейде дыбысты айтудың
бұзылуын жоюмен баланың сөзі толығымен қалыпқа келеді.
5-6 жастағы тұтығушы балалар үшін өлеңмен жазылған мәтінді драмаластыру
ойындары неізгі орынды алады. Бұл жастағы балалар көлемі бойынша барынша үлкен
өлеңдерді, шығармалардан үзінділерді есте сақтай алады. Олардың ойын белсенділігі
олардың рольдерді әртүрлі сахналауда меңгеру шамасы бойынша дамиды: екінші
дәрежеден бастысына, сол сияқты ойын орнын даярлау прцессінде: атрибутиктер,
декорациялар, бетперде және т.б.
Үшінші орында ережелері бар дидактикалық және қозғалмалы ойындар
орналасқан. Олар тақырыбы және мазмұны бойынша күрделене отырып, сөйлку және
олардың мінез-құлықтың мүмкіндіктеріне байланысты балалармен мүмкіндікиеріне
байланысты балалармен жұмыстың бардық кезеңдерінде қолданылады.
5-7 жастағы балаға арналған ойын жүйелерінде негізігі орынды мектепке
даярлықжасындағы балалардың ойын-сабақтарға қажеттілігін қанағаттандыратын
дидактикалық ойындар ұсатамдылыққа, өз мінез-құлқынбелсенді бағалауға және ойын
нәтижесін бағалауға тәрбиелейтін жарыс элементі барережелерімен қозғалмалы
ойындар алады. Бұл ойында баланың жеке қасиеті, кейде олардың сөйлеуі үлкенмәнге
ие болады, сондықтан баланың тұтығуына қары-қатынасытабиғи түрде қайта
тәрбиеленеді.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Жұмасова К.
Психология: Оқулық. – Астана, 2010. – 296 б.
2.Бап-Баба С.
Жантану негіздері. (Жалпы психология). Алматы, 2007. – 302 б.
3.Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. –Алматы, 2005. – 480 б.
4.Аймауытұлы Ж.
Психология. – Алматы, 1995. – 312 б.Жарықбаев Қ.
5.Жарықбаев Қ.
Психология. – Алматы,-1993. – 272 б.
6. «Психологиялық қызмет» - Қазақстан мектебі (журнал). -2009. №7
7. «Психологиялық қызмет» - Қазақстан мектебі (журнал). – 2008. №9
497
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ҚАБІЛЕТІНІҢ ТЕЖЕЛУІ
Жолдасова Назира Ерниязқызы
Қарағанды қаласы
НОМ №8
Сөйлеу – тек адам баласына ғана тән, қарым – қатынастың ерекше және ең жетілген
түрі. Адамдар сөйлеу арқылы өзара ой алмасып, ой бөліседі және бір – бірімен қарым –
қатынас жасайды.Тілдің белгілі екі қызметі бар,біріншісі – адам мен адамды өзара
қатыстыру,байланыстыру құралы ретінде пайдалану болса, екіншісі – өз ойын жеткізу
мен түсіндіру құралы ретінде.Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршілік жасай
алмас еді,табиғаттын күшіне карсы күресе алмас еды,өзара түсініп,дегеніне жете алмас
еді.Мектеп жасына дейінгі балаларда кездесетін сөйлеу кемістігі мұрындағы ісіктен,
аденойдты өскіндерден мұрын шымылдығының қисайуынан, мұрын жолының бітіп
қалуына да байланысты. Бұл жағдайда ата – ана мамандардың көмегімен мұрын
жолының біту себебін жоюы тиіс. Әдетте мұрынмен дем алу жөнделген кезде
кемістіктің жоғалатыны белгілі.
Тілдің сөйлегенде зақым алуы,дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның
әлеуметтік белсенділігіне,жеке басының қызметіне,сонымен бірге психалогиялық
дамуына әсерін тигізуі мүмкін.Мысалы: кейбір дыбыстардың үндестік нақышымен
дүрыс айтылмауы адщамның өзіне немқұрайлы,қалғұрт қараған соң,сөзінің сұлулыгы
жойылады да,кісімен мәнерлеп сөйлесуіне кедергісін тигізеді.біздің тіліміз ойлаумен
тығыз байланысты.
Баланың жан – жақты тұлға ретінде дамуы оның тілінің дамуымен тығыз
байланысты.Баланың тілін дамытумен біз оның ой қабілеттерінде дамытамыз. Тілдің
дамуы бүкіл онтогинез барысында баланың денсаулығы мен ақыл – есінің дамуы мен
қатар жүреді. Баланың жалпы өсіп дамуының көрсеткіші болып табылады. Сөйлеуді
бала бірте – бірте, үлкендерден естіген дыбыстармен сөздерге еліктеу арқылы үйренеді.
Кейбір дыбыстарды бала айта алмай, оларды бұрмалап ұқсас дыбыстармен
алмастырады. Мысалы: ағаш – ағас, нан – нән т.б. Бұл физиологиялық құбылыс. Екі
жастағы бала дыбыстарды анық айтпаса мамандар бұл баланы логопедке жібереді.Екі
жастағы баланың дыбысты бұрмалап анық айтпауы – таза табиғи құбылыс. Бұл
құбылыс физиологиялық сақаулық деп аталады. Бұл сақаулықтың себебі
артикуляциялық аппарттың толық жетіліп қалыптаспағандығы. Мамандар тілдің
дұрыс қалыпты дамуымен егжей – тегжейлі танысып білуі керек.
Тіл мүкісін дер кезінде байқап түзету үшін бала тілінің дамуының әр кезеңін және
тіл мүкістерінің себептерін жетік білуі керек. Бала тілінің бүкіл антогенез барысында
дамуын жетік білу – дұрыс диагноз қоюда маңызы зор.
Бала тілінің дұрыс дамымауына әртүрлі зиянды қоршаған әлеуметтік орта, және
де экзогендік, эндогендік факторлар әсер етеді. Бала тілінің дамуының тежелуінің
негізгі себептері:
1. Жүктілік кезінде пайда болатын патология. Бұл патология іште жатқан баланың
дамуын тежейді. Ең өрескел тіл мүкістері іштегі дамуы ауыр өзгеріске ұшыраған 4 апта
