л
б г т ; «тавдай ж 1бш п, талшык кып келе жатканы»
-
талгажау
еткеш; «кез! шырадай жану» - кез1 нур шашты; «кан каксау» - жанга батып
ауру, зар илеу; «бармагын шайнау» - ек1ну; « т ш аузына сыймау» - шелдеу;
«Ж1гер1
кум болу» - ецсес! тусу; «ет ж уреп езшу» - уайымдады, »ш куйдк
кайгырды; «жыртылып айрылады» - ете кеп, мол магынасында; «езеп талу»
- карны ашты, тамак жепс! келд! сиякты сез т 1ркестер1 кездесед!. Осы
сездердщ
магынасын
тусщуде
окушылардын
топтык
жумыстарын
уйымдастырган тшмдк Басты максат аталган сездердщ магынасын тусшумен
шектелмейдк сол сездерд! колданыска тус1ру меже болуы керек.
Будан езге омоним сездер (жал, шел, жас, кара, жаз, жут, шаш, сана,
бастау, жак, тур, ой, жат); полисемия (бас, кез, тукым, бет, тш, бой);
диффимизм (сумырай); архаизм сездер (торсык, малта, коржын, берденке
мылтьщ, шекпен) юрме сездер (минут, овчарка) жаца сездер (шекара,
шекарашы) кездесед). Топонимикалык атаулар да кеп (Етпшп асуы,
Тарбагатай тауы, Кургейтас, Тентек-Халдай езеш, Кдрасу, Сарышокы,
«Кекезек» колхозы, Айнабулак, Арганаты, К екш ш к езеш, Пура езеш,
Кабырга езеш).
Шыгарма т ш бай, езш дж стильдж даралыгы байкалаш н керкем
шыгарманьщ сю ж егпк же.'па де тартымды.
Шыгарманьщ сю ж егпк композициясы:
Шыгарманьщ басталуы:
жалгыз жорткан жолаушы, жолда керген
киы ншы льщтар.
Байланысы:
ойга оралган еткен кун немесе жалгыз немере Телеутай.
Оцитныц дамуы:
кшэшз тагылган айып, кутпеген кас1рет.
Шарыцтау шег1:
кырык жыл бойы кеюрек тукшршде жаткан узак сыр.
тусуь
Шыгарма идеясын мэтшмен тутастыкта карастыра отырып талдаган
орынды. Авторлык устанымды айкындайтын тустарына окушы назарын
аудару керек.
«О, туган жер. О, цасиеттл ата мекен. Торцадай топырагыцды ц т
гвр адасцан улыца... Ел шетте бгр жеттзсец, ею дуниеде де арманым жоц
деген сертш бар едг. О, Алла, аманат жанымды бугт алсац да разымын», -
дед! тэцгрге жалбарынып.
«Айначайын, туган жер, сет де квретт кун болады екен-ссу!» - деп
туншыга кубгрлейдг. Цачтыраган цолымен квцгрсгген дымцыл топырацтыц
бгр уысын ачып, бетше басады, танауына апарып, цайта-цайта шскей
бередг...
Карт шекпетн асъщпай гиешт, бгр бурьищ а геоиды
Сонан соц
квйлегтщ туймест агытып, жалацаш етте асып цойган бойтумарын алды.
Барцыттан т т лген кэдшгг ушбурыш тумар. Царт тумарды ернте
жацындатып тэуеп еттг. Сонан кейт цалтасынан бэкШн алып, тумарды
с вкт
'1
де, твцкерт сглгкпп. Тумардыц ж м ен термен байланып цалган бгр уыс
циыршыц топырац тустг жерге. Бул - осыдан цырыц ж ыл бурын жат
влкеге аттанарда туган жерден туйт алган топырац едг»
деген узщдшерде
шыгарманыц идеялык мазмуны айкын танылады. Осы узшдшерд! сыныпта
кайталап окыту аркылы шыгарманыц такырыптык, идеялык мазмунын
айкындайтн сурактар койган орынды.
Тахауи Ахтановтыц «Куй ацызы» эцпм есш щ такырыбы - енер
куД1рет1. Куйин Естемес тагдыры.
Ш ыгарманыц т ш жецщ, окигаеы кызгылыкты. Ш ыгарма окылганнын
кейш эцпм едеп кейб^р т у с ш к и з казактыц элеуметпк турмыс-тхршш пне,
терт тул1к малга катысты пассив колданыстагы сездермен жумыс журпзу
керек.
Магынасын айкындайтын сездер: «ттзгдн» - аттыц басын тежеу, игеру
ушш пайдаланатын, уштары жугеннщ ауыздык шыгыршыгына ек1 жагынан
байланган кайыс; «шылбыр» - жугеннщ шыгыршыгына б1р жагынан
тагылган ж т ; «тундж» - кип уйдщ шацырагына жабылатын терт баулы кшз;
«колка салу» - дос, жолдас адамдардыц б1р-б1ршен бгр нэрсеш калауы;
«тулак» - устше жун сабау ушш немесе те с е н ш ушш жуш алынбай каты-
рылган шик1 терц «ацгырт» - ацгал, ацкау; «м у сэтр » - бейшара, байкус;
«эудем жер» - кез кер1м жер, жакын ар; «сагак» - жылкыныц саг алды рык
туратын тамагыныц астыцгы жагы; «шыцырау» - бшк куз, таудыц ушар
басы; «аруана» - ега еркеш п, таза тукымды туйенщ ургашысы; «шген» - кос
оркешт! туйенщ ургашысы; «мая» - жалгыз еркешгп туйенщ шгеш; «нар» -
б!р еркеш п туйе т.б.
Шыгармада кездесенн керкемдж
тэсщцер: эпитет -
тткхр цоцыр
квздг», «мусэтр бейнесг», «жумсац эуен бояуы», «жалацаш тау»;
тецеулер -
«жгбектей майысып»,
«балшъщтан цуйгандай»,
«суйрт пеи саусак».
«балапандай».
Ш еш тг.
тумардагы б!р уыс киырш ык тастьщ туган ж ер топы рагы на
199
Теракты сез т1ркес1:
«Секем алды, тебе цуйцацды шымырлатып»;
ауыспалы магынадагы сездер:
аквзг шалып цачды», «квзт цадап цалды»,
«дуниетц табалдырыгы», «салшы вн ер ’щд
1
»
т.б.
Ш ыгарманьщ композициясы:
Окиганыц басгалуы: Еш салт аттыньщ жолга шыгуы. Кушшлердщ
эцпмесь
Окига байланысы: Жапанда жалгыз нардын кезпу1, ботасы елген
аруананын зары, Естеместщ домбырасына тш б т р у к жолаушылардьщ
жалгыз к а р а та уйге келут
Окиганыц шиелешсук
Цыздьщ «ек1 куйип
енерлер1нд1
б1рдей
салыцдар», - деп колка салуы.
Окиганыц шарыктау шеп: Естемес куйшшщ внери «Нар ид1рген»
кушнщ дуниеге келут
Окиганыц шеиймк Естеместщ жолын жас ж^птке берут
Шыгармадагы образдар ж уйеа: Естемес
- жасы елудг алцьшдырган,
эдем'и двцгелек цара сацалды, кшплеу етюр цоцыр квзг бшк цабагыныц
астында терец уялаган цагылез шеи
Оразымбет
- астында жачын врген цылац бесгт, усттде вцгргне зер
устаган кек мацпап цамзол, талдырмаш белт цызыл удерг белбеумен цынай
буган, твбест кек мацпалмен тыстаган цундыз бергк киген жас ж т т ,
Жацыл
Достарыңызбен бөлісу: |
