Қазірғі қазақ прозасындағы постмодернизм «Расында да қазақ әдебиетінде постмодернизм бар ма?»

«Расында да қазақ әдебиетінде постмодернизм бар ма?» деген сауалға әртүрлі жауаптар беріліп жүр. Ол пікірлерде бі­різділік байқалмайды. Жалпы, постмодернизм 1970-80 жылдары негізінен Батыс елдерінің мәдени-рухани өміріне қатысты айтылатын. Постмодернизмнің кешегі кеңестік елдер әдебиетіне байланысты сөз бола бастауы 1990 жылдардың еншісіне тиеді. Бірақ постмодернизмнің тұжырым­дамасы толық аяқталып, анықтамасы қа­лыптасып біткен деуге негіздер әлі жоқ. Профессор Бақытжан Майтанов модернизм мен постмодернизмді бір-бірімен сабақтастыра зерделей отырып, аталған ағымдардың алғашқы белгілерін XX ға­сырдың алғашқы ширегінен бастайтыны белгілі. «Саттар Ерубаев пен Сәке Сейфуллин туындыларындағы интертекст, реминисценция, авторлық тұлғаның еркіндігі көзге ұрса, 1960-1970 жылдардағы қазақ прозасында Тәке Әлімқұлов, Әкім Тарази, Сайын Мұратбеков, Әбіш Кекілбаев, Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұр­мағанбетов т.б. туындыларында қалыптағы жағымды, жа­ғымсыз тұлғалардың орнына жан дүниесі мен сыртқы ортаның алшақтығына байланысты дәстүрлі этномәдени талаптар үшін оғаш қылықты «өзгеше» кейіпкерлердің пайда болуы, сайқымазақ (пародия) эле­менттерінің кездесуі, шартты түрдегі тү­сініксіздік, «қара» юмор нышандары постмодернистік дүниеге келгенін аңғартты» [1], – дейді ол. Ғалым қазақ про­засындағы постмодернизмнің тұрақты орын теуіп, ағымдық мән иелене бастауын XX ғасырдың соңы және XXI ғасыр басында туған шығармалармен тығыз бай­ланыс­тырады. Атап айтқанда, Роза Мұ­қанова, Аслан Жақсылықов, Асқар Алтай, Дидар Аман­тайов сынды жазушылардың шығарма­ларында жаңа поэтикалық өлшемдер анық­та­лады.

Келесі Дидар Амантай – қазіргі қазақ прозасында постмодернистік шығамаларымен көзге түсіп жүрген жазушы. Сондықтан болар қазіргі таңда Д. Амантайдың туындыларына  екі түрлі,  бір-біріне қайшы келетін көзқарас қалыптасқан: бір топ – оның тілі қасаң, шығармаларының көркемдігі төмен, мағынасы ауыр, кірме эпизодтар мол, түсіну қиын деп жатса, екінші топ – туындылары астарлы, алыстан орағытады, философиясы терең, көп қабатты, ойы күрделі  деп мақтап жатады. Қазақ прозасындағы постмодернизмді зерттеуші Л. Сафронова жазушы болмысының көп қырлы екенін, оның модернистік  идеологияны  ағартушы, суреткер-реалист, сонымен қатар суреткер-романтик, эстет позицияларын қатар  ұстанатынын атап өтеді [6., 90].

Суреткер мен ол қабылдамаған қоғам арасындағы күрделі қарым-қатынас Дидар Амантайдың «Гүлдер мен кітаптар» романына   арқау болған. Шығарма әдеби сында қарама-қайшылықты пікірлер тудырды. Дулат Исабеков бұл шығарманың толыққанды «роман еместігін» тіке айтып, көркемдігі жетімсіз, ойға ғана құрылған, емеуріні тым көп шығарма ретінде бағалайды.  Г. Бельгер әдеби сында жалпы Д. Амантай шығармашылығына түрлі көзқарастардың қалыптасқанын, тұтастай алғанда, «Гүлдер мен кітаптар» романының «астар мен толғаныс, үзілген сөз, мозаикалық баяндауға, бір-бірімен  қиысуы қиын әркелкі  эпизодтарға»  құрылғанын айтады. Әрине, бұл бір жағынан шығармаға құрылымдық өзгерістер енгізуге ұмтылатын жазушы жаңашылдығымен, ізденістерімен де ұштасып жатыр. «Гүлдер мен кітаптар» романын көлемі шағын, бірақ конструкциясы өте дамыған – бірнеше идеяны  қат-қабат алып жүретін күрделі шығарма. Жазушы шығармалары оқушысына «осы қалай» дегендей ой салуы мүмкін, алайда  қарабайыр тілмен суреттелген репортаждық көріністер, ақыл айтушылық, ежіктеп кету, керекті-керексіз көп ой тықпалау да көрінеді. Роман сюжетіне келер болсақ, бас қаһарман Әлішер есімді  жазушы жігіт үлкен кітап жазу мақсатын алға қояды. Шығармада қатар жатқан қос әлем бар – Әлішерге қатысты бүгінгі күн оқиғалары мен  ықылым замандардағы түркілердің көне тарихын қозғайтын өткен күн оқиғалары кезектесе дамиды, яғни сақ өркениеттері мен бүгінгі мегаполис  болмысы иық түйіскен [7, 3]. Романның алғашқы «Әлішер» тарауы   бүгінгі күні, яғни  жиырма бірінші ғасырда Әлішердің ойындағы кітабын жазып бітіруге бар жанымен құлшына кіріскен қаракетінен, түсінен басталады. Тәңіріні іздеп жүрген Әлішердің  бүкіл ойы – қалайда  өз бетінше жол салған, өзгеше өлшемді «Тәңірі кітабын» жазып бітіру. Ол түркілерден өсиет болып қалған тәңірінің шежіресінде Дала мен Қыпшақ  мәдениетіне  әсер еткен философиялық жүйелер, діни ілімдер мен көне аңыздар, қаһармандық жырлар көрініс табуы қажет деп ойлайды. Бірінші  әлем  қаһарманның кітабында көрініс табатын, оның санасында  бейнеленіп жатқан көне түркілердің тарихын, аңызды  қозғайды. Сол кітапты жазу барысында қаһарманның күдік пен күмәнға толы сергелдең күй кешуі, өмірде жолы болмай, жалғызсырауы, өзі көңілі толмайтын, тіпті түңілетін күнделікті өмірі, таныс және бейтаныс сан алуан адамдармен кездесуі, әңгімелесуі екінші  әлеммен, яғни бүгінгі күн бейнесімен байланысты. 

Жазушы жігіттің рухани ізденістері, өмірлік мұраты – өзінің  түп негізін табуға бағытталған. Қазіргі қоғамдағы қатыгез тіршілік тауқыметінің азабын тартып жүрген жазушы Әлішер өз кітабында көне түркілердің сонау ерте замандардан бастап осы кезеңге дейінгі жалғастығын, үзіліссіз тарихын сомдауға  бар күш-жігерін  жұмсайды. Романның екінші желісі де  жазушының осы ұмтылысы жүзеге асқан  тарихи  аңыз сілемдерімен байланысты  дамиды. «Мұса», «Ғайса», «Мұхаммед», «Заратуштра», т.б. тарауларында қазақ даласына келіп орныққан діндердің тарихына  шолу жасайды,  түркілер арасындағы алғаш пайда болған күнә, өлім, т.б. рухани  категорияларға негізделген  аңыздарға  иек артады.

Дидар Амантай романын зерттеушілер модернистік және постмодернистік эстетикамен ұштастырады. Ғалым Бақытжан Майтанов: «Автор баяндау барысын күлт үзіп, кенет күтпеген философиялық пайымдау сарынына түсе салады да, одан тағы оп-оңай шығып кетеді, әдеттегі  өмір көріністерін үзілмелі кескінде бейнелеуге көшеді... Д. Амантай шығармаларында аллюзия, интертекст, реминисценция және «сана ағымының» автор еркіндігімен сабақтас  түрі елеулі философиялық, тұрмыстық, эзотериялық мәселелерді  постмодернистік поэтика ауқымында қарастыруда зор стильтүзушілік роль атқарады» – дейді [8, 65]. Жазушы шығармалары түрлі туындылардан алынған фрагменттерден құрастырылғандай әсер қалдырады. Дәстүрлі мағынадағы сюжет үлгісі кездеспейді. Қаһарман бүкіл әлемде  өзін жалғыз сезінгенде, өмірден баз кешкенде, оның басты серігі, көңіліне медет тұтары – кітаптары мен гүлдері.

Жалпы «Гүлдер» тарауы көлемі жағынан шағын болғанымен, мұнда эссеистикалық, публицистикалық толғамдар, гүлді күтуге байланысты натуралистік ақыл-кеңестер де  араласып кеткен. Сонымен қатар «Кітаптар» тарауында  автор  әлем әдебиетінде  танымал  жүз шақты кітаптардың тізімін санамалайды. «Қаламгер» тарауында да  жазушыларды атап шығады. Шығарманың екінші бөлімінде  түркілердің ежелгі тарихы, олардың пайда болуы туралы  жиырма бес жыр кірістірілген. Бір жыр – ойлары  үтірлермен  бөлінген бір сөйлемнен тұрады» дейді автор.  Әрине, бұны  постмодернистік  танымнан тамыр тартқан автордың рухани тәжірибесі деп бағалауға болады. Жалпы жазушы дәстүрлі стильден кейде саналы түрде бас тартып,  әдеби эксперименттерге барады. Романның  қаһарманы Әлішердің бойынан  жазушының жеке тұлғасы бой көрсетеді. Автордың демі, тынысы, көзқарасы  айқын сезіледі. Дидар Амантай  шығармада мәні мәңгілік мәселелерді  сауалдар формасына көмкеріп, оған жауап іздей шарқ ұрады, қаһарманымен бірге сергелдеңге түседі. Сонымен бірге өзінің рухани  ізденістері мен  философиялық толғамдарына оқырмандарын да тартып, ортақтастырады.  Әлішер өмірдің мәні, тұлғаның кемелденуі, жетілуі, моральдық принциптер мен болмыстың мәңгілік заңдылықтары турасында сергелдең ойға беріледі. Әлішер бір жағынан әлеммен үйлесім іздейді, екінші жағынан ол «постмодернистік» дәуірдегі адамның рухани құлдырауына, азғындауына алаңдайды. Содан келіп қаһарманның жалғызсырауы туады. Қорыта айтқанда, Д.Амантай өзіне дейінгі әдеби дәстүрдің көркемдік жетістіктерін игере отырып, жаңашыл  ізденістерге, экспериментке ұмтылады. Қаламгер «Гүлдер мен кітаптар», «Мен Сізді сағыным жүрмін», «Тоты құс түсті көбелек» т.б. прозалық туындыларымен әдебиетке жаңа тақырыптар мен идеяларды, жазудың тың тәсілдерін алып келді. Қаламгер шығармаларында  психологиялық тереңдікпен қатар сергелдең сезімдер мен күдік-күмәні көп трагедиялық сарындардың, мазасыз ойлардың жарыса жүргенін байқаймыз. Әдебиетіміздегі адам болмысы мен жаратылыс жұмбақтары сынды бұрыннан келе жатқан мәңгілік мәселелерге жазушы енді  жаңа қырынан келіп, ең алдымен, адам мен әлемнің қарым-қатынасына постмодернистік таным тұрғысынан философиялық терең мән жүктейді.

«Постмодернизм бұрынғы қағидаларды жоққа шығаруға тырысады», - дейді дейді қазақ зерттеушісі Әуесхан Қодар [10. 6]. Дидар Амантай романдары осы мақсатты ұстанады. «Құдайлар қайтыс болмайды» романы – Ф.Ницщенің «Все боги умерли» деген сөзіне дау болса, «Шайыр мен шайтан» романы – Ф.М.Достоевскийдің «Крамота спасет мир» деген қағидасына қарсы шығу, Осы айтылғанның бәрі Дидар Амантайды «постмодернист», яғни ол құбылыстың қазақ әдебиетіндегі көрінісі деп қарастыруға болады.

Қазіргі қазақ әдебиетіндегі өзіндік ізденісімен көрініп жүрген жазушылардың бірі – Асқар Алтай. Оның да кейбір туындыларының постмодернизмге жақын екенін байқаймыз. Әдебиеттанушы ғалым Бақытжан Майтановтың пікірінше «Кентавр» әңгімесіндегі мифопоэтикалық ойлау жүйесі қазіргі экосоциологиялық проблемаларды бейнелі, астарлы түрде ұштастырған идеологеманы құрайды. Сондықтан бұл әңгімені постмодернистік шығармалардың қатарына қосқан. Одан бөлек қаламгердің «Казино» жинағына енген «Түсік» әңгімесі да постмодернисттік ерекшелікке ие. Жазушының біраз шығармалары дәстүрлі әдебиеттегі реализм түрінде жазылған болатын болса, «Түсік» әңгімесінде «фантастикалық реалды» әлеміне өтеміз. Мұнда шығарманың негізгі оқиғасын автор мәтін ішінде түсті беру арқылы іске асырады.

«Мәтін ішіндегі мәтіндердің бір типін көркем шығарма құрылымындағы күнделіктер, суреттеліп отырған жағдайдың таңбасы ретінде танылатын түс, кейіпкердің айна арқылы көрінетін егізі (двойник) құрайды.

Бұлардың бәрі де көркем шығармада баяндалып отырған жағдайдың таңбасы, белгісі немесе коллажы деп есептеліп, автордың өзі емес, басқа субъект арқылы суреттеледі. ...Кейіпкердің түс көруі семиотикалық тұрғыдан интертекст деп есептеледі». Сондықтан да шығармадағы кейіпкердің түс көруін мағыналық жағынан интертекст деп атағанды жөн көрдік.

Ескерте кететін жайт постмодернизмде мәтін рөлі өте жоғары. Қазақ әдебиетіндегі постмодернистік мәтін жайлы Әуезхан Қодар: «Постмодернизмдегі интертекст, гипертекст туралы мәтін автордан биік, оның болмысынан автордың ойына кірмеген мән-мағына табуға еріктіміз» – десе, профессор Бақытжан Майтанов та мәтін жайында сөз қозғап, «интертекст, гипертекст, мәтіннің астарлы ойы (подтекст)» деген ұғымдарды атайды [8].

Көркем шығармадағы берілетін түс жайлы тілші ғалым А.С.Адилова былайшы пікір білдіреді: «...автор және оқырман үшін түс – өзі енгізіліп отырған мәтіннің оқиғаларын жанама түрде түсіндіретін яки сипаттайтын, интерпретация жасауға көмектесетін метатекст.

Қаламгер өзі айтпақ, жеткізбек болған ақпарды түспен вербалдайды, ал оқырман негізгі мәтіндегі және түстегі оқиғаларды қатар қойып, салыстырып, ассоциация нәтижесінде тұтас мәтіннің астарлы, концептуалды мазмұнына жетеді. Түс арқылы жазушы өз кейіпкеріне де, оқырманға да суреттеп отырған жағдайын түсінуге көмек жасайды» [6], – дейді.

Асқар Алтайдың «Түсік» әңгімесі шағын-шағын үш бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімі авторлық баяндаудан, яғни әңгімеге пролог іспетті. Пенде түсінде түсік (ұрық) көреді. Жатырдың ішінде түсікке айналған тамшы емес адамның хал-жайы, кейіпкердің өзі суреттеледі. Шығармадағы түстің символдық мәні де үлкен. Себебі, символды жан-жақты қазбалап көрсетудің қажеті шамалы. Ал, суреткердің әңгімесіндегі жатыр ішіндегі ұрық адамдарға белгілі жайт. Мәтіндік астармен негізгі ойға, көркем шығарманың тұтастығына септігін тигізіп тұрған да осы – түс.

«Түлен түртті пендені...

Түсінде түсік көрді. Түсік – түсік емес, түсікке айналған мұның өзі. Бармақтай ғана жан иесі екен. Ештеңемен ісі жоқ. Жөнімен жүзіп жүр.

Жүзіп жүрген мекені – жатыр (кәдімгі әйел затының жатыры). Биттің қабығындай жұқа жатыр іші – жұмбақ әлем. Жұқа жарғақ жарылып кетердей толқып-толқып қояды. Жұмсақ құрсақ баяғы балалық шағында шаңырақта үрлеулі тұрған қарындай шайқала толқығанда, көгілдір әлемде балықтай жүзген бұл бесіктей тербеледі. Бірақ тұншықпайды. Емін-еркін тыныстайды» [9., 125]. Ары қарай түсікке айналған адамның сана-сезіміндегі алғаш ойлаған ойлары рет-ретімен беріледі.

Оқырманға тым түсініксіздеу болмау үшін бұл жағдайға персонаждың қалай тап болғандығын әңгіменің екінші бөлігінен көреміз. «Пендеге тән түлкі бұлаң тірлік кешкені рас. Түсікке айналмай тұрып жалғанды жалпағынан басты ғой, шіркін! Шіркіннің шылауына кім ілінбеді, шаңына кім ілесе алды?..

...Жігітшілік жолында жұмақ кешті. Қыз-қырқын ырғын еді. Ырғында ырып жүрді. ...Жұрт жел жағынан жүрмейтін, оң жағынан күңкілдейтін күйге жетті. Оның соңы – Биболдың Балкенжедей жас қызға «бүлдіргі» салғаны.

«Бүлінгеннен бүлдіргі алма» дегендей, Балкенжеден бойына бітіп қалған шарана туралы естігенде Бибол «бүлдіргі» деп бұрқанған. Бір «бүлдіргі» аз саған дегендей, Санабике (әйелі) құрсағы да құр қалмапты. Үш бала аздай тағы бір «топалаң» түсіпті. Енді бұл екі оттың ортасында қалды», – деген автор баяндауының өзін түспен астасып жатқанын келесі сөйлемдерде білдіртеді. «Өң мен түс астасып кетті. Ақыры бірін болмаса бірін түсіртіп тастауға бел байлайды. Түсікті көзі көрмесе де, керең болғыр құлағы естіп, көңілі нілдей бұзылған».

Автор осы тұста кейіпкерінің әйелі Санабикемен және ашынасы Балкенжемен болған диалогында олардың Биболға (әңгіменің қаһарманы) деген ойларын эксплицитті, ал өзінің кейіпкеріне деген ащы мысқылын (ирония) имплицитті түрде береді.

«– Сен баяғы сары қарын, салпы етек ауылдың қатыны деп тұрсың ғой... Оқымаған надан деп тұрсың ғой... Оқымасам – оқымадым. Ал қайтейін деп едің? Сен асырап отырмысың? Сен емес, мына мен асырап, мына мен адам қылып отыр емеспін бе?! О-о-о, сорлы, сорлы!.. Табамын!.. «Ұл-ұл» деген тіліңді тыямын! Ха-ха-ха! ...Білем сені, білем!

Тағы салдақыларыңа кеттің ғой... Байлықтың буына, жезөкшелердің суғарғанына семіріп жүрсің. Келерсің... көзіңе көк шыбынды үймелетермін. Ағаларым аман болсын!». Жылбысқаны алдыртып тастасаң деген емеурініне әйелінің берген жауабынан Биболға деген көзқарасын байқаймыз.

Қаламгер кейіпкердің түсікке айналмай тұрғанындағы тіршілікте істеген істерімен оқырманды таныстырған соң, түлен түрткен пенденің түсікке айналғанына қайта оралады.

«Түсік түнемеге ес жиды...»

Әңгімедегі бұл жағдай фантастика болғанымен, біз автордың қиялына сүйсінбеске шарамыз жоқ. Одан әрі, ес кірген түсік пенде Тәңіріге жалбарынады.

«– О, құдіреті күшті Тәңірім! Мендей түсік пендеңе қуат бере гөр!? Тозақтай жанып, мұздай суынған құрсақ анама сабыр бере гөр!? Мен бір талайсыз бейбақпын... Екі бірдей сүйгенім бар еді. Сол екеуі құрсағының біріне өзім түсіппін. Мұндай да сұмдық болар ма, жаратқан ием?! Әлде өзіңнің құдіретіңмен, әлде сайтанның сұм ісімен осы күйге душар болыппын...

О, құтқарушы, Тәңірім! Қайсысының ғана құрсағына тап болдым? Қайсысы мені сылып тастағалы тұр? Жаппар ием, жар бола гөр! Жар бола гөр, жазықсыз жан иесіне!». Екі түсіктің бірін түсіртуге бел байлаған кейіпкеріміз өзі түсінде «түсікке» айналып, жатырдан «арам без» деп сылып тастамауын Тәңіріге жалбарынып сұрауда. Бірақ қайсысының жатырына түскені, қайсысының алдыртуға бел байлағаны белгісіз.

Ол шығарманың соңында да беймәлім күйде қалады. Мүмкін түстегі көрген қиыншылығынан соң кейіпкеріміз алдыртпаңдар деп те айтуы мүмкін шығар, бұл әңгімені оқып біткеннен кейінгі оқырманның еншісіндегі шешімдері. Ал, біз мұны постмодернистік әдебиеттің элементтері демекпіз. Белгісіздік ең басты ситуация екені және бәріне күдікпен қарау постмодернизмнің ерекшеліктерінің бірі.

Өткен мен бүгінгінің немесе ескі мен жаңаның ортасындағы, ұрпақтар арасындағы, әке мен баланың тартысы ХІХ ғасырдың әдебиетінен бастап қазіргі кезеңде де көрініс беруде.

Мысалыға орыс әдебиетінің классигі И.В.Тургеневтің «Әкелер мен балалар» романындағы, қазақтың көрнекті қаламгері М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы әке мен баланың тартыстарын алуымызға болады. Қаламгер Асқар Алтайдың осы аталмыш шығармасында ұрпақтар арасындағы тартыс жаңа қырынан көрінеді.

Суреткердің шеберлігі сол, ол кеңістікті «жұмақ дүниені жұмбақ әлемге» (жатырға) әкеліп сығымдауы. Автордың ұрықты (түсікті) жатыр ішінде беруі авторлық ой кеңістігі, яғни виртуальный кеңістік. Кеңістік пен қатар айтылатын категория ол – уақыт. Көркем әдебиетке кеңістік пен уақыт категориялары философия арқылы енген.

Бұлар (кеңістік пен уақыт) бір-бірімен тығыз байланысты, олардың бірлігі кез келген жүйенің қозғалысы мен дамуынан көрініс табады. Қозғалыстағы заттар мен түрлі үрдістер кеңістік пен уақыттың шеңберінде өтіп жатады. Жалпы алғанда, кеңістік деп заттар мен құбылыстардың бірінің жанында бірінің орналасуын айтамыз, ал уақытқа келер болсақ, ол – дүниедегі болып жатқан уақиғалардың бірінің соңынан екіншісінің келуі.

Автор осы әңгімесінде дүниедегі болып жатқан оқиғалардың (әке мен бала арасындағы тартыстың) көрінісін түсік пенде жатыр ішіндегі өзі секілді екінші бір түсікті көргенінде өте сәтті береді: «Егізім», «Сыңарым» деп ұққан бұл әлгі түсікті түрткенде, ол тажал түсікке айналып, мұны алқымынан ала түседі. Жатырдағы тар дүние тыстағы дүниемен қоштасардай болып жатқанда автор түсікке айналған пендеге тағы бір ой салады.

«Екі түсік те екі жатырда жатуы керек еді... Бір құрсақта қалай қатар пайда болды? Қос түсік қос жатырда жаратылмағаны несі екен? Бәрінен бұрын екеуі де қай құрсақта жүр екен: Санабике... Балкенже... құрсағы. ...тажал түсік қылдырық кеңірдегінен тағы қысып қалды. Бар әлем келіп бір уыс бидайдай болып мұның бауырына тығылды. Шыбын жаны мұрнының ұшына келді».

Осы тұста екі ұрықтың (түсіктің) арасында тартыс басталады. Соңында ұрыққа (түсікке) айналған пенденің сірі жаны сірне әлемге сылынып шығады. Автор уакыт пен кеңістікті көркем шығармада түрлі құбылтып, ерекше әдеби техникамен ойнатқанын анық көреміз.

Сондай-ақ, қоғамдағы тастанды бала мәселесінің өршіп тұрғанында тілге тиек етеді. Автор ұрыққа (түсікке) айналған пенде арқылы көкейкесті проблемаларды да қозғайды.

«Тәңірім бірақ түсік емес, тастандыдан сақтасын! Әйтеуір, тастанды емес – түсік... Оған да тәуба! Айы-күні жетіп туған тастанды болса қайтер еді?! Таба емес – тоба! Ай астында айдай болып туар ма еді?! Күн астында күндей болып туар ма еді? Әлде, өліарада өлімші болып кетер ме еді?! Тірі-жетім тастанды болудан тәңірім қақсын! Тастанды – қанадан асқанды...

Таба емес – тоба. Тастанды емес – түсік». Автор әлі адамға (сәбиге) айналмаған ұрықтың өмірде тастанды болғысы келмейтінін ашық береді. Әке тәрбиесін көрмей өскен ұрпақ «қауіпті» болса, ал тастанды ұрпақ одан өткен қауіпті болмақ. Бұл тек ұлт үшін ғана емес жалпы адамзат үшін қатерлі.

Әңгіме кейіпкердің өз дауысынан өзі шошып түлен түртіп оянғанын түсінуімен аяқталады. Шығарма соңында автор нақты шешім де шығармайды. Шешімді оқырманның еншісіне қалдырады. Ал, постмодернистер үшін жұмбақты шешу мүмкін емес. Бұл туралы постмодернизм ағымын зерттеуші әдебиетші ғалымдарымыз өз еңбектерінде атап көрсетуде.

Жалпы жазушы әңгімесінен шығарма шешімінің жұмбақ күйде қалуы, қара юмор, аллюзиялардың кездесуі, шығармадағы кейіпкердің түсі бүкіл мәтіннің мағыналық құрылымын ұстап тұруы, белгілі бір реттілікпен емес коллажбен берілуі сынды постмодернизмнің элементтерін молынан кездестіреміз. Сөз соңында Асқар Алтайдың осы «Түсік» әңгімесі арқылы қазіргі қазақ әдебиетінде де әлемдік әдеби үдерістегі постмодернизм ағымы элементтерінің кездесетінін байқағанымызды айта кеткіміз келеді.

Белгілі қазақ әдебиет зерттеушісі, доктор, профессор Айгүл Ісмақова: «Постмодернизм көпмағыналықты ішіне қамтыған және әрқашанда өзгеріске бейім тұратын, құбылмалы тіршілікті бейнелеу түрінің жаңаша тәсілі. Бұл ағымның тарихи контекстік және жалпыхалықтық, ұлттық түрлері де болу мүмкін. Посмодернизмді белгілі бір шартқа жүйелендіру қиын, бұл әлемдік мәдениеттегі тарихи, көркемдік бейнелеу жүйесінің осы заманға сай бейнелеу формасы. Әр түрлі ұлттар әдебиеті мен мәдениетінде өзінің көрінісін тапқанымен, ғаламдық деңгейдегі өзіне ғана тән қағидалары мен көркемдік шарттары бар. Постмодернисттер әлемді адам санасына бағынбайтын «хаос», маңайымыздағы әлем тек мәтіндерден ғана тұрады деп есептейді. Бұны – «дискустық мәтіндер» деп атайды. Постмодернизм белгілі бір тарихи кезеңді немесе шектеулі нәрселерді ғана сипаттайды. Мәтіндерді жазып отырған адамдар мен деп жазбайды, жазушы «маска» киіп жазуы мүмкін. Өзінің кейіпкерлерін мазаққа, күлкіге ұшыратып, өзі сырттан аңдушы ретінде қадағалайды және өздерінің кейіпкерлеріне әсте жаны ашымайды. Автор кейіпкерін шығарманың жеке меншігі деп емес, кейіпкердің санасы тек көркем мәтінде ғана деп ойлайды. Мәтін таусылған тұста, кейіпкердің санасы біттідеп қарау басым. Ал ары қарай не болатынына автор жауап бермейді.

Постмодернизмдердің келесі бір түсінігі – интертекстуалдылық. Олардың негізгі қағидасы – өзіне дейінгі әдебиетті сынға алу, өазіргі әдеби процессті жаңа өмірге бейімдеу.

Постмодернизмнің келесі бәр шарты – дискреттілік және фрагменталдық. Мысалы, кейіпкер бір нәрсені ойлап отырып, көңілі басқа бір дүниеге ауып кетеді. Дәлізге шығып келеді де, үйіне кірген соң қайтадан әуелгі ой ағымына беріледі.