Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

106
3-ТА РА У
Ж а и а н д ъ щ   к ө зқ а р а с :  Ж а п о н и я   м е н   А Қ Ш -т а гы   м е к т е п к е   д ей ін гі 
э л е у м е т т е н у .
Бала кезімізде үйренген немесе үйренбеген нәрселердің өміріміздің 
соңына дейін әсері болары сөзсіз. Мысалы, 3 жасқа дейін қалыптасатын 
сөздік  қорымыз  (сөздер  саны)  оқуға  деген  қабілетімізге,  жоғары  оқу 
орнын  бітіруімізге ықпал  етеді (Farkas &  Вегоп,  2003).  Өкінішке қарай, 
байлармен және ақ нәсілді ата-аналармен салыстырғанда орта деңгей- 
дегі, кедей, жұмысшы тап және афроамерикалық ата-аналар өз балала- 
рымен едәуір аз сөйлеседі және сөйлескенде де қолданатын сөздік қоры 
тым жұтаң.  Нәтижесінде,  3  жасқа  келгенде  кедей отбасынан шыққан 
балалар  жұмысшы  отбасы  балаларына  қарағанда  33  пайызға  аз  сөз 
біледі, ал сөздік қоры орта деңгейлі отбасы балаларынан 50 пайызға аз 
болады  (Farkas  &  Вегоп,  2003).  Кедей  немесе  афроамерикалық  ата-ана- 
лар балаларымен көбірек сөйлессе, мүндай айырмашылық болмас еді. 
Қазір  көптеген  ұйымдар  ата-аналардың  көзқарасын  өзгертуге  немесе 
балаларын арнайы мектепке дейінгі бағдарламаларда оқытуға ықпал 
етіп келеді.
Жастық шақ
Жастық шақ балалық пен ересектік арасындағы көпір іспеттес. Жастар- 
дың алдында тұрған басты мәселе -  ата-анасынан тәуелсіздік алу.
Жас  кезімізде  біз  көбінесе  алдын  ала  әлеуметтенуді  жүзеге  асы- 
рамыз. Болашақта ұстанатын әлеуметтік сипатымызға қажетті сенім- 
дер  мен  әрекеттерді үйренеміз.  Мысалы, шамамен,  1980 жылға дейін 
америкалық  қыздардың  көбі  «үй  шаруасы»  курстарын  тәмәмдауға, 
яғни тамақ пісіріп, тігін тігуді үйренуі тиіс еді, ал ұлдар машина жөн-
Ү ғы м д а р д ы ң  қоры ты нды сы
Элеуметтену түрлері
Түрлері
А н ы қтам асы
М ы салы
А лгаш қы
эл еу м еттен у
Ерте бала кездегі 
элеуметтену
Тиффанидің әкесі жоқ, анасы 
гана бар. Анасы оны қүш ақтап, 
онымен ж иі сөйлеседі, сөйтіп, 
оның бойында тілдік және 
әлеуметтік қарым-қатынастар 
негізін қалыптастырады, сондай- 
ақ ата-анасыны ң біреуі ғана бар 
отбасын әдеттегі отбасы регінде 
қабылдауға үйретеді.
А лды н ал а 
элеу м еттен у
Болашақтаты 
әлеуметтік ж ағдайларға 
дайы ндайты н 
элеуметтену
М ануэльдің ата-анасы оған 
ой ы н ш ы қ м ед иц и налы қ 
құралдар ж ин ағы н  сатып әперді, 
енді ол дәрігер болып ойнап жұр.
Кәсіби
эл еу м еттен у
Кәсіби қүндылы қтарға, 
мінез-қүлықтарта 
және дағдыларға 
әлеуметтендіру
Джодидің оқытуш ысы оған сот 
істерін  галдауды үйретті, енді ол 
ж ұмыс орнында курстастарымен 
бөсекелесе алады.
Қ айта
эл еу м еттен у
Көбіне еріксіз түрде 
болатын, бұрын 
үйренген құнды лы қтар 
мен мінез-қүлы қты  
басқасына алмасты ру 
арқы лы  элеуметтену
Судья Маркке өз эмоцияларын 
басқару курсы нан өтуді 
бұйырады.

ӘЛЕУМЕТТЕНУ
107
Назар
аударыңыз
ЖАҺАНДЫҚ  КӨЗҚАРАС
Жапония  мен АҚШ- 
тағы  мектепке дейінгі 
әлеуметтену
Қ
үндылықтары  мен  дәстүрлері  әр 
ітүрлі әрбір мәдениет өз ұрпақтарын 
да  түрліше  әлеуметтендіреді.  Мысалы, 
жапон  және  Америка  балабақшаларын 
салыстырайық (Small, 2001:129-132).
Жапон  мәдениетінің  басты  құн- 
дылығы  -  ортақ  мақсатты  кездейтін, 
біртүтас,  біртекті  үлтқа  тән  сана.  Осы- 
ны  ескере  отырып,  Жапония  балабақ- 
шалары  мемлекетке  багынады.  үқсас 
мүмкіндіктерге  ие  бола  отырып,  жыл- 
дар  бойы  өзгермеген  бірыңғай  оқу  бағ- 
дарламаларын  қолданады.  Осылайша, 
мемлекет  балалардың  бәрі  бірдей  қун- 
дылықтарға  ие  болуын  және  олардың 
барлығы  оңтайлы  әлеуметтеніп,  кейін- 
гі  өмірінде  табысқа  жету  үшін  қажет 
ресурстарға  тең  дәрежеде  қол  жеткіэе 
алуын қамтамасыэ етеді.
Керісінше,  америкалық  мәдениет 
жеке  түлғалардың  штат  алдындағы 
жеке  қүқы қтары н  бағалайды  және
штаттың үкіметке қатысты қүқықтары н 
сақтайды.  Нәтижесінде, жас балаларды 
оқытудағы  үлкен  айырмашылықтар  ес- 
керіліп, тіпті балаларын өз бетімен  оқы- 
туды  таңдаған  ата-аналарға  субсидия 
беріледі.
Жапон  мәдениетінің  тағы  бір  бас­
ты  қүндылығы  -   ынты мақтасты ққа 
және  жеке  адамның  жетістігіне  Кара­
ганда  топты қ  жетістіктерге  ерекше 
назар  аударады.  Ересек  жапондардың 
өз  жүмыс  топтарының  жеңісін  мақтан 
түтуы  және  кішіпейілдікпен  өз жетістік- 
гері мен үлестерін елеусіз қалдыруы үй 
реншікті  нәрсеге  айналған.  Сол  сияқты, 
Жапониядағы  үлтты қ  мектепке  дейінгі 
білім  беру  бағдарламалары  жеке  же- 
тістіктерге  қарағанда  бірлесіп  жүмыс 
жасауға  ынталандырады.  Тәрбиешілер 
балалармен  «топтық  сана»  қалыптас- 
тыруды  көздеп  сзйлеседі.  Тәрбиешілер 
балалардың топты қ санасын  қалыптас 
тыратын ойындарды,  әндерді  және  бас­
ка әрекеттерді қолдану арқылы бірлесе 
жүмы с  істеуге  үйретеді.  Балаларды  әр- 
қашан  өз  іс  әрекеттерінің  басқаларға
қалай  эсер  ететінін  естен  шығармауға 
баулиды.  Тәрбиешілер  балалардың  те- 
pic  қы лықтары   меь  қателерін  бетіне 
баспай,  топқа,  яғни  қолайлы  мінез-қү 
лыкортасы на қайта бейімдейді. Қүрама 
Штаттарда,  керісінше,  балабақшалар 
әу бастэн-ак бүлдіршіндердің санасына 
өз  қабілеті  мен  мүмкіндіктерінің  арқа- 
сында ж е тістікке  жете алатынын сіңіріп, 
жеке  жетістіктерімен  мақтануға  ынта­
ландырады.  Тәрбиешілер  балаларды 
табысқа  жеткенде  мақтау  арқылы,  ал 
теріс  қылықтары   үшін  түзету  жүмыс- 
тарын  ж үр гізу  не  жазалау  арқылы 
ж етістіктерге  жетелейді.  Топта  қиын- 
д ы қ  тудыратын  балалардың  бзр  екені 
әны қталған жағдайда оларды тез арада 
топтан  оқшаулау  туралы  шешім  қабыл- 
дайды.  Оларды топта  қалдыруға тырыс- 
пайды,  себебі  оқшаулау  жаксы  шешім 
деп есептеледі.
Қорыта  келгенде,  Америка  және 
жапон  балабақшаларындағы  әлеумет- 
тену  осы  екі  елдің  мәдени  қүндылық 
тарын  көрсете  отырып,  оны  нығайтуды 
көздейді.
деу  мен  ағаш  өңдеу  құралдарын  пайдалануды  үйрену  үшін  арна- 
йы  курстарда  оқуға  мәжбүр  болды.  Қазір  ұлдар  аспаздық  курстар- 
да  оқи  алады,  ал  қыздар  ағаш  ұстасы  болып  істей  береді.  Алайда 
жастардың  үй  шаруашылығындағы  жұмыстары,  қосалқы  жұмыс 
орындары мен еріктілер тобындағы жұмыстары әлі де болса дәстүр- 
лі  бағыт бойынша  бөлініп  келеді.  Ұлдар үй  шаруасына  кейде  септі- 
гін  тигізсе  де  көбінесе  тамақ  пісіру,  үй  жинау  және  бауырларына 
қарау сияқты жұмыстар  қыздардан талап етіледі (Lee, Schneider, &
Waite,  2003).  Егер  ұл  бала  үй  шаруасына  араласса  көгал  қырқу  не- 
месе  машина  жуу сияқты  «жігіттің» жүмыстарын жасауы  мүмкін.
Сол  сияқты  қыздар,  көбінесе  киім дүкендерінде,  ал ұлдар  техника 
дүкендерінде жұмыс  істейді.  Осылайша,  қыздар  мен  ұлдар  отбасы- 
лық  өмірге  және  ересек  адамдар  ретінде  болашақ  жұмыс  орында- 
рына дайындалады.
Е р е с е к  ө м ір
Алдын  ала  әлеуметтенудің  арқасында  көпшілігіміз  жұбай,  ата-ана, 
жұмысшы  ретінде  өз  міндеттерімізге  біршама  дайын  боламыз.  Ере­
сек болып  саналатындардың отбасы  мен қоршаған  ортаны қабылдау
дағдылары қалыптасқан, көзқарастары дамыған және мақсаттары да 
Алдын ала әлеуметтену- 
айқындалған.  Алдын  ала  әлеуметтену  ешқашан  жеткілікті деңгей- 
болашақта қабылдайтын рөл- 
де  болмайтындықтан  белгілі  бір  кәсіппен  айналысқысы  келетін  кез 
дерімізге дайындайтын процесс.