Бағдарламасының ( Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н 18. 3/37

қалыптастыра   алады.   Қажетті   әсер   ету   жиынтығын

құрастыра отырып, қажетті мінезді  алуға болады. 

Реакция   әсер   ету   әрекетінің   салдарынан   болса,

мінез-құлық     алдын-ала   келісілген   деп   саналады.   Бұл

ерекшелікті   И.П.   Павлов   өзінің   кең   тараған   шартты

рефлекстердің   пайда   болуын   зерттеу   тәжірибелерінде

тамаша   суреттеген.   Егер   әсер   ету   мен   реакциялар

арасындағы   байланыс   тепе-тең   болмаса   немесе   оның

қызмет   шарттары   бұзылса,   онда   ол   шартты

реакциялардың   толық   жоғалуына   дейін   бұзылады.   Бұл

процесс «өшу» деген ат алды.

Іс   жүзінде   психолог   жағымсыз   мінезді   құрту   үшін

негізгі   міндеті   қажетсіз   шартты   байланыстарды   құртуға

жағдай   жасау   болып   табылатын   «нұсқаулы   алдын-ала

келісу»

  тәсілін   қолданады.   Оларды   бұзғаннан   кейін

жауапты   алдын-ала   келісімде   байланыстың   жаңа

жүйелері   -   дағды,   іскерлік,   әдет   тағы   да   басқа

автоматтандырылған   мінез-құлық   түрлері   қалыптасады.

Әйткенмен   де   мінездің   көптеген   түрлері   алдын-ала

келісілмеген. Келісілмеген ынталандыруларда мінез-құлық

реакциялары әдеттегідей дамымайды. 

Оперантты алдын-ала келісу белсенділіктің түрлері

мен     формаларының   кең   тараған   мәндерімен   жұмыс

атқарады   және   белгілі   бір   мінезден   туындаған

зардаптарда   айқындалған.   Мінездің   бұл   зардаптарын

бекітілген-негізделген   (реакцияны   күшейтіп,   бекітуші)

және   негативті   (реакцияны   әлсіретуші)   деп   атайды.

Оперантты   бекітуде   жағымды   мінезді   нығайтып,

қаламаған   қылықты   жоюды   бекіту   мақсатында

көтермелеу және жазалау тәсілдері жиі қолданылады. 

Әлеуметтік   оқыту   –   бихевиористтік   теорияның

психологиялық ұстанымы мыналармен: көптеген адамдар

алған   әсерлерін   қабылдап,   ой   елегінен   өткізу   арқылы

тәжірибе   жинақтауға,   басқаларды   қайталауға   түйісетін

үшінші   жорамал.   Әлеуметтік   оқытудың   негізін   еліктеу

үрдісі   құрайды.   Бұл   байланыста   көптеген   адамдарға

өздері   қорқатын,   немесе   талпынатын   шынайы   мінезді

көруге мүмкіндік жасап, мәселелерін шешуге көмектесуге

болады. 

Практик   әлеуметтік   салада   бихевиоризмнің   үш

негізгі   жорамалын   пайдаланады.   Оның   басты   мақсаты   –

мінездің   қажетсіз   түрлерін   жою,   қысқарту   және

адамдардың   қажетті   мінезін   түрлі   бекітулер   мен

әлеуметтік оқыту арқылы күшейту. 

Бихефиоризм идеяларын дамыту негізінде (сондай-

ақ   қажетінше   тәуелсіз)   когнитивті   психология

қалыптасты.   Жеке   жұмыс   тәжірибесінде   бұл   бағыт   80

жылдары  өте мықты  позиция ұстады.  Когнитивтік  бағыт

өкілдері   адамның   өмір   туралы   ойларын   маңызды   деп

танып, көптеген мүмкіншіліктерден қорытынды шығарып,

шешім   қабылдайды   және   шынайылық   аясында   әрекет

етеді. 

Когнитивтік психология әрекет пен ойды, білім мен

мінезді біріктіруге ұмтылудан туындаған. Бұл бағыт басқа

теориялар   базасында   рәсімделген,   бірақ   өзінің   жеке

түзілістерін енгізді. Оның негізін тұлға әлемінің құрылымы

мен   жіктелуі   құрайды.   Әрбір   адамның   өз   дүниетанымы,

түзілісі,   маңайындағы   адамдарды   суреттеу   тәсілі   бар.

Мінез-құлық   стратегиясы   мен   мақсатты   бағытталған

шешімді   қабылдауды   анықтайтын   түзілістер   талдауы

адамның   ішкі   әлемін   түсінуге   көмектесетін   тілде,   тіл

құрылысында байқалады. 

Әлеуметтік   жұмыста   когнитивтік   үлгіні   тиімді

пайдалану мінездің үш жағдайында қаралған: моральдық

код, немесе әлеуметтік философия; тұлға теориясы; әсер

ету әдістері.

Гуманистік  психоәлеуметтік  технология  гуманистік

психологияда (К. Роджерс), экзистенциональды тәсілде (В.

Франкл)   және   гештальтдәстүрде   дамыған,   кейде

экзистенциональды-гуманистік   бағыт   деп   аталатын

идеяларды пайдаланады. Басты ережелер адам түсінігіне

өз  ортасымен   өзара   қатынастағы   біртұтас   тұлға   ретінде

негізделген.   Адамға     дүниені   қабылдап,   құрастыруға,

шешімдер   қабылдауға   және   өмірлік   жоспарларды

қалыптастыруға,   белгілі   жағдайларда   өзгеруге   қабілетті

жоғары   тіршілік   иесі   ретінде   сену     -   бұл   теорияларды

біріктірудің маңызды сәті болып табылады. 

Шешім   қабылдау   сәтінде   бақылаушы   бөлім   болып

табылатын тұлғаны хабардар ету - 

К.

 

Роджерстің

гуманистік   психологиясының   негізгі   мәні.   Басты   назар

өмір   сүріп,   әрекет   ететін   адамға   аударылады.   К.

Роджерстің   терең   ойлы   пікірі   бойынша   –   адам   –

құрастырушы   болмыс,   егер   онда   таңдау   болса,   ол

әрқашанда дамудың жағымды жолын таңдайды. 

Адамның   өмірі   мен   дамуында   оның   өзі   туралы   пікірі

шешуші   роль   атқарады   –   Мен   –   «өзін   бағалау»   түсінігі

басты   түйін   болатын   тұжырымдама.   К.   Роджерстің   пікірі

бойынша,   адам   өзінің   шындығында   қандай   екендігін

нақты   анықтай   алмайды,   ол   өзін   қиялдаудың   көп,   не   аз

мөлшерінде   бағалайды.   Әйткенмен   де   әр   адамның   өз

өмірлік   тәжірибесі   бар   және   осы   тәжірибесін   сөз   бен

(ауызша   тәсіл)   қимылдың   (сөзсіз   тәсіл,   экспрессия)

көмегімен   көрсетеді.   Өзін   бағалаудың   оны   көрсету

тәсілімен   сәйкестігі   (сөз   тілі   мен   дене   тілі)   –   позитивті

жағдайдың,   яғни   конгруэнттіктің   туындауының   қажетті

шарты. 

Осы   құрамдардың   қиыспауы   жағымсыз   реакцияларды

тудырады.   Адам   мінез-құлықтың   стереотипті   негативтік

реакцияларын   қолдана   бастайды.   Конгруэнттік   не  мінез-

құлықты   өзгерту,   немесе   өзі   туралы   ұсынысты

модификациялау   жолымен   белгіленеді.   Тұлғаның   өзін

бағалауды өзгертуі, өзін жеке тұлға ретінде қабылдауы –

бұл басқа адамдарды қабылдаудың неғұрлым толық және

жеңіл   түрі,   (және   керісінше,   топтағы   басқа   адамдардың

тұлғаны   қабылдауы   әшейінде   оның   өзіндік   бағасын

көтереді)   ішкі   қақтығысты   шешуге   табиғи   ұмтылысты

постулаттайды.

К.Роджерстың жеке тұлға теориясының негізгі идеясы

мынада,   әрбір   адам   ішкі   меншік   белсенділігіне,   өсуге,

дамуға   ұмтылуға   өзінің   ішкі   мүмкіншіліктерін   неғұрлым

толық   жүзеге   асыруға   ие   екендігінде.Оның   «жеке   өсу   »

үлгісі   осыған   негізделген.   К.Роджерстың   пікірі   бойынша

жеке өсу үшін үш жағдай жағымды және бұлар тұлғаның

өзі   арқылы   немесе   маманның   көмегі   арқылы   жасалады:

түпнұсқалық (шынайылық), басқа адамды сөзсіз қабылдау

және   басқаны       эмпатикалық   түсіну   қабілеті,   қоса

әсерлену.   Ол   жеке   өсу   мүмкіншілігі   шексіз   деп   есептеді

және әр адам бұл жағынан жетістікке жетуге талаптана

алады. 

Осыған   ұқсас   пікірді   А.   Маслоу   да   айтты.   Оның

концепциясының   ең   маңызды   негізі   –   тұлғаның   өзіндік

актуальдылыққа ұмтылуы. Ол жетілген тұлғаға мыналар

лайық деп есептеді:

-

өзіндік   актуальдылық   –   жоғары   түсінікпен,

ықыласпен және мүддемен уайымдау; жеке өсу жолдарын

таңдау осы жолдардың қиындығына тәуелді емес;

-

актуализация   –   потенциалды   тұлғаның   емес,

шынайылықтың   белгісі,   яғни   өз   әрекеттеріне

жауапкершілік, өзіне «сенім»; 

-

өзіндік   актуальдану   қабілеті   –   таба   білу,   өзінің

«психологиялық   қорғанысын»   шешу,   өз   қабілеттерін

дамыту.