ҚазаҚстандағы  практикалық журналистика

152
ҚазаҚстандағы 
практикалық журналистика
    
3.0
практикалыҚ нұсҚаулыҚ
«Гардиан»  газетінің  редакциялық  кодексінде    (http://online.zakon.kz/Document/?doc_
id=30353795)  нәсілдік  мәселелер  туралы  арнайы  бап  енгізілген.  Онда  «жалпы  ереже  бойынша, 
қандай  жағдай  болса  да,  егер  бұның  әңгімелеп  отырған  мәселеге  қатысы  болмаса,  адамның 
нәсілдік  және  этникалық  тегі  жайында  ақпарат  таратпаймыз.  Біз  қылмысқа  қатысы  бар  деген 
күдіктінің нәсілін, егер оның этникалық тегі оның кім екендігін айқындау үшін немесе мәселенің 
маңызды бөлігі болған жағдайда ғана (егер қылмыс нәсілдік жеккөрушілік салдарынан жасалған 
болса) айтатын боламыз» дей отырып, өздерінің негізгі принциптерін «Баспасөзге шағым жөніндегі 
этикалық  кодекске»  (http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30353791#pos=4;-188)  сүйеніп 
жасағандарын  айтады.  Оның  «Дискриминация»  деп  аталатын  13-тарауында  былай  делінеді: 
«1)  басылым  –  адамдардың  нәсіліне,  діни  наным-сеніміне,  жынысына  немесе  оның  физикалық, 
психикалық  және  мүгедектігіне  қатысты  кемсітушілікке  және  біржақты  пікір  айтуға  жол  бермеуі 
тиіс.  2)  онда  нәсіліне,  діни  наным-сеніміне,  жынысына,  физикалық  немесе  психикалық  ауруына 
немесе мүгедектігіне қатысты  әңгімелерді, егер оның мәселеге тікелей қатысы  болмаса, басудан 
аулақ болуы тиіс».
Бұл  негізінен  өзге  де  беделді  ақпарат  құралдары  ұстанатын  басты  принциптер.  2014  жылы 
Қазақстан  Журналистер  одағы  қабылдаған  «Қазақстан  Журналистер  одағының  кәсіби  этикасы» 
(http://www.inform.kz/ru/kodeks-etiki-zhurnalista-respubliki-kazahstan-polnyy-tekst_a2506438) 
жалған  ақпарат  таратпау,  ақпараттың  шынайылығын  тексеру  және  объективтілік  секілді 
принциптерді басшылыққа алады. Алайда, онда айтылмаған ұлттық, нәсілдік мәселелер жайында 
Қр Конституциясында және журналистік қызметті реттейтін заңдарда айқын жазылған.
ұлттыҚ таҚыРыПтаРДы ЖазуДың ҚұҚыҚтыҚ 
аСПЕКтІлЕРІ
Жоғарыда  атап  өткеніміздей,  Қазақстан  журналистерінің  кәсіби  этикасында  нәсілдік,  ұлттық, 
этникалық және рулық проблемалар жайында арнайы айтылмаса да,  Қазақстан заңнамаларында 
бұған  қатысты  арнайы  баптар  бар. 
 
Қазақстан  республикасының  негізгі  заңы  –  Конституцияның 
14-бабының  2-тармағы  бойынша,  «Тегіне,  әлеуметтік,  лауазымдық  және  мүліктік  жағдайына, 
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты 
немесе  кез  келген  өзге  жағдаяттар  бойынша  ешкімді  ешқандай  кемсітуге  болмайды»  (http://
constitution.kz/kaz/).
Конституцияның  осы талабы кейіннен Қылмыстық Кодексте көрініс табады. Оның 1997 жылдан 2014 
жылға дейін қолданыста болған мәтінінің 164-бабында: «Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік және 
діни алауыздықты тудыруға болмайды. Ұлттық намысты, діни сезімді әдейі қорлауға бағытталған, 
азаматтарды дініне, ұлтына, нәсілі мен руына қатысты артықшылығы мен кемшіліктерін асыра үгіттеу 
2-7  жылға  дейін  бас  бостандығынан  айыруды  көздейді»,  –  делінген.  Қылмыстық  Кодекстің  2014 
жылғы жаңа редакциясында  бұл 174-бапқа көшірілді және бұрынғы мәтінге таптық дәрежесіне 
қарай кемсіту (сословие)  деген жаңа сөз тіркесі қосылды.
Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, АҚШ-та сөз бостандығының пайдасына төзімділік (толеранттылық) 
таныту және түзету енгізу тәжірибесі болса, Еуропада – төзімділік,  Францияда – әуелі айыппұл салу, 
егер екінші рет қайталанған жағдайда қылмыстық жазаға тарту көзделген.
Қазақстан республикасы Конституциясының 20-бабы бойынша: «республиканың Конституциялық 
құрылысын  күштеп  өзгертуді,  оның  тұтастығын  бұзуды,  мемлекет  қауіпсіздігіне  нұқсан  келтіруді, 
соғысты,  әлеуметтік,  нәсілдік,  ұлттық,  діни,  тектік-топтық  және  рулық  астамшылықты,  сондай-ақ, 
қатыгездік  пен  зорлық-зомбылыққа  бас  ұруды  насихаттауға  немесе  үгіттеуге  жол  берілмейді». 
Дәл  осы  бап  Қылмыстық  Кодекстің  180-бабында  қайтада  көрініс  тапқан.  Онда:    «Қазақстан 
республикасының  тұтастығын  бұзуға  үгіттеу  және  ашық  түрде  шақыру,  бұл  әрекетті  БАҚ  және 
әлеуметтік желіні пайдалану арқылы жүзеге асыруға 5-тен 10 жылға дейін бас бостандығын айыру 
көзделген»  делінген.  Қазақстан  тарихында  дәл  осы  баппен  іс  қозғалып,  айыпты  деп  табылған 
адамның 5,5 жылға бас бостандығынан айырылған дерегі бар. https://www.zakon.kz/4832856-za-
razzhiganie-rozni-i-prizyv.html

153
ҚазаҚстандағы 
   
3.0
 
   
практикалық журналистика 
практикалыҚ нұсҚаулыҚ
ГлОССаРИй:
Ұлт – қоғамды ұйымдастырудың анағұрлым кең тараған бірлігі. Негізінде XX-XXӀ ғасырлар 
ғаламдық  деңгейдегі  саяси  ұйымдасудың  негізгі  бірлігі  болып  табылатын  ұлттық 
мемлекетке  сәйкес  келуі  керек.  Ұлт  мемлекетті  қажетті  заңдылықпен  қамтамасыз 
етеді  және  тек  ұлттық  мемлекеттер  халықаралық  қатынастардың  толыққанды 
субъектілері ретінде өмір сүре алады деген пікір қалыптасқан.
Этнос, этникалық қауымдастық
 – [гректің сөзі, ethnos – тайпа, халық] – бір халықты екіншісінен 
ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ белгілері бар қауымдастық. «Этнос» ұғымы әлі күнге бірыңғай 
түсіндірілмейді. Кең мағынада, «этнос» ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі этника-
лық жүйелер жиынтығы ретінде түсіндіру қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда, кей-
біреулер (л.н.Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе ретінде қарастырады (субэтностар, суперэтностар-
мен қатар және т.б.).
Тар  мағынада  алғашқылардың  бірі  болып  «этнос»  ұғымына  анықтама  берген  М.Вебер  былай 
дейді: «Этнос – мүшелері сыртқы бейнелерінің, әдет-ғұрыптарының ұқсастықтарына қарай немесе 
ортақ  отаршылық  не  көші-қонды  басынан  өткерген  тағдырлас  тарихына  қарай  өздерінің  шығу 
тектерінің  бір  екендігіне  сенетін  топ».  Бұдан  кейін  де  көптеген  зерттеушілер  этносқа  аумақ,  тіл, 
дін ортақтығының негізінде өзінше анықтама беруге тырысты. Алайда, л.н.Гумилевтің пікірінше, 
аталған белгілердің бірде-бірі жалпыға бірдей, кез келген этносқа қолданыла бермейді, мұнымен 
бірқатар зерттеушілер келісті.
ғадауат  тілі  немесе  жеккөрушілік  риторикасы
  –  діни  көзқарастары,  ұлттық,  мәдени  немесе 
ерекше, суб мәдени құндылықтары әралуан өзара қарсы топтардың бір-біріне қарсы қолданатын 
жағымсыз лексикасы. Бұл нәсілдік, ксенофобиялық, ұлтаралық жек көрушілік және төзімсіздік, го-
мофобия және сексизм формасында көрініс табуы мүмкін. 
Еуропа  кеңесінің  министрлер  комитеті  «ғадауат  тіліне»  нәсілдік  жеккөрушілікті,  ксенофобия, 
антисемитизмді  және  басқа  да  төзімсіздікті  ақтаудың  және  оны  таратудың,  ушықтырудың  әрі 
дамытудың барлық формасы ретінде анықтама береді. Бұл төзімсіздіктерге агрессиялық ұлтшылдық, 
этноцентризм,  ұлттық  азшылдықтар  мен  мигранттарға  және  эмигранттық  тамыры  тереңдегі 
адамдарға қатысты кемсітушілік пен жеккөрушілік те жатады.
толеранттылық
 (лат. толерантіа – төзімділік, көнбістік) – басқа ойға, көзқарасқа, наным-сенімге, 
іс-әрекетке, әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге, идеяларға төзімділік, жұмсақтық көрсете білу қасиеті. Толе-
ранттылық – адам құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізі демократиялық принцип-
тердің бірі болып есептеледі. Толеранттылық – қоғамның жалпы және саяси мәдениетінің деңге-
йінің көрсеткіші.
Ксенофобия
 – үргедектік – (грек. хенос «жат»+пһобос «қорқыныш») толерантылыққа мүлде қара-
ма-қайшы ұғым. Этноәлеуметтану ғылымында «ксенофобия – діні, салт-дәстүрі, ұлты бөлек жандар-
дан қорқу, оларды жек көру» деп түсіндіріледі (мысалы, русофобия – орыстармен жауласу, антисе-
митизм – еврейлерге өштесу және т.б)
ЭтнОСаРалыҚ  ПРОБлЕмалаР ЖӘнЕ Оның 
аҚПаРат ҚұРалДаРынДа КөРІнІС таБуы
Соңғы ширек ғасыр ішінде Қазақстан бүкіл әлемге елдегі түрлі этностардың бейбіт әрі татулықта 
тірлік жасап жатқанымен әйгілі болып отыр. Десе де, соған қарамастан, ішінара кейбір этносаралық 
қақтығыстардың  кездесіп  қалатыны  жасырын  емес.  Бұл  оқиғалар  былайғы  жұртқа  БАҚ  арқылы 
таралып отырғаны айқын. Мәселен, 1991–2016 жыл аралығында 12 рет үлкенді-кішілі этносаралық 
(егер оны этносаралық деп айтуға болатын болса) шиеленіс болған.