Бағдарламасы Халықаралық дербес құқығы Заңтану мамандығына 050301 Семей 2012ж Мазмұны

Тараптардың шарттық тығыз байланысты ел заңын қолдануға байланысты таңдауы шектелген бе? Бұл сұраққа аталған мемлекеттердің коллизиялық доктриналары тәжірибеге сүйене отырып, көп жағдайда шектелген тараптардың еркіндігін қолдайды. Кейбір коллизионистер уәкілетті құқыктық тәртіпті таңдаған жағдайда тараптардың шектелмеген еркіндігіне қарсы шығады.

Коммерциялық шарттарда тараптардың шарттық міндеттемелерінің жекелеген бөліктері әр түрлі құқық жүйесімен реттелетін жағдайлар да кездеседі.

Доктрина тараптар шарт жасасқан кезде өркениетті халықтардың құқықтарының жалпы кағидаларын қолдануға жол береді. Жасасқан шарттың мазмұнынан және одан туындайтын жағдайлардан тараптардың нақты еркіндігін біле алмаса, Франция, Англия, Германия және АҚШ соттары тараптардың болжамды еркіндігін немесе осы жағдайларда әділетті және ақылды адам қандай құқықты таңдайтыны жайлы сұрақты шешеді. Жаңа ағылшын сот тәжірибесінде тараптардың болжамды еркіндігін теріске шығарып, «әділетті және ақылды адам бұл жағдайда қандай құқықты таңдар еді» дегенді басшылықка алғанды жөн көреді.

Тараптардың болжамды еркіндігін және ақылды адам еркін теріске шығара отырып, жоғарыда аталған мемлекеттердің соттары кей жағдайда сот тәжірибесінде көп кездесетін презумпцияны қолданады.

Өздерінің клиенттеріне жалпы тәртіпте қызмет көрсететін мекеменің орналасқан жер заңына қатысты презумпция үлкен мәнге ие болды. Банктердің, сақтандыру ұйымдарының, транспорттық мекемелердің және басқа да ұйымдардың клиенттері жалпы тираждағы шығарылған нысанда шарт жасасу туралы ұсынысты қабылдағанда сол шарттың нысанын жасаған кәсіпорынның орналасқан жер заңын шарт нысанына қолдануға келіскен деп танылады.

Нысанда көрсетілген талаптарды қабылдау «шартқа қосылу» деп аталады. Бұл терминді алғаш рет француз цивилисті Салейлем 1901 жылы қолданған.

Мұнда негізінен клиент шарттық талаптарын жасауда және талқылауда қатыспайды, ол тек оған қол қою аркылы шартқа «қосылады».

Қосылу шарттары бойынша кейінгі кездері Германия, АҚШ тәжірибесінде онда көрсетілген клиентке тиімсіз талаптарды жарамсыз деп жариялауда. Бұл негізінен, шарт талаптарындағы «тараптардың еркіндігі» қағидасына байланысты болып тұр.

Ал Германия және Италияның соттары тараптардың жалпы азаматтығына немесе жалпы домицилиіне назар аударады.

Әр түрлі елдердің соттары даулы міндеттемелерге қолданылатын көптеген құқық жүйелерінің ішінен кажетті құқықтық жүйені таңдағанда көптеген жағдайларда сол даулы міндеттеме қай құқық жүйесінде жарамды болса сол құқықтық жүйені таңдайды. Соңғы кезде тәжірибеде және теорияда міндетті статутты анықтау негізінде бір ғана критерийді қолданып қана қоймай, қандай да бір жағдайда басымдық бермей, критерийлердің жиынтығын қолдану басшылықка алынуда. Чешир бұл презумпцияны колдайды. Өйткені, бүкіл шарт жағдайларын негізге алудың орнына оның белгілі бір жағдайына ғана басымдылық беріліп, сол арқылы ол дау дұрыс шешілмейді дейді. Шартты талқылау оның барлық объективті белгілері негізге алына отырып, жүргізілуі керек.

Міндетті статутты белгілеу кезінде көптеген жағдайларда шарттың жасалған жері немесе жүзеге асқан жері негізге алынады және олар тұрақты деп саналады. Бірақ, Германияда шартта тараптар таңдаған құқықтық жүйе көрсетілмесе, онда оған шарттың орындалған жер заңы қолданылады. Бұл критерий коллизиялық мәселелерді шешкенде үлкен қиыншылықтарға соқтырады. Бұл әсіресе сатып алу-сату шартына байланысты және де синаллагматикалық шарттардың коллизиялық мәселелерін шешкенде үлкен қиындықтарға соқтырады. Көптеген жағдайларда сатушының және сатып алушының міндеттері екі түрлі құқықтық жүйеге бағынышты болады, бұлардың бір-біріне байланысты болуына қарай күрделі конструкцияның кажеттілігі туындайды.

Біз жоғарыда шарттық міндеттемелердің статутына байланысты коллизиялық мәселелерді және олардың Англия, АҚШ, Франция және Германияның тәжірибелерінде калай шешілетіндігі жайлы айттық, енді шарттың нысанына тоқталсақ, Англия, Франция және Германияның тәжірибесінде шарттық нысаны шарт жасалған елдің құқығына немесе шартта қолданылады деп көрсетілген басқа елдің құқығына сәйкес болса, бұл негіздер бойынша сот шартты жарамсыз деп тани алмайды.

Шарттың нысанына байланысты мәселелерді шарт жасалған жер заңы (lex loci contractus) бойынша шеше отырып, сот бірнеше қиыншылықтарға тап келеді.

Мысалы: тараптар қатыспай жасалатын (договор между отсутствующим) шарттын нысанына қатысты қиыншылықтарға тап келеді.

Батыс елдерінің, әсіресе ағылшын-американдық тәжірибеде мәміленің нысанына байланысты шетелдік заңның ережелерінің сипатына байланысты сұрақтар кездеседі. Ол: мәміленің нысаны процессуалдық па, әлде материалдық құқықтық сипатта ма деген сауалдар. Егер құзыретті шетелдік заң шарттың жазбаша жасалып, гербтік салыммен жасалуын талап етсе, онда бұл талаптың сақталмауы ертеңгі күні шарттың дәлелдеме ретінде қолданбай, сот қорғауынан айырылатындығын білдіреді. Бұл жағдайларда Англия мен АҚШ соттары мұны қолданылуға жатпайтын процессуалдық норма деп таниды.

Егер де осы талаптарды сақтамау, белгілі бір шетел заңнамасы бойынша шарттың жарамсыздығына алып келсе, бұл жағдайда соттар оны эксаумақтық қызмет етуші материалды норма деп түсінік берген. Мұндай түсініктің дұрыс еместігі айкьш, егер коллизиялық сауал шетел заңнамасының пайдасына шешілсе, онда қалған барлық заңның құқықтық институттары шетел заңнамасының негізінде ғана қолданылуы мүмкін.

Заттық құқықтарды орнатудың пәні болып табылатын мәміленің нысаны заттың орналасқан жерінің заңына бағынады. Германдық Азаматтық заңдар мен француздық тәжірибенің Кіріспе заңдарының 11-бабының екінші абзацына сәйкес, жалпы ережелерден ерекше жағдайларды барлық заттың сипаттамадағы мәмілелеріне қолданылады, ал ағылшын-американдық құқық мұны тек жылжымайтын мүлік мәмілесіне ғана қатысты қолданады. Сауда мәмілелерін жасауға байланысты тұлғаның кабілеттігі бойынша түрлі елдердің соттарының жалпы теңденцияларына шолу жасадық. Олар заңның қолданылуын тұлғаның жеке заңын қолдануға дейін тарылтады немесе шарттың жасалған жер заңын қолдануға дейін оны кеңейтіп жіберуі мүмкін. Бұл сауалдар АҚШ пен Англияның тәжірибесінде корпорациялық құқық кабілеттілігіне байланысты шыкқан «жалпы құқық» доктринасының шығуына байланысты маңызға ие бола бастады. Қазіргі таңда корпорациялық мәмілені жасау бойынша қабілетгілігіне байланысты сауалдар коллизиялық құқық аспектісінде келесідегідей шешіледі: негізінен capacity корпорацияны құру заңына, яғни қай мемлекеттің немесе штаттың заңы бойынша корпорация құрылды, соған байланысты болып келеді. Аталған заң корпорацияның құқық қабілеттілігінің шектерін айқындайды, өйткені Гудричтың айтуы бойынша «жасаңды түрде жасалған ұйымның -корпорацияның құқық қабілеттілігі онын сыртта мәміле жасауынан кеңейіп кетпейді, бірақ бұл ретге мәміле нысаны бойынша корпорацияға ертеңгі күні арыз қойылатын болса, корпорация шарт корпорациясының құқық кабілеттілігінен асырып жасалған деп үәж айта ала ма деген сұраққа жауап береді. Сонымен катар, жекелеген жағдайларда инкорпорацияның жерінде шығарылған жалпы сипаттағы норма оның белгілі бір әрекеттерді жасауына шектеу болып табылады ма? Осы сұрақтарды шешіп алуымыз керек. Бірінші жағдайларда корпорацияның құқық, кабілеттілігі барлық жағдайда шешілетіндігі айтылады; ал екінші жағдайда тек аумақтық сипаттағы тыйым туралы сөз болады.

Мәмілелердің мәні бойынша жарамдылығына байланысты коллизиялық сұрақтарды шешуде үлкен қиындықтар туындайды. Бұлардың қатарына ерік білдіруді бұзу, заңдылықты және шарттың сол немесе басқа бір шарттарын орындамауды жатқызуға болады.

Ағылшындық соттар мен Германияда шарттың жарамдылығын міндеттемелік статут бойынша шешетін, яғни шарт жарамды деп танылған жағдайда оның әрекеттері реттелетін заңмен шешеді. Сондықтан да, мәселен, екі жақты да қанағаттандыру бойынша ағылшындық құқық нормалары бойынша емес, басқа шетелдік құқық нормаларымен жасалған болса, қолдануға жатпайды. Келесі бір мысал: егер ағылшындық, француздық фирмалар арасында жасалған шарт ағылшындық заңнамаға сәйкестендіріліп жасалса және ағылшындық материалдық кұқықта оған шек қойылмай, бірақ француз заңнамасына сәйкес жасалса британдык сот оны заңсыз деп танымайды.

Бірақ бұл жағдайда, мұндай француздық шек кою Францияда шарт орындалатын болса онда француз заңы ескерілуі тиіс.

Бұл жағдайда шетелдік заң фактілік жағдайдағы маңызға ие болады. Бірақ, бұл тұста ағылшындық заң жауапкердің міндеттемені тиісінше орындамауы туралы мәселені шешкен кезде материалдық құқықтық нормаларын ескеруі тиіс.

2. ТМД және дүниежүзіндегі халықаралық есеп айырысуды сипаттау.

3. Есеп айырысу қатынастарын ашу.

4. Халықаралық несиелеудің түрлерін талдау.

1. 
   Аккредитивы. Документарные инкассо. Банковские гарантий. М., 1993.
   
2. 
   Пебро М. Международно-экономические, валютные и финансовые отношения. М.: Прогресс, 1994.
   
3. 
   Расчетно-кредитные отношения. В кн.: Гражданское и торговое право капиталистических государств. М.: Международные отношения, 1993.
   

Егер есеп айырысу қатынастарын (міндеттемелерін) сипаттауға талпынатын болсақ, онда оларға заңды және жеке тұлғалардың банктік шоттары арқылы ақша қозғалысының процесіне себепші болатын және оларды осы шоттарға орналастыру (қаражаттарды сақтау) тәртібін реттейтін құқықтық қатынастар жататындығын атап өтуге болады.

Бұл құқықтық қатынастардың ерекшелігі болып олардың жеке өзіндік экономикалық мазмұнға ие емес екендігі және тек сол немесе өзге бір құқықтық катынастарға қызмет көрсететіндігі табылады. Олардың экономикалық мазмұны туралы тек шартты түрде есеп айырысу құқықтық қатынастарының өмір сүруі мен жүзеге асырылуы банктік капиталдың қозғалысымен және оны пайдаланумен тығыз байланысты екенін еске ала отырып айтуға болады.

Олар қандай да бір косымша қатынастар (аксессуарлық міндеттемелер) нысанында құрастырылмайды, керісінше олар дербес құқықтық қатынастар (міндеттемелер) болып табылады. Бір жағдайларда олар ақша операциялары үшін алғышарт ғана болады, мысалы, оған банктік шот шарты жатады, ал басқа жағдайларда есеп айырысу қатынастары бір субъектілерден екіншілеріне сол немесе өзге бір негіздер бойынша, акша қаражаттарын алмастыруға тікелей бағытталады, мұндай есеп айырысу құқықтық катынастарына акша аудару туралы шарт жатады.

Қазіргі әлемде есеп айырысу қатынастарының маңызы өте үлкен болып табылады. Қолма-қол ақшамен есеп айырысудың маңызы кәсіпкерлік айналымда және коммерциялық емес заңды тұлғалар арасындағы есеп айырысуда тәжірибе жүзінде жоққа шығарылуда. Уақыт пен тәжірибе қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың қолайлы екенін көрсетті. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды пайдалануға заңды тұлғалар қаражаттарының қозғалысын тіркеудің, оларды пайдалануға салықтық бақылау жасаудың қазіргі тәсілдері негізделеді. Бұл салада ақшалардың қолма-қол емес айналымын реттеумен байланысты көп мөлшердегі императивтік нормалардың да көзделгенін атап өтуге болады.

Несиелік құқықтық қатынастар нарық қатысушыларында айналымға түсіретін құжаттарға, ақшаларға, шикізат пен материалдарға деген тұрақты қажеттіліктің болуымен байланысты туындайды. Екінші жағынан, еркін ақша капиталы бар (мысалы банктер) субъектілерде оны пайдалы мақсатқа пайдалануға мүдделі. Нарық қатысушыларының осындай қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін заем (өзге де несиелеу бойынша) қатынастарының нысаны қолданылады. Осылайша, несиелік құқықтық қатынастардың есеп айырысу құқықтық қатынастарынан өзіндік ерекшеліктері бар, олар, текті белгілермен анықталатын ақшаларды немесе заттарды, кейін қайтару шартымен, беруден көрініс табады. Мұндай міндеттемелердің зандық ерекшелігі - жеке белгілермен анықталатын шарттарға катысты туындайтындарға қарағанда, олар «түр жоғалмайды» кағидасын қолданумен заттың белгісі бойынша құрастырылатындығында.

Несиелеу әр аулан түрде жүргізілуі мүмкін. Ол орын алып отырған құқықтық қарым-қатынас аясында жүзеге асырылуы мүмкін, мысалы, несие беруші борышқорға оның ақшалай немесе өзге міндеттемесін орындауды кейінге калдыру мүмкіндігін бергенде несиелеудің мұндай нысаны коммерциялық несие атауына ие болған. Кейбір жағдайларда несие беруші борышқорға оның міндеттемесін орындауға қажет қаражаттарды алдын ала беріп қояды, мысалы тауарларды кейіннен оларды сатып алушыға беру мақсатымен сатып алу.

Басқа жағдайларда несиелеуге осы үшін арнайы бекітілетін шарт түрі беріледі. Оларға заем шарты, соның ішінде банктік заем (несие) шарты, банкілік салым шарты. Сонымен, несиелік құкықтық катынастарды несие берушінің қайтарымды немесе уақытша негізде қандай да бір игілікті (ақша, тектік белгілермен анықталатын заттар, міндеттемені орындау мерзімін кейінге қалдыру) борышқорға берумен байланысты қатынастар ретінде сипаттауға болады. Есеп айырысу құқықтық қатынастарына қарағанда, нссиелік қатынастар акшалай да, натуралды-заттық та сипатқа ие болуы мүмкін.

Есеп айырысу несиелік қатынастарды реттеудің айқын ерекшелігі бар. Ол мемлекеттің экономиканың осы маңызды аясын бақылаусыз қалдырмайтындығына және Қазакстан Республикасы Ұлттық Банкінің көмегімен біртұтас ақша несие саясатын жүргізетіндігіне негізделеді. Осыған орай есеп айырысу және несиелік құқықтық қатынастарды реттеу тек қана азаматтық құқық нормаларымен жүзеге асырылады. Мұны біз жоғарыда да атап өткенбіз.

Бұл реттеушілік сондай-ақ, мемлекеттің ақша және несие жүйесінің құрылымын, банкілік операциялардың жүзеге асырылу тәртібін, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің белгіленген нормативтері бұзылғанда субъектілердің жауапкершілігін анықтайтын нормалар әрекетіне де негізделген. Сол себептен есеп айырысу несиелік қатынастарды реттеу үшін әкімшілік, қаржылық және басқа да құқық салаларының бірқатар заңды актілері қолданылады. Мысалы 30 наурыз 1995 ж. Қазақстан Республикасы Прсзидентінің заң күші бар «Қазақстан Республикасыныц Ұлттық Банкі туралы» Жарлығы кабылданған. 1 наурыз 2001 жылғы Қазақстан Республикасының «Банкілік қызмет мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңды актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңына сәйкес аталған заңды акт Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының ұлттық банкі туралы» Заңы ретінде әрекет етуде. Сондай-ақ, 31 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы банктер және банкілік қызмет туралы» бұрынғы Жарлығы (қазір Қазақстан Республикасыныд заңы) әрекет етуде. Аталған екі заң да қабылдаған және күшіне енгізген сәттен бастап бірқатар өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады. Оларда жария құкықтық нормалармен қатар, сондай-ақ, азаматтық-құқықтық маңызы бар нормалар да бар.

Жаңадан қабылданған Азаматтық кодекстің бұрын әрекет еткен ҚазССР-дің Азаматтық кодексінен мәнді ерекшелігі онда тұңғыш рет есеп айырысу несиелік қатынастарды жан-жақты реттейтін бірқатар нормалар көзделген.

Есеп айырысу және несиелік қатынастарды кешенді түрде реттейтін нормативті акт ретінде, сондай-ақ 28 маусым 1998 жылғы Қазақстан Республикасының «Төлемдер және ақша аударулары туралы» Заңын, өзгерістер мен толықтырулармен атауға болады. 28 сәуір 1997 жылғы Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы» Заңы да әрекет етуде.

Цивилистердің көпшілігі вексель құнды кағаз болып табылады деген позицияны ұстанғанына карамастан, біздің заңнама вексельді құнды кағаздар қатарынан шығарып тастады. Сондықтан қазір вексельді біржақты сөзсіз ақшалай міндеттемені білдіретін, нақты анықталған нысандағы төлем құжаты, яғни, есеп айырысу құралы деп түсінеді.

Есеп айырысу несиелік құқықтық қатынастарды реттейтін заңға сәйкес нормативтік актілері де бар. Мәселен, оларға Қазакстан Республикасының Ұлттық Банкі қабылдайтын нормативтік актілерді жатқызуға болады. Қазіргі таңда мынадай заңға сәйкес актілер әрекет етуде: 5 желтоқсан 1998 жылғы №266 «Қазақстам Республикасының аумағында чектерді колдану» Ережелері; 21 сәуір 2000 жылы № 146 «Қазақстан Республикасында төлемдер мен аударуларды жүзеге асырған кезде электронды құжаттармен алмасу» Ережелері; 25 сәуір 2000 жылғы «Қазақстан Республикасының аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударуларын жүзеге асыру» Ережелері (оларға қазір бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізілген). «Қазақстан Республикасы қаржы Министрлігінің 25 сәуір 2000 жылы №195 бұйрығымен бекітілген мемлекеттік мекемелерде кассалық операцияларды жүргізу» Ережелері, «Қазақстан Республикасы Ұлттық банк басқармасының 25 сәуір 2000 жылғы №178 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы банктерінің құжаттамалық аккредитивтермен операциялар жүргізу» Ережелері әрекет етуде. Соңғы қабылданған нормативтік актілердің қатарына «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк басқармасының 25 қараша 2000 жылғы №433 қаулысымен бекітілген клиент пен оған қызмет көрсетуші банк арасында қолма-қол ақшасыз төлемдерді жүзеге асыру» Ережелерін, «Қазакстан Республикасы Ұлттық Банк басқармасының 25 қараша 2000 жылғы №428 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктері мен банкілік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар арасында хат-хабар қатынастарын орнату» Ережелерін және басқа да нормативтік актілерді жатқызуға болады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі валютаны реттейтін орталық орган. Оның құзыретіне шетел мемлекетінің валютасын Қазақстан Республикасында айналдыру тәртібін анықтау кіреді. Валюталық операциялар халықаралық есеп айырысу және несиелеуге тікелей қатынасы бар.

Халықаралық есеп айырысу және несиелеу әртүрлі мемлекеттердің банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен жүзеге асады. Осы есептер жеке фирмалар арасында тауарларды сатып алу-сату, шетелдік банктермен – ссуда, заем бойынша есеп айырысуға көмектеседі. Халықаралық есеп айырысу сыртқыэкономикалық байланыстардың бірнеше түрінің дамуына жағдай тудырады.

Халықаралық банкаралық есеп айырысу нысандарының бірі ретінде тікелей аударымдар түрінде ақша қаражаттарын беру табылады. Есеп айырысудың тағы бір нысаны өзара талаптарды есепке жатқызу табылады. Осы есеп айырысу түрін қысқаша банкаралық клиринг деп атайды.

Дүниежүзілік практикада халықаралық және ішкі есеп айырысу нысандары өзараәлсіз, олар унификацияланған және жалпы, бірыңғай қағидаларға негізделеді. Қазақстан қазіргі таңда, ТМД мүшесі бола тұра есеп айырысудың халықаралық жүйесіне ауысқан. Мемлекетаралық есеп айырысуды өткізуді және корреспонденттік шоттарды жүргізуді ТМД-ның мүшелері арнайы мемлекетаралық есеп айырысу бөлімдеріне жүктеуді шешті.

Коммерциялық банктердің мемлекетаралық есеп айырысу операцияларын, Ресей ішінде банкаралық ұқсастық бойынша тікелей аударымдар түрінде есеп айырысу-кассалық орталықтар (ЕКО) жүзеге асырады. ЕКО ерекшелігі – барлық төлемдер, есептік-төлемдік құжаттар Ресей Федерациясы Банкісінің мемлекетаралық есеп айырысу орталығына аударылады. Ресейден ТМД көлеміндегі клиенттерге төлемдер келесі кесте арқылы жүзеге асады: кәсіпорыннан коммерциялық банкіге, банкіден – ЕКО-ға, оннан - Ресей Федерациясы Банкісінің мемлекетаралық есеп айырысу орталығына, одан – ТМД мемлекеттерінің ұлттық мемлекеттік банктеріне.

Ресейлік клиенттердің мекен-жайына төлемдер келесі тәртіппен жүзеге асады. ТМД мемлекеттерінің бірінен төлемдер Ресей Федерациясы Банкісінің мемлекетаралық есеп айырысу орталығына түседі. Одан кейін, екіжақты есеп айырысу дұрыстығы тексеріліп, төлемдік құжаттар Ресейдің аймақтық ЕКО-сына беріледі, ал ол ақша қаражаттарын ресейдің клиентіне қызмет көрсететін коммерциялық банкісіне аударады. Мұндай күрделі қатынастарды қарапайымдандыру үшін Ресей мен Қазақстан екі мемлекеттің ЕКО-сы арасында тікелей корреспонденттік қатынастарды орнатты. Бұл қатынастарды құқықтық реттеу екі мемлекеттің орталық банктерінің жасалған келісімімен жүзеге асады.

1993 жылдың 22 қаңтарында ТМД мемлекеттері, бірыңғай экономикалық кеңістікті құру, капиталдардың көшуі, қаржы-несиелік саясатты басқару мақсатында бірнеше келісімге қол қойды. Осы келісімдердің бірімен ТМД-ның мемлекетаралық банкі құрылды, оның мақсаты – ТМД мемлекеттерінің орталық банктері арасында есеп айырысу көпжақты жүйесін ұйымдастыру табылады.

ТМД-ның мемлекетаралық банкі арқылы есеп айырысу келесі кесте арқылы жүзеге асады. Әрбір мемлекеттің орталық банкісі осы ТМД-ның мемлекетаралық банкісінде бір корреспонденттік шот ашады. Бұл шот арқылы тауарлардың импорты, экспорты бойынша төлемдер және сауда емес төлемдері жүзеге асады. ТМД-ның мемлекетаралық банкісінің функциясына көпжақты клирингті жүзеге асыру және әрбір орталық банкінің есеп айырысу тұрғысын анықтау кіреді.

ТМД-ның мемлекетаралық банкі орталық банкінің, ТМД-ның мемлекетаралық банкісінің алдындағы міндеттемесін орындамағаны үшін есеп айырысуын шектеуге немесе тоқтатуға құқылы.

ТМД-ның мемлекетаралық банкісінің өзге де өкілеттігіне жатады: а) валюталық және ақша-несиелік саясатты үйлестіру мақсатында банкіге қатысушы-мемлекеттердің экономикасына талдау өткізу; б) техникалық несиелеуді, сондай-ақ, маусымдық несиелеуді жүргізу.
3. Қазақстан Республикасьшың Азаматтық кодексі ҚазақССР Азаматтық кодексіне қарағанда қолма-қол ақшамен және қолма-қол ақшасыз есеп айырысу тәсілдеріне қатысты тікелей көрсетілген нормаларды камтымайды. «Есеп айырысу» деп аталатын арнайы 46-тарауы бар РСФСР Азаматтық кодексіне қарағанда, ҚР Азаматтық кодексінде банктік шотты ашусыз ақша аударулары туралы нормалардан басқа тікелей есеп айырысу қатынастарына арналған нормалар жоқ. Алайда, бұл есеп айырысу қатынастары және есеп айырысудың бүкіл тәртібі азаматтық құқықтың реттеу аясынан шығарылған деген ойға жетөлемеуге тиіс.

Банктер арқылы есеп айырысу кезінде банктер мен клиенттер, сондай-ақ клиенттердің өздерінің арасында колденең мүліктік қатынастар сөзсіз туындайды. Оларды реттеудегі басымдық банктік емес, азаматтық заңнамаға берілуі тиіс екені де сөзсіз. Егер клиенттер арасындағы қатынастарға тоқталатын болсақ, есеп айырысу қатынастары жоғарыда атап өткеніміздей, өзіндік экономикалық мазмұнға ие болмауына қарамастан, олар бірқатар жағдайларда сол бір немесе өзге тұлғалар арасында әрекет етуші шарттық міндеттемелердің аясымен қамтылмайтын ерекше құқықтар мен міндеттердің туындауына алып келетінін атап өткен жөн.

Есеп айырысудың ерекшелігі олар кез келген жағдайда, жоғарыда қарастырып өткен, банктік қызмет көрсету туралы жалпы нормаларға (ережелерге) бағынады.

Берілген тауарларға, атқарылған жұмыстарға, көрсетілген кызметтерге есеп айырысуды (төлем) жүргізу есеп айырысу міндеттемелерінің құқықтық нысанында жүзеге асырылады. Бірақ олардың мазмұны толық көлемде банктік қызмет көрсетуге қатысты жалпы нормалармен қамтылуы (камтамасыз етілуі) мүмкін емес.

29 маусым 1998 жылғы Қазақстан Республкасының «Төлемдер мен ақша аударулары туралы» Заңының 2-тарауында төлемдер туралы ережелер көрініс тапқан. Жалпы алғышарттарға сәйкес төлемдер азаматтық-құқықтық мәмілелердің талаптарына, ҚР заңнамасының нормаларына және сот шешімдеріне сәйкес және соларға негізделіп жүзеге асырылады. Азаматтық құқықтық мәмілелердің талаптарына сәйкес төлемдер ерікті түрде жүзеге асырылса, заңнама нормалары мен сот шешімдеріне сәйкес төлемдер міндеттілік тәртіпте де орын алуы мүмкін.

Есеп айырысу қолма-қол ақшаны пайдалану мен де, оны пайдаланусыз да жүзеге асырылуы мүмкін. Мемлекетіміздің ақша-несие жүйесінің тұрақтылығы қазіргі кезеңде осындай заңдық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Нарыққа көшкеннен кейін бірден оның тұрақсыздығы байқалып, қолма-қол ақшамы пайдалану елеулі түрде шектелді.

Жеке тұлғалар өзара есеп айырысуда қолма-қол ақшаны шектеусіз пайдалана алады. Қазақстан Республикасының «Төлемдер мен ақша аударулары туралы» Заңына 29 наурыз 2000 жылғы Қазақстан Республикасының «Банктік құпия мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңды актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңымен енггзілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес 4000 айлық есептік көрсеткіштен асатын сомаға заңды тұлғалар арасындағы төлемдер тек қана колма-қол ақшасыз тәртіпте жүзеге асырылады.

Есеп айырысу міндеттемесінің түсінігін тұжырымдауға (қалыптастыруға) талпынатын болсақ, онда оны азаматтық-құқықтық мәміленің шарттарын, сот шешімі мен заңнама талаптарын сақтай отырып, банк азаматтық-құқықтық мәміле немесе өзге негіз бойынша клиенттің несие берушісінің пайдасына төлем жүргізуге міндеттенетін міндеттеме ретінде сипаттауға болады.

Заңнамаға сәйкес төлемдер жүргізудің төмендегідей тәсілдері көзделген:

1. 
   қолма-қол ақшаны беру;
   
2. 
   төлем тапсырыстарьш көрсету;
   
3. 
   чектер беру;
   
4. 
   вексельдер беру немесе оларды индоссамент бойынша беріп жіберу;
   
5. 
   төлем карточкаларын пайдалану;
   

7) төлем талаптарын тапсырыстарын көрсету;

8. 
   инкассалық өкімдерді көрсету;
   
9. 
   Қазақстан Республикасыньщ заңды актілерімен белгіленген өзге де тәсілдер.
   

Құжаттамалық есеп айырысулар банкпен төлемдердің іс жүзінде берілген тауарлар, атқарылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін жүргізілуіне бақылау жасаумен байланысты. Олар сатып алушы мен сатушы арасындағы жазбаша келісіммен және банк тәжірибесінде қолданылатын құжаттармен көзделген құжаттарды берген кезде ғана банкпен жүзеге асырылады. Оларға коносаменттер, көлік накладнойлары, тасымалдаудың аралас түрлері кезінде рәсімделетін көлік құжаттары, курьерлік және почталық түбіртектер, сақтандыру полистері, коммерциялық шоттар, сапа сертификаттары, варанттар, тауардың шығу орны туралы куәліктер, жүктің салмағы туралы анықтама қағаздары және басқа да құжаттар жатады. Құжаттамалық есеп айырысулардың нысандары болып кұжаттамалық аккредитив және кұжаттамалық инкассо табылады. Ережелерден туындайтындай төлемдердің негізгі бөлігі төлемнің негізін растайтын құжаттарды беруді талап етпейді.

Қолма-қол ақшамен төлемдер заңды төлем құралы болып табылатын банкнот және (немесе) тиын түріндегі қолма-қол ақшаны беру жолымен жүргізіледі. Қазақстан Республикасының аумағында заңды төлем құралына, егер заңнамамен арнайы өзгеше көзделмесе, теңге жатқызылған.

Қолма-қол ақшамен төлем жасаудың мәнісі төлем жүргізуші тұлғаның (төлеушінің) кімге ақшалай міндеттемесі бар сол тұлғаға банкноттарды және (немесе) тиындарды іс жүзінде қолма-қол беруінен көрінеді.

Қолма-қол ақшамен төлемдерді заңды тұлғалар жүзеге асырған кезде белгілі бір рөлді банк ойнайды. Яғни, банк заңды тұлғаның (клиенттің) талабы бойынша қолма-қол ақшаның қажетті сомасын береді. Банк сондай-ақ заңды тұлғамен, оның шотына ақы төлеу ретінде алынған колма-қол ақша сомасын қабылдауға тиіс. Мемлекеттік мекемелердің қолма-қол ақшамен есеп айырысуды жүзеге асыруы елеулі түрде шектелуде, ол 25 сәуір 2000 жылы ҚР Қаржы министрлігінің №195 бұйрығымен бекітілген «Мемлекеттік мекемелерде кассалық операцияларды жүргізу» Ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.

Қолма-қол ақшамен төлем ақшалай міндеттеме орындалатын тұлғаға тікелей не делдал аркылы жүргізіледі.

Төлем тапсырыстары арқылы жүргізілетін есеп айырысуды қарастырып көрейік. Төлем тапсырысы бұл ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке оның ақшасын тапсырыста көрсетілген сомада бенефициардың пайдасына аудару туралы тапсырысы төлем тапсырысын пайдаланумен байланысты жөнелтуші мен алушы банк арасындағы құқықтар мен міндеттер олардың арасындағы шартпен белгіленеді, ал оларды іс жүзінде жүзеге асыру алушы банкке төлем тапсырысын көрсеткен сәттен басталады.

Жөнелтуші - төлеммен байланысты нұсқауды жіберетін тұлға. Төлем тапсырыстарымен есеп айырысу кездерінде жөнелтуші деп ақша жөнелтушісі, яғни есебінен төлем жүзеге асырылатын тұлғаны түсінеміз. Алушы банк - ақша аудару не ақша төлеу туралы нұсқау жіберілетін банк.

Төлеуші (жөнелтуші) банкке белгіленген нысандағы бланктерде тапсырыс береді, ол төлем тапсырыстарының дұрыс толтыруына жауапты болады. Тапсырыстар жазылған күннен бастап он күн мерзім ішінде жарамды болады. Басқа жағдайлардағы сияқты, бұл мерзім төлем тапсырысын жазған күннен кейінгі күшінен басталады. Алушы банк өзіне жөнелтуші төлем тапсырысын көрсеткеннен кейін оны қабылдауға не оны қабылдаудан себебін көрсете отырып бас тартуға тиіс. Егер банк төлем тапсырысын қабылдаса, онда жөнелтушіде қабылданған төлем тапсырысын атқару бойынша талап ету құқығы туындайды.

Тапсырыс нысанындағы нұсқауды қабылдау (акцепт) алушы банктің жөнелтуші (клиент) тапсырысын орындауға келіскенін білдіреді. Жалпы ережелер бойынша нұскауды қабылдау төлем құжатына, қабылдағандығын немесе жөнелтушіге не оның нұсқауы бойынша үшінші тұлғаға нұсқауда белгіленген ақша сомасын алушы банкпен бергендігін тікелей көрсететін жазба немесе белгілер қою жолымен білдірілуі мүмкін. Нұсқауды қабылдау сондай-ақ, қол қою мен мөр басу туралы түрінде де көрініс табуы мүмкін. Аталған екі жағдайда да қабылдау туралы жазбалар немесе белгілер жасалған күні мен уақытын көрсетпеуі керек.

Шарт немесе Қазақстан Республикасының заңнамасының талаптары бойынша қабылдау (акцепт) әрекеттермен немесе өзге тәсілдермен көрінуге тиіс болғанда нұсқау тиісті жазбасыз да қабылдануы мүмкін.

Нұсқауды қабылдау немесе оны қабылдаудан бас тарту нұсқау түскен күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірілмей жасалуға тиіс.

Есеп айырысу төлем тапсырыстарымен жүргізілгенде алушы банк төлем тапсырысын қабылдағанға дейін оның жөнелтушісі өзінің банктік шотында алдағы уақытта төлем тапсырысын орындау үшін қажет ақша сомасының болуын қамтамасыз етуге міндетті. Бұл банк пен клиент арасындағы шартпен көзделген жағдайларда, қажетті соманы қамтамасыз ету алушы банктің заемы есебінен не жөнелтушінің банктік шотының күндізгі заемы есебінен жүргізілуі мүмкін.

Қазакстан Республикасының аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударуларын жүзеге асыру ережелерімен төлем тапсырыстарын қабылдау тәртібі нақтыланады. Сонымен бірге, бұрың әрекет еткен заңнамаға қарағанда, алушы банкпен де бенефициардың банкінен де қабылдау шарттары козделеді.

Яғни акцепт есеп айырысу қатынастарының барлық қатысушыларының үйлесімді іс-әрекеттерін талап етеді. Дәлірек айтсақ, мұндай қатынастардың әрбір қатысушысы өз әрекеттерінде өзінше дербес болады және ол өзінен талап етілетін іс-әрекеттерді жасауға өз келісімін (келіспеушілігін) білдіруге тиіс.

Бұл олардың және банктердің, қызмет көрсетуші тараптардың өз тарапынан аударуларға(төлемдерге) кедергі келтіретін, оларды заңсыз қылатын жағдайлардың болмауына бақылау жасауымен байланысты. Егер сол бір немесе өзге субъект мұны жасамайтын болса, онда ол өз салақтығынан қолайсыз салдарға ұшырауы мүмкін екені жоққа шығарылмайды, өйткені олардың арасында өзара кететін белгілі бір құқықтық байланыстар бар.

Алушының банкі жөнелтушіге акцепт туралы хабарландыру немесе төлем тапсырысына төлем жүргізу ретіндегі қолма-қол ақшаны қабылдағандығы туралы хабарландыру жіберуі мүмкін. Акцепт тәсілдернің бірі болып жөнелтушінің ақшасын оның төлем тапсырысының негізінде алып қою(банктік шотты дебеттеу), яғни конклюденттік әрекеттерді жасау табылады. Мұндай әрекеттерге алушы банктің төлем тапсырысын алған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде жөнелтушіге хабарландыру жібермеуі де жатады. Заңнамамен немесе шартпен алушы банк пен жөнелтуші арасында акцептің өзге де тәсілдері көзделуі мүмкін.

Бенефициардың банкімсн төлем тапсырысы мынадай тәсілдермен акцептеледі:

-жөнелтушіге акцепт туралы хабарландыру жіберу жолымен:

-жөнелтушінің банктік шотын оның төлем тапсырысының негізінде дебеттеу (егер бенефициардың банкі бір уақытта алушының да банкі болып табылса);

-бенефициарға ақша аударуды оның банктік шотын несиелеу жолымен жүзеге асыру;

-үндемей қалу жолымен (яғни, төлем тапсырысын алған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде акцепт туралы немесе өз акцептен бас тарту

Нұсқауды қабылдау кезінде есеп айырысу қатынастары қатысушыларының тиісті құқықтары мен міндеттері туындайды. Жалпы ереже бойынша алушы банк тапсырысты қабылдағанға дейін оны жөнелтуші тапсырысты орындау үшін қажет ақша сомасын қамтамасыз етуге міндетті. Клиринг жолымен ақша аударған кезде жөнелтуші, егер онда кері салада орын алмаса, өзінің тапсырысын орындау үшін қажет ақша сомасын қамтамасыз етуге міндетті.

Төлем тапсырысы шарты бойынша құқықтар мен міндеттердің бөлінуі (олардың кейбіреулері алушының банкі мен бенефициардың банкі арасында алдын ала белгіленген корреспонденттік қатынастардың негізінде туындайды) төмендегідей:

-акцептеуші банкте жөнелтуші алдында акцептелген (қабылданған)

-бенефициардың банкі тапсырысты акцептелгеннен кейін бенефициардың пайдасына тапсырыста көрсстілген ақша сомасын қабылдауға міндетті болады. Бенефициардың банкі өзі қабылдаған нұсқауда көрсетілген ақша сомасын қарсы үшінші тұлға пайдасының немесе өз пайдасынын есебіне жатқызуға құқылы. Есепке жатқызу бенефициардың міндеттемені орындау мерзімі оған қызмет көрсетуші банкке нұсқау түскен сәтке орай келген жағдайда қолданылады. Есепке жатқызу кезінде, жоғарыда біз банктік қызмет көрсетуді қарастырған кезде атаған банктен ақша алу

Алушы банктің төлеу түралы нұсқауларды акцептеуден бас тартуы заңнамамен ерекше көзделген жағдайлар тізімінде орын алады. Егер жөнелтуші ақша аударуды жүзеге асыру үшін қажет ақша сомасын қамтамасыз етпесе бас тарту орын алуы мүмкін. Сондай-ақ егер төлем құжатында оны қолдан жасау белгілері болса, жөнелтуші ақша аудару туралы нұсқауды толтыру немесе көрсету тәртібіне заңнамамен және (немесе) шарт шарттарымеи белгіленген талаптарды сақтамаса немесе заңнамамен және (немесе) шарт шарттарымен белгіленген өзге талаптарды да сақтамаса алушы банк акцептеуден бас тартуға құқылы.

Нұсқауды қабылдағаннан (акцептегеннен) кейін алушы банк нұсқауды орындауды жүзеге асырады. Нұсқауды орындау болып алушы банктің алынған нұсқауға сәйкес ақшаны аудару немесе төлеу бойынша жөнелтуші алдындағы өз міндеттемелерін атқару табылады. Егер алушы банк бенефициардың да банкі болып табылса, онда орындау ақша аударуды аяқтауды білдіреді.

Төлем тапсырысын орындау тәртібіне белгілі бір талаптар қойылады. Жөнелтушінің төлем тапсырысын өзінде көрсетілген шарттарға сәйкес орындайды. Егер жөнелтушінің төлем тапсырысында өзгеше көзделмесе, онда банк төлем тапсырысын орындау үшін делдал банкке жіберуге құқылы. Сонымен біргс делдал банкті таңдаудың жөнелтуші үшін де маңызы бар. Сондықтан төлем тапсырысын, онда алдын ала көрсетілген делдал банк арқылы, орындау мүмкін болмаған кезде алушы банк жөнелтушіні төлем тапсырысын өздері арасында шартпен белгіленген тәсілдермен орындау мүмкін еместігі түралы хабарландырады. Бұл хабарландыру орындау күнінен кейін келетін операциялық күннен кешіктірілмей жасалады. Бұл кезде алушы банк төлем тапсырысын қабылдаумсн байланысты алынған төлемді қайтарады.

Егер тапсырысты орындау сәтіне дейін алушы банк басқа алынған құжаттарды бірінші кезектегі тәртіпте орындауға міндетті болса және осының салдарынан жөнелтушінің банктік шотында тапсырысты орындау үшін қажет сома болмаса, алушы банк төлем тапсырысын орындамауға және оны акцептеуден бас тартуға құқылы. Бұл жағдайда банк төлем тапсырысын орындамағаны үшін жөнелтуші алдындағы жауапкершіліктен босатылады.

Төлем тапсырысы бойынша міндеттемені орындау үшін кейбір жағдайларда төлем жүргізудің мерзімі көзделуі мүмкін. Яғни бұл жерде валюталандыру күшімен берілетін төлем тапсырыстары туралы сөз болып отыр.

Дегенмен де, осындай төлем тапсырысын алғаннан кейін банк өзі акцептеген төлем тапсырысы мөлшеріндегі ақша сомасын жөнелтушінің банктік шотынан алдын ала алып қоюға құқылы. Ол мұндай операциялардың есебін жеке шотта немесе жеке дербес шоттарда (субпозицияларда) жүргізуге тиіс. Келесі кезектегі алушы банкке немесе бенефициардың банкіне бастапқы алушы банк төлем тапсырысын оларда тапсырыс бойынша жүктелген міндеттерді орындау үшін жеткілікті уақыт болатындай мерзімде жібереді.

Алушы банк ақша жөнелтушінің банкі болып табылғанда ол жөнелтушінің қолма-қол ақшаны беру туралы нұсқауын орындауға міндетті. Нұсқауларды орындау алушы банктің осындай нұсқаудың талаптарын сақтаумен және алынған нұсқауды акцептеу күнінен кейін жүретін алушы банктің операциялық күнінен кешіктірілмей жүзеге асырылады, егер осындай нұсқаудың талаптарымен оны орындаудың өзге тәртібі белгіленбесе.

Егер ақшаны аудару туралы нұсқаулар орындау шарттары алушы банк үшін орындалмайтын не оларды орындау ақша аударуды кідіртуге немесе қосымша шығындар алып келуі мүмкін болса, онда алушы банк бұл туралы операциялық күн ішінде жөнелтушіні хабарландыруға міндетті.

Ақша жөнелтуші алушы банкке акцептелген төлем тапсырысының сомасына төлем жүргізуге және олар арасында бекітілген шартқа сәйкес санкцияланған төлсм тапсырысын орындаумен немесе қайтарумен байланысты шығындардың орнын толтыруға міндетті. Төлем жасау міндеті жөнелтушінің төлем тапсырысын алушы банкпен орындау сәтінен туындайды.

Алушы банкпен жөнелтушінің банктік шоты дебеттелгенде төлем жасалды деп саналғандықтан, жөнелтушінің төлем жасау жөніндегі міндеті ол өз шотында ақшаның қажетті сомасын қамтамасыз еткенде орындалды деп есептелетін болады.

Ақша жөнелтуші рөліне банк ие болатын жағдайларға төлем жасаудың арнайы тәртібі көзделген. Ол жөнелтуші ретінде төлемді жүзеге асырудың барлық процесінде дерлік белсенді рөлге ие болады. Жөнелтуші (банк)төлемдерді мынадай жолдармен жүзеге асыра алады.

-Жөнелтушімен алушының банктік шотын несиелеу және оған осы
операцияға қатысты тиісті жазбалардың көшірмесін жіберу;

-өзінің корреспонденттік шотын алушы банкте дебеттеу;

-төлемді жөнелтушінің және алушы банктің ұлттық банктегі корреспонденттік шоттары арқылы жүзеге асыру;

-ақша аударудың сол бір немесе өзге жүйесінің қызметін пайдалану

-өзара есепке жатқызу туралы араларындағы келісімге сәйкес өзі мен

Кейбір жағдайларда алушы банкпен берілген төлем тапсырысы қате болып қалуы мүмкін. Бұл белгілі бір құқықтық салдарға алып келуі мүмкін және тараптардың құқықтары мен міндеттерінің бөлінуіне де өзгеріс енгізуі мүмкін.

Заңнаманың өзінде мұндай төлем тапсырысының қателігін анықтаудың белгілері көрсетілген- ол жөнелтушінің төлем тапсырысының реквизиттеріне (яғни женелтуші іс жүзінде нені ойлады соған) сәйкес келмейтін реквизиттерден тұруы мүмкін. Қайталап берілетін төлем тапсырысы (яғни дәл сол сома және төлемнің дәл сол негізі көрсетілген) да қате деп есептеледі.

Өзіне қолайсыз салдардың туындауын болдырмау үшін, алушы банк жөнелтушінің төлем тапсырысын орындау мақсаттарында берілетін төлем тапсырысын жібере отырып алушы банк жөнелтушіні оның төлем тапсырысын шартпен көзделген тәртіпте орындау туралы хабарландырады.

Жөнелтуші төлем тапсырысының орындалу дұрыстығын өзі анықтауға тиіс және оны қате орындаған жағдайда банкке анықталған қателік туралы осы жайлы өзара шартпен көзделген мерзімнен кешіктірмей хабарлауға тиіс. Қате төлем тапсырысы туралы хабарламада жөнелтуші өзінің төлсм тапсырысының реквизиттерін және өзі анықтаған қате реквизиттерді көрсетуге міндетті.

Егер ол төлем тапсырысын орындаудың қателігі туралы хабарламаны алушы банкке мерзімінде жібермесе, онда бұл шартпен көздслген болса, қате төлем тапсырысын орындаумен байланысты алушы банк іс жүзінде шеккен шығындары үшін алушы банк оның жауапкершілігі туындайды, оның мөлшері қате төлем тапсырысы сомасының аясымен шектелетін болады.

Жөнелтушіден төлем тапсырысын орындаудың қателігі туралы хабарлама алған алушы банк төмендегідей әрекеттерді жүзеге асыра алады;

-Егер төлем тапсырысының реквизиттері жөнелтушімен берілген төлем

-Сомасы жөнелтушінің төлсм тапсырысының сомасынан асатын қате

-Сомасы жөнелтушінің төлем тапсырысының сомасынан кем қате

Төлем тапсырысындағы қателік жөнелтушімен жасалғанда алушы банк орындалған төлем тапсырысы бойынша жауакершілікке тартылмайтын болады.

Төлем тапсырысын орындаудың дұрыстығын анықтауға, алушы банк міндеттерінің мазмұмына ықпал ететін, кейбір арнайы ережелер белгіленген. Олар төлем міндеттемесінің тиісті субъект алдында орындалуына бақылау жасауға қатысты. Жөнелтушінің төлем тапсырысын орындай отырып алушы банк делдал банктің немесе бенефициар банкінің теңестірілуін (идентификациясын) жүзеге асырады. Мұны ол тек төлем құжаттарында көрсетілген осы банктердің банктік теңестіруші (идентификациялық) кодтары бойынша ғана жүргізуге міндетті. Яғни, банк міндеттеріне банк атауының оның төлем тапсырысында көрсетілген банктік теңестіруші кодына іс жүзінде сәйкестігін анықтау кірмейді. Алушы банк төлем тапсырысын орындағанға дейін жөнелтушімен банк атауының банктік теңестіруші кодқа сәйкес еместігі туралы хабарланған жағдайда ғана төлем тапсырысы жөнелтушіге орындаусыз қайтарылуға тиіс.

Бенефициардың банкі төлем тапсырысын акцептеген кезде бенефициардың пайдасына төлем тапсырысында көрсетілген сомадағы ақшаны қабылдайды. Бенефициардың банкі төлемді өзі акцептеген төлем тапсырысында көрсетілген валюталандыру күніне жасайды, егер де ол көрсетілмесе, онда төлем акцепт күніне жасалады.

Акцептелген төлем тапсырысына сәйкес бенефициар пайдасына ақша қабылдаған кезде бенефициардың банкі оны бұл туралы төлем күнінен кейін жүретін операциялық күннен кешіктірмей хабарландырады. Банк бенефициарды оған шарт талаптарына сәйкес, белгіленген нысандағы бланктерде қағаз бетінде жасалган не электронды түрде оның банктік шотынан және төлем тапсырысынан көшірме қағазын жіберу жолымен хабарландыра алады. Банктің осы міндеттемені орындамағаны үшін жауапкершілігі бенефициар мен банк арасындағы шартпен көзделуге тиіс.

Бенефициар банкінің бенефициар алдындағы ақша аудару жөніндегі міндеттемесі ақша аудару аяқталған сәтте орындалған боп есептеледі.

Бенефициардың банкімен акцептен бас тартуға не бенефициардың пайдасына төлемді орындауды кідіртуге айрықша негіз ретінде оның пайдасына аударылатын ақшаны алудың заңсыздығы туралы банкпен негізделген фактілер таныла алады. Егер мұндай фактілер расталмаса, онда бенефициарға ақша аударуды кешіктіргені үшін айып төленуге тиіс.

Аталған фактілер расталған жағдайда (төлеушімен санкцияланбаған төлем тапсырысының анықталуы) бенефициардың пайдасына банктің ақша қабылдау жөніндегі міндеті туындамайды. Сонымен бірге егер төлем тапсырысын акцептеуден бас тартылса, бенефициардың банкі жөнелтушінің банкіне бұл туралы бас тартудың себептерін көрсете отырып алған күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей хабарлама жіберуге тиіс болады.

Дебеттік аударулар (төлемдер) Қазақстан Республикасында чектерді төлем тапсырысы талаптарын, инкассалық өкімдерді, вексельдерді пайдаланумен жүзеге асырылады. Олардың негізгі ерекшелігі — оларды аталған тәсілдермен жүзеге асырған кезде төлемдер мен аударулар бенефициармен төленуге берілетін төлем құжатының негізінде жүргізілетіндігінде. Яғни, ақша аударуды жузеге асыру сәтінде төлеушінің еркі барлық жағдайда ескерілмейді. Бұл бенефициар мен төлеуші арасында белгілі бір, бұрын туындаған қатынастардың болуымен байланысты, сол қатынастармен төлеушінің міндеті қамтамасьіз етіледі.

Дебеттік аударуларға (төлемдерге) қатысты жалпы ережелер көзделген. Бастамашы төлем тапсырыс талабының немесе инкассалық өкімнің негізінде төлемді алу үшін оларды бенефициардың банкіне немесе ақша жөнелтушінің банкіне көрсетуге құқылы.

Бенефициардың банкімен бекітілген шартқа сәйкес аудару бастамасын көтерген тұлға(соның ішінде бенефициар) оған аталған құжаттарды жібере отырып сол банкке құжат бойынша ақша алуға және сонымен байланысты барлық өзге операцияларды жасауға уәкілдік береді. Инкассаға төлем тапсырыс талабын немесе инкассалық өкілді қабылдаумен байланысты инкассалайтын банктің (төлеушінің банкі) міндетемелері тек бенефициармен бекітілген шарт немесе заңнама нормаларының негізінде ғана туындауы мүмкін. Инкассалайтын банк міндеттемелерінің мазмұнына төмендегідей міндеттер кіреді:

-төлем тапсырыс-талабын немесе инкассалық өкімді төлеуге немесе

-бастамашыға, соның ішінде бенефициарға акцептеуден немесе төлеуден бас тарту туралы, төлем тапсырыс талабын немесе инкассалық өкімді

-егер төлем тапсырыс талабы немесе инкассалық өкім жоғалтылса,

Егер инкассалайтын банк өзіне аталған міндеттемелерді қабылдайтын болса, онда ол туындайтын әрекеттерді бастамашыдан төлем тапсырыс талабын немесе инкассалық өкімді алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей атқаруға тиіс. Инкассалайтын банккпен төлем тапсырыс талабын инкассаға қабылдаудың өзі де инкассалайтын банкпен төлем тапсырыс талабын инкассаға қабылдаудың өзі де инкассалайтын банктің операциялық күні ішінде жүргізіледі, құжаттарды қабылдау кезінде тізімінің барлық даналарына олардың келген күні мен уақыты қойылады. Ақша жөнелтүшінің банкі төлем тапсырыс талабын немесе инкассалық өкімді қабылдау күні мен уақыты туралы белгіні тікелей құжаттардың өзіне қоюға тиіс.