Б. Д. Жумакаева к азак эдебиетш окыту эдктемеа Окулыц «Кыздар универси тет!»

Бгр-ац ауыз сез айтысып цалады1
— деп сездщ адамньщ ем1ршдеп 
релш бшк керсетедк Поэтикалык тшмен жазылган бул елец м э т ш бгр гана 
сездщ, б!р ауыз сездщ элеуметтж, эмоциялык, мэнш тусшдхредь
Адамньщ шебер сейлеу!, алгашкы баспалдагы дурыс сейлеу. 
сезд] 
дурыс тандау, ойды тужырып, ыкшам жетюзе бшу дагдысынан басталады. 
Айтатын ойьщньщ максатына карай сездерд] дурыс сурыптап, ез орнымен 
реттеп, киюластыру аркылы гана ез ойынды баска жанга жетюзе аласьщ. Сез
— ойдьщ ки1м1. Сез ойды жетюзудщ гана куралы десек, сездщ мэнш 
тарылткан бол ар едж. Дурью ой жетюзудщ 
ар жагында сез аркылы баска 
санага ыкпал ету, эсер ету эрекеп 
бой кетеред1. Создщ к р й р е т п купи 
ертеден 
танылган, багаланган. Сез мемлекеттщ 1р! ютершдс 
мемлекет 
аралык карым-катынастарда, когамдагы эр денгейдеп топтардьщ арасында 
курес куралы болып келген. К,азактьщ би-шешендерх «Токсан ауыз сездщ
тобыктай туж нш » тауып, улкен дуалы мэселелерд1 сезбен шешш отырганы 
осыган дэлел.
Окушынын сейлеу тш ш дамытатын, шебер сейлеуге баулитын, ойды 
жуйел1 баяндауга, сезд1 эсерл1 куруга уйрететш, шебер сездж курылымы мен 
техникасын танытатын - пэн бар болса, ол - эдебиет пэш.
Адамньщ белеендд сейлеу эрекет! эдебиетп оку удерюшде жузеге 
асады. Сейлеу эрекетщ адамньщ моральдьщ-эстетикалык сеш м1 мен 
эрекетшен ажыратып карауга болмайды.
Окушылардын сейлеу тцпн дамыту мэселесше катысты жазылган 
эдютемелж енбектер/и саралаганда байкаганымыз - эдюкерлер1м1з тш 
дамыту жумыстарын 
окушылардын сейлеу т ш мен жазба тшш дамыту' 
багытында бгр листе журпзудх максат етедх. брх бул мэселе казак тшш окыту 
эдютемес1 мен эдебиетп окыту эд1егемесше ортак зерттеу нысаны екен. 
Казак т ш н окыту эдютемес1 саласында кеб1рек тш мэдениетше катысты 
карастырылган. Ш ешендж енер нысанын зерттеушшер де аталган мэселеш 
айналып отпей;!,!.
Жалпы окушылардын сейлеу тш ш дамыту тек б ел гш б!р пэндер 
аясында гана зерттелш, карастырылады десек, кателескен болар едж. 
Жогарыда айтып еткендей сейлеу адамньщ ем1р бойгы эрекеть Окушынын 
сойлеу тш ш дамытуга барлык пэндер атсалысады.
Окушылардын ауызша сейлеу ттл И1 калыптастыру олардьщ интел- 
лектуалдык эр1 мэдени сапаларын дамытумен байланысты хеке асырылады. 
М унда окушылардын даралык кабшеттерх, таным белсендйпп, талгамы, 
озш дж кезкарасы, кабылдау дагдысы, ойлау д ун и еа т.б. толык ескерш п, 
соган катысты журпзш етш ортурл> жумыстардьщ нотижесшде сейлеу 
дагдылары дамып, калыптасады.
Окушылардын сейлеу тшш дамыту уш тарапта журпзш етш жумыс. 
Онын б!р1, психолингвистж непздеп сейлеу кызметшщ теорнясына катысты.
Ек1нш 1с1, ана тш мен ш еттш н окып уйрепудщ зандыльщтарын 
зерттейтш лингводидактикалык багыт.
1
Салыков К. Шыгармалар жинагы А., Жазушы. 1995. 145 б.
218

У ш ш ппа, эдебиеттану мен сынньщ, шешендж енер теориясын, керкем 
эдебиеттщ 
мумкшднстерщ карастыратын эдеби-эдютемелк багыт. Б1здщ 
токталмагымыз, эдебиет пэнщщ окушылардьщ сейлеу т ш н дамытудагы 
мумкшджтер! жайлы болмак.
Казак эдебиетш окыту эдютемесшде окушылардьщ сейлеу т ш н мен 
жазба тшш дамыту мэселелерш карастырган эдюкерлер (Э. К°ныратбаев, 
А.Кеплмбаев, Р.1\утхожина. К .Б тб аева, Т.Жумажанова, т.б.) 
тш дамыту 
жумыстарынын эдю-тэс1лдерш керсететк
А.Кенпмбаев: «Мектепте окылатын барлык пэндер сиякты эдебиет 
сабактарында да окушылардьщ ауызша сейлеу тш и е талаптар койылып 
отырады» дей келе, 
окушылардьщ сейлеу т ш н дамыту эдю-амалдарын 
сипаттайды1. Эдкжердщ усынган эдю-амалдары:
1.Мэнерлеп оку.
2.Мугашмнщ ауызша не жазбаша турде берген сурактарына байыпты, 
дэл, толык жауап кайтара 61 луге дагдыландыру;
З.Окылган шыгарманьщ сюжетш баяндап айтып беру.
4.Эдебиетпк шыгарма кешпкерлершщ мшездемесш ауызша баяндап 
айтып беру.
5.Окытудьщ мазмунын ауызша эн.п'мелеп айтып беру.
6.Окушыньщ сабак мазмунын ауызша баяндап айтып беруй
Байкап отырганымыздай эдюкердщ усынган эдю-амалдарыньщ денш 
ауызша мазмундау жумыстары курайды. Ауызша мазмундау жумыстарыньщ 
окушыньщ сейлеу тйпн дамытудагы тш м д ш п женшде Э.Коныратбаев га кеп 
токталады. Эдюкер-талым ауызша мазмундау жумыстарындагы кейб1р 
олкылыктарды айта отырып, мугал^мдер тарапынан ауызша мазмундау 
жумыстарын окушыга катысты ерютете журпзу талаптарын кояды.
Р.Кутхожина Т1л дамыгу багытьшдагы б!рнеше жумыс турлерш 
керсетед12:
1 .Созджпен жумыс.
2 .Мазмундау: а) мэтшге жуык мазмундау; э) мэтш мазмунын 
кьгскартьш (тезис туршде) мазмундау; б) мэтш деп сойлеуил жаксы озгертш 
(б1р1нш1 жактагы баяндауды ушший не екшип жакта) мазмундау: в) мэтшнен 
кажетп уз!нд1лерд1 белш мазмундау; г) ауызша мазмундау; д) сурак-жауап.
3.Керкем мот 11 н е жоспар куру: а) жай жоспар; э) курдел! жоспар.
4.Шыгарма жаздыру: а) белгш б1р эдеби такырыпка шыгарма жаздыру;
э) сурет бойынша шыгарма жаздыру; б) окушылардьщ ез) байкаган, керген- 
бшгендер! бойынша шыгарма жаздыру; в) инсценировкалар курастыру т.б.
Одюкер Т.Жумажанова да осы аталган эдш-тэс1лдерд1 атайды3.
Байкап отырганымыздай окушылардьщ сейлеу т ш н дамытуга багыт- 
талган эдю-тэсшдердщ б 1разы 60 жылдардагы эдю темелк енбектерде аталып,
1
Кенпмбаев А. Казак эдебиетш окыту эдютемесь А., Мектеп, 1969. 202-203 б.
2
Кутхожина Р. Казак эдебиетш окыту/методикапык нускау/ 6 класс. А., Мектеп, 
1984. 6-6,
3
Жумажанова Т.К- Эдебиегп окыту эдштемеск А., Бшм. 2009. 131-13366.
219

ж у р п зш п келе жатыр деп шамалауымызга болады. Эдютеме гылымында 
дамыта окыту 
технологиясы каркын алып, эд1с-гэс1лдср толыгып келе 
жатканымен, окушылардын сейлеу т ш мен жазба т ш н дамыту мэселеЫ эл) 
де айкын шеиймш таппай келедь Онын кептеген себептер1 де бар. Б уп н п
технология заманында окушылардын сейлеу т ш н щ дамуына, кемелденуше 
елеулг кедергшердщ барын жокка шыгарута болмайды. Олар:
1.Кунделйсп коммуникативт1 катынастагы вербалдык жуйеш техника 
т ш ыгыстырып келе жаткандыгы.
2.Сабак у д ер к ш д еп эдк-тэсш дердщ (ауы зш а-сездк эднугерд1 баска 
эдю-тэсшдердщ ыгыстыра тусу1) турленуь
3 .Окушылардын б ш м ш тексеру кобше тестке непзделук
4.Окыту удерюше компью терлк технологияньщ басымдык жасауы.
5.Окушылардын керкем эдебиетп окуты кызыгушылыгыньщ темен- 
деу1, содан келш туындайтын сездж кордыц окушыда ез дэрежесшде калып- 
таспауы, сейлеу т ш н щ жутандануы т.б. себептердт атар ед к.
Ендеше, 
окушылардын сейлеу т ш н дамыту мэселесшщ жана 
талаптарын, эдю-амалдарын карастыру кер екп п айкын танылады.
Мектеп окушыларыньщ сейлеу т ш н дамыту жумыстары бойынша 
кеб1рек тш м д ш п м е н танылган табысты жолдьщ б1р1 коммуникативтк 
1С- 
эрекетке непзделед! десек к а ге л ес л е й \т . Сондыктан тш дамыту жуйесше 
«сойлеу кызмет1» деген психолингвистк термин енпзшген.
Сейлеу дагдысы сезге суйенсе, сез ойдыц жарыкка шыгу' формасы бола 
отырып, адамдардьщ карым-катынасыньщ непзш курайды. Сонда карым- 
катынас адамнын сейлеу эрекетш тудырушы н е п зп туртю ретшде таны­
лады.
Сондыктан эдебиет сабагында окушылардын, сейлеу т ш н дамыту 
жумыстарын коммуникативт1 кызметке, карым-катынас удерюше суйене 
ЖурПЗуДЩ МЭШ 
зор.
Окушылардын сейлеу т ш н дамытудын лингводидактикалык багыты 
сейлеу кызметш сти л ьд к жагынан жетшд1ре отырып шыгармашылык 
удерюке айналдыруды кездейд!, Бул удер1с б елгш б(р жаттыгулар нэтиже- 
С 1н де 
жузеге асатыны 
б е л п .п .
Э дю тем елк ецбектерд! саралай отырып тш дамыту максатындагы 
жаттыгулардын н е п зп
багытын 
аньщтадык. 
Олардьщ 
б!р тобына 
окушылардыц эстетикалык талгамы мен мэтщд! керкем дк ерекш елктерш е 
карай талдау кабшеттерш дамыту багытындагы жаттыгу жумыстарын 
жаткызуга болады.
Келес1 бгр тобын сезд! тшмд1 кажетше карай сурыптап колдана отырып, 
тындаушысына эсер ете алу кабшеттерш дамытуга багытталган жаттыгулар 
курайды.
Енд1 б!р багыты сезд1 р е л д к ойындарда тшмд! колдана бшу, максатты 
турде сейлеу эрекетш дамытуга багытталган жаттыгулар.
Эдеби мэтшдерге е з ш д к кезкарастары тургысынан карап, сын-птар 
айта бшу кабшеттерш жетшд1ру багытындагы жаттыгулар мен мэтшдеп 
сездердщ танымдык астарына уцше алатын герменевтикалык талдау жасауга
220

ж у р п зш п келе жатыр деп шамалауымызга болады. Эдютеме гылымында 
дамыта окыту 
технологиясы каркын алып, эдю-тэсшдер толыгып келе 
жатканымен, окушылардьщ сейлеу т ш мен жазба т ш н дамыту мэселес1 эл1 
де айкын шеапчпн таппай келедк Оньщ кептеген себсптер) де бар. Б уп н п
технология заманында окушылардьщ сейлеу т ш н щ дамуына, кемелденуше 
елеул1 ксдерплердщ барын жокка шыгаруга болмайды. Олар:
1.Кундел1кт1 коммуникативт! катынастагы вербалдык жуйеш техника 
т ш ыгыстырып келе жаткандыгы.
2.Сабак удерюшдеп эд 1с-тзс1лдердщ (ауызша-сездж эдютерд! баска 
эдю-тэсшдердщ ыгыстыра ту су О турленук
3 .Окушылардьщ б ш м ш тексеру кебше т е с т е непзделу!.
4.Окыту удерюше компьютерлж технологияньщ басымдык жасауы.
5.Окушылардьщ керкем эдебиетп окуты кызыгушылыгыныц темен- 
деу1, содан к е л т туындайтын сездж кордьщ окушыда ез дэрежесшде калып- 
таспауы, сейлеу т ш н щ жутацдануы т.б. себептерд! атар едш.
Ендеше, 
окушылардьщ сейлеу т ш н дамыту мэселесшщ жаца 
талаптарын, эдю-амалдарын карастыру керекпп айкын танылады.
Мектеп окушыларынын, сейлеу т ш н дамыту жумыстары бойынша 
кеб1рек тш м д ш п м е н танылган табысты жолдьщ б!р] коммуникативтж к> 
эрекетке непзделед! десек кателеспейм!з. Сондыктан тш дамыту жуйесше 
«сейлеу кызмет1» деген психолингвистж термин енпзшген.
Сейлеу дагдысы сезге суйенсе, сез ойдьщ жарыкка шыгу формасы бола 
отырып, адамдардьщ карым-катынасыньщ непзш курайды. Сонда карым- 
катынас адамньщ сейлеу эрекетш тудырушы н еп зп туртю ретшде таны­
лады.
Сондыктан эдебиет сабагында окушылардьщ сейлеу тш ш дамыту 
жумыстарын коммуникативт! кызметке, карым-катынас удерюше суйене 
ЖурПЗуД1Ц МЭН1 ЗОр.
Окушылардыц сейлеу т ш н дамытудын лингводидактикалык багыты 
сейлеу кызметш стильдж жагынан жетшд1ре отырып шыгармашылык 
удерюке айналдыруды кездейдь Бул удерю б елгш б>р жаттыгулар нэтиже- 
С1ПДС жузеге асатыны б елгш .
Эдютемелж енбектер/и саралай отырып тш дамыту максатындагы 
жаттыгулардьщ 
н еп зп
багытын 
аныктадык. 
Олардьщ 
бгр тобына 
окушылардыц эстетикалык талгамы мен мэтшд! коркемдж ерекшелжтерше 
карай талдау кабшеттерш дамыту багытындагы жатгыгу жумыстарын 
жаткызуга болады.
Келес! б!р тобын сезд! тшмд1 кажет 1 не карай сурыптап колдана отырып, 
тындаушысына эсер ете алу кабшеттерш дамытуга багытталган жаттыгулар 
курайды.
Енд1 б{р багыты сезд1 релдж ойындарда тшмд1 колдана бшу, максатты 
турде сейлеу эрекетш дамытуга багытталган жаттыгулар.
Эдеби мэтшдерге езш дж кезкарастары тургысынан карап, сы н-пш р 
айта бшу кабшеттерш ж етйщ ру багытындагы жаттыгулар мен мэтшдеп 
сездердщ танымдык астарына уцше алатын герменевтикалык талдау жасауга
220

багытталган жаттыгуларды да эдебиетп окыту эдютемес! аясында жург тзуге 
эбден болады. Ещип кезекте окушылардын сейлеу тшш дамытудьщ 
устанымдарын саралайьщ.

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: