Қазақстан Республикасының Ғылым және білім министрлігі

- маша Кіндік тамырлы арамшоптер

жүктеу 9,45 Mb.

бет	8/19
Дата	10.12.2017
өлшемі	9,45 Mb.
	#3657

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 19

7- маша

Кіндік тамырлы арамшоптер

Бұл биологиялық арамшөп тобы өкілдерінің өте терең өсетін, өте көп жанама және бүйірлік тамырлары мен кіндік тамыры болады. Көбінесе тұқымдармен көбейеді, бірақ тамыр мойнында және сабақтың темеңгі жағындағы бүршіктерден өркендерді қалыптастыра алады. Кейбір арамшөптердің негізгі тамыры бөлініп, жаңа өсімдіктерді қурады. Бұл топтың арамшөптеріне ащы жусан, қаңдауыр бақажапырақ кәдімгі бақбақ, бұйра қымыздық және т.б. жатады.

Ащы жусан /Artemisia absinthium/. Ақкекірелер тұқымдасына жатады. Сабағы тармақты, тік өседі, биіктігі 60-100 см. Жапырақтары қауырсынды ланцетті бөліктерге кесілген, сабақтың төменгі жағындағылары сағақты, басқалары сағақсыз. Гүлдері ұсақ, гүлдері диаметрі 2,5-3,5 мм шар тәрізді кәрзеңкелеріңдегі шашақ гүл шоғырларға жинақталған. Жемісі - сұр ақшыл коңыр ұзындығы 0,8 мм клин тәрізді ұсақ дәнектер. Бір өсімдік топырақ бетінен жақсы өніп өсетін 100 мыңға жуық тұқым байлайды. Шілде- тамыз айларында гүлдейді. Негізгі тамыры күшті бұтақтанады, ағаштанған, топырақты өңдеген кезде қиын кесіледі. Кесілген кезде тамыр мойнындағы және сабақтың тамырға жақын бөлігіндегі бүршіктерінен жаңа өркендері пайда болады. Тамыр кескіңдерінің жерсінуге қабілеті бар, олардың бүршіктерінен жаңа өркендері құрылады. Жайылым жерлерде, күздік дақылдардын және көпжылдық шөптердің, кейде жаздық астық дақылдардың егістерінде кездеседі.

Кәдімгі бақбақ /Taraxacum vulgare/. Ақкекірелер тұқымдастының өсімдігі. Сабағы жапырақсыз, биіктігі 5-50 см, оның басында түсіалтын-сары гүлдері мен жеке кәрзеңке орналасады. Жапырақтары тамыр мойнында қалыптасады, қаурысынды кесілге. Жапырақтарының сырты тегіс емес, реңі ақшыл қоңыр. Жеміс 3-4 см, ені 1,1-1,5 мм ақшыл қылтықты үлпілдегі бар дәнек. Бір өсімдік екі жылға дейін сақтайтын 7 мыңға жуык тұқым бере алады. Дымқыл топырақта тез өніп 0-2 см тереңдіктен көктеп шығады. Сәуір-маусым айларында гүлдейді және жеміс береді. Негізінен тұқым арқылы көбейеді. Бірінші жылы тамыр мойнында жапырақ дегелегін және топырақтың 50 см-ге дейін бойлайтын кіндік тамырын калыптастырады. Қыстап шыққаннан кейін гүлдейді, содан соң даму кезеңін аяқтайды. Кескеннен кейін тамырлары жерсінеді және өркендерді калыптастырады. Вегетативтік жандануы тамырдың кесілген жерінен төменірек жүруі де мүмкін. Дымқыл жерлерде өсетін өсімдік, шалғынды, көп жылдық шөптердің егістерін ластайды, бақшада және бақта кездеседі. Күздік және жаздық астық дакылдардың егістерінде сирек кездеседі.

Бұйра қымыздық /Pumex crispus/. Қарақұмық тұқымдасының өсімдігі. Сабағы бұтақты тік өседі, биіктігі 1,5 м дейін, реңі қызғылт. Жапырақтары ірі сағақты, сопақша ланцетті, ұшқыр. Гүлдері жіңішке, шашақ тәрізді шоғырлар. Жемісі қоңыр, жылтыр, үш қырлы жаңғақ, ұзындығы 2,5 мм ені 1,7 мм. Бір өсімдік өміршендігін 25 жылдан астам сақтайтын 7 мыңға жуық тұқым береді. Жаңа шашылып түскен және қыстап шыққан тұқымдары 2 см —ге дейін тереңдіктен көктейді. Негізгі тамыры 1,5 м дейін топыраққа бойлайды, төменгі бөлігіңде күшті бұтақтанады. Кіндік тамырдың үстіңгі бөлігінде орналасқан жанама бүршіктерден жаңа еркендері пайда болады. Дымқыл, шалғын жерлерде, бақтарда, көпжылдық шөптердің егістерінде, танаптардың шеттерінде кездеседі.
8-маша

Жатаған арамшөптер

Бұл топтың арамшөптерінде тұқымдық көбею азырақ, өзінен көбею басымырақ болады. Тұқымдары өнгеннен және өскіндері топырақ бетіне шыққаннан кейін жапырақ дегелегі пайда болады да, олардан жан-жаққа мұртшалар желілер қалыптасады. Олардың ұшы топыраққа еніп, тамырланады да, жаңа өркен береді. Олар бір жылдан кейін қалыптастырады. Соңғылар жеміс салғаннан кейін солады. Бұл топтың өкілдеріне жатаған сарғалдақ, кәдімгі қазтабан, мамық барқытжапырақ ж. т. б. жатады.

Жатаған сарғалдақ /Ranunculus/. Арамшөп сарғалдақ тұқымдасына жатады. Сабағы жатып немесе шамалы көтеріліп өседі, ұзындығы 15-20 см.абағы цилиндр тәрізді, буындарында тамырланып жаңа өсшмдіктерді қалыптастырады. Жапырақтары сағақты, кезектеміп орналасады, үш қалақты, тамыр жағасында орналасқандары үстіңгілерге карағанда біраз ірілеу болады. Астыңғы жапырақтарының шеттері тістіктерімен үшке кесілген, үстіңгілері сопақша, тегіс. Гүлдері жекелеп орналасады, гүл жапырақшылары сары. Жемісі - сопақша жалпақ, қатты қабысқан жаңғақ. Сырты бұдырлы, қоңыр түсті, ұзындығы 2,5-3,5 мм, ені 2,0-2,5 мм. Мамырдан -тамызға дейін гүлдейді. Күзде бір жемістенетін өркен 140-қа жуық тұқым береді, содаң соң гүлсидамы өледі. Тұқыммен көбеюмен қатар, жерде төселіп өсетін желілері арқылы өзінен де көбейеді. Бірінші жылы тұқымнаң өніп өскен көктеулері жапырақ дегелегін және шашақты тамыр жүйесін қалыптастырады. Екінші жылы дегелектері гүл сидамдарын және жатаған өркендерін /желілерін/ құрады. Бір өсімдік сабақ буындарынан 25 -ке жуық жаңа дегелектерін қалыптастыруы мүмкін. Арамшөп дымқыл, механикалық құрамы ауыр топырақтарды ұнатады. Көп жылдық шөптердің егістерін және жайылымдарды ластайды.

Кәдімгі қазтабан /Patentila anserina/. Раушан тұқымдасына жатады. Төселіп өсетін реңі қызыл, ұзындығы 1 м -ге дейін буындарында тамырланатын желілері-мұртшалары болады. Жапырақтары сағақты үстіңгі жағы жалаңаш немесе түкті, асты қалың қылдармен қапталған. Гүлдері ірі, ұзын гүл сағақтарында жекелеп орналасады. Жемісі - ірі, бүйрек тәрізді, түтіксіз, арқасында қарықтарымен жаңгақ. Сырты күңгірт қоңыр түсті, ұзындығы 2,0-2,5 мм, ені 1,25-1,50 мм. Арамшөп мамырдан күздін аяғына дейін гүлдейді. Бір гүлдің жемістілігі 40 тұқымға жуық. Тұқымдары қиын көктейді, өнгіштігі төмен болады. Арамшөп тұқыммен, тамыр кескіндері және жатаған өркендерінің тамырлануы арқылы көбейеді. Жаздық астық және отамалы дақылдардың, зығырдың, көпжылдық шөптердің егістерін ластайды.

Баданалы және түйнекті арамшөптер

Бұл агробиологиялық топтың вегетативтік көбею мүшесі болып, сабақ түбінде қалыптасқан баданашықтар, немесе топырақ астылық біржылдық мүшелеріндегі жұмыршық тәрізді түйнекшелер, сондай-ақ тамырдағы және сабақтың топырақ астындағы бөлігіндегі көптеген бүршіктері бар қабықшалы жуанданулары саналады. Өсімдіктің топырақ бетіндегі бөлігі мен топырақ астындағы сабақтары өлгеннен кейін баданашықтар мен түйнекшшелер қыстайды және көктемде жаңа өсімдіктің көзі болып табылады. Сонымен бірге олар тұқыммен де көбейеді. Баданашықты арамшөптерге домалақ бас жуа, бақшалық жуа; түйнектілерге: түйнекті әйкен, түйнекті әрем, батпақ қайызғақшөп, жұмыр сәлемшөбі жатады.

Домалақ бас жуа /Allium rotundum/. Лалагүлдер тұқымдасының арамшөбі. Сабағы цилиндр тәрізді, биіктігі 30-80 см, төменгі жағы жапырақталған. Жапырақтары жіңішке таспалы, сүйір, науа тәрізді. Гүлдері ұсақ шар төрізді, гүлденуге дейін қауызды қабықшалармен жамылған шатышаларға жинақталған. Жемісі - сопақша-домалақ қорашпа. Тұқымдары сопақ, үш бұрышты- қырлы, сырты күңгірт, қара, ұзындығы 2,25-2,75 мм, ені 1,25-1,5 мм. Маусым —шілде айларында гүлдейді. Бір өсімдікте бірнеше жүз тұқым қалыптасады, олар күзде шашылып өніп өсу мүмкін. Тұқыммен және бір өсімдікте 10-15 қалыптасқан банашықтары арқылы көбейеді. Топырақты өңдеген кезде баданашықтар танап бойы таралады да, күзде өніп, келесі жылы есейген өсімдікті құрады. Пияз борпылдақ, қарашірікке бай жапырақтарда жақсы өседі. Астық дақылдардың егістерін, әсіресе күздіктерді ластайды.

Бақшалық жуа /Alliut oleuraceum/. Лалагүлдер тұқымдасына жатады. Сабағы тік өседі, астыңғы жартысы жапырақтанған, биіктігі 30-75 см. Жапырақтары жіңішке таспа тәрізді, жалпақ. Гүл шоғырының гүлдері аз, көптеген баданашықтары мен жартылай шатырша. Жемісі кері жұмыртқа тәрізді қауызшықтарымен қорапша. Шілде-тамыз айларында гүлдейді. Тұқымдары және баданашықтары арқылы көбейеді. Көктеулерінде ерекше жуа иісі болады. Жайылымдарда және астық дақылдардың кездеседі.

Тамыр жүйесі шашақты арамшөптер

Бұл биологиялық өкілдерінің шашақ тамыр жүйесі болады және арнау вегетативтік көбею мүшелері болмайды. Бұларға үлкен бақажапырақ, ойып түсетін сарғалдақ /күйдіргі сарғалдақ/ жатады.

Үлкен бақажапырақ /Plantago major/. Бақа жапырақ тұқымдасының өсімдігі. Тамыр жағасындағы жапырақ дегелегі және биіктігі 20-30 см жапырақсыз гүлсидамдары болады. Жапырақтарының шеттері тұтас, жалаңаш, сопақ немесе жалпақ жұмыртқа тәрізді бойлап орналаскан жүйкелері мен ұзын науқа терізді сағақтарында орналасады. Гүл шоғыры ұзын, цилиндр тәрізді масақ, гүлдерінің тостағаншалары жасыл, күлтелері қоңыр және күлгін тозаңдатқыштары болады. Жемісі - көп тұқымды қорапша, ішінде ұзындығы 1 мм, ені 0,5 мм, жасыл-қоңыр түсті 8-16 тұқымы болады. Маусымнан күзге дейін гүлдейді. Бір өсімдік 60 мыңан астам тұқым қалъштастыра алады, олар 3 см тереңціктен көктейді. Тұқымдар өнгіштігін 7 жылға дейін сақтайды. Дегелектегі жапырақ қолтықтарында баданашықтары пайда болады, олар қыстап шыққаннан кейін жаңа өсімдіктерді қалыптастырады. Бақтарды, саябақтарды, беде, жоңышқа егістерін ластайды, шабындыктар мен жайылымдарда кездеседі.

Куйдіргі саргалдақ /Ranunculus acer/. Сарғалдақ тұқымдасының өкілі. Сабағы тармақты, түтіктермен қапталған, тік өседі, биіктігі 30-100 см. Тамыр жағасындағы және сабақтың төменгі бөлігіндегі жапырақтары сағақты, бөлек саусақтарға бөлінген, олардың алақандары жіңішке бөліктерге күшті бөлінген. Гүлдері алтын-сары ұзын гүл сағақтарында орналасады. Жемісі - шар тәрізді жаңғақ, үстінде тұмсықты мұркы бар, реңі қара-қоңыр, ұзындығы 2,25-3,0 мм, ені 1,5-2,00мм. Өсімдік мамырдан күзге дейін гүлдейді, бір өсімдіктің жемістілігі 1000 тұқымға жуық, олар қыстап топырақтың үстіңгі қабатынан жақсы өніп өседі. Тұқымнан пайда болған өсімдік бірінші жылы жапырақ дегелегі мен шашақты тамыр жүйесін қалыптастырады. Келесі арқылы ол гүлдейді және жеміс береді. Вегетативтік көбеюі жер астындағы сабағындағы тамыр сабақтарынан гүлсидамдарының қалыптасуы арқылы жүреді. Көпжылдық шөптерді, көкөніс және мал азықтық дақылдарды ластайды. Өсімдік улы, ол кейде дәрілік өсімдік ретінде қолданады.
9-маша

Тапсырма: Ауыспалы егістердің төсімін құрастыру әдістемесі

Ауыспалы егісті нығайтудың екі кезеңін ажыратады: енгізу және игеру. Енгізген кезде шаруашылықтың табиғи-экономикалық жағдайларын ескеріп егістіктің және сүрі жердің ұтымды алаңының құрылымын анықтайды. Егістік алаңының құрылымы деп жыртылатын жер алаңында пайызбен берілген дақылдардың меншікті көлемін атайды. Ол ауыспалы егістердің негізі болып табылады. Егіншілік тәжіребесінде егістік алаңының құрылымын әр түрлі өнімдерге сұранысы мен нарықтық коньюктурасына, сонымен қатар шаруашылықтық мүмкіңдіктеріне /техниканың және еңбек қорларының болуы, тұқым материалымен қамтамасыз етілуі және т.б./ байланысты анықталады.

Дақылдың немесе сұрыптың өсіру тиімділігін бағалаған кезде келесі көрсеткіштерді қолданады:

-дақылдың негізгі және жанама өнімділігін;

-өнімнің сапасын: тағамдық, мал азықтық және техникалық құндылығын.

-дақылды өсіру үшін 1 гектарға немесе 1 тонна өнімге жұмсалған еңбек және қаражат шығындарын, 1 гектардан алынған таза пайда және рентабельдік.

Әр түрлі мал азықтарын өндіру тиімділігін 1 гектардан: мал азықтық немесе мал азықтық протеин өлшемдерінің шығымдары арқылы анақтайды. Сонымен қатар өсімдіктердің топырақтың физикалық қасиеттеріне әсерін, олардың топырақ қорғау және фитосанитарлық рөлін, топырақты органикалық қалдықтармен құнарлаңдыру қабілетін ескереді. Содан соң игеру үшін қажетті ауыспалы егістердің санын анықтап, дақылдардың кезектесу тәсімін құрастыруға кіріседі.

Әдетте ауыспалы егістердің бірнеше тәсімдерін жасайды. Бұл кезде шығыны аз, жоғары өнімділікті қамтамасыз ететін және топырақ құнарлылығын сақтайтын ауыспалы егістерге көбірек кәңіл беріледі.

Эрозиялық ғақиялар пайда болатын жағдайларда әр түрлі дақылдардың топырақ қорғау рөлін ескеру керек. Мысалы, Солтүстік Қазақстанда таза сүрі жерден кейін отамалы дақылдарды орналастыруға болмайды, өйткені бұл кезде жел эрозиясының қауілтілігі байқалады. Осы себептерге байланысты отамалы дақылдардың қайталама егістерін болдырмау керек.

Топырақ қорғау қабілеті бойынша дақылдарды 3 топқа бөледі: біріншісі — топырақты эрозиядан жақсы қорғайтың көп жылдық шөптер; екіншісі —топырақ қорғау касиеті орташа-жаппай себілетін біржылдық дақылдар; үшіншісі – топырақты-нашар қорғайтындар отамалы дақылдар.

Ауыспалы егісте егіс алаңы азырақ дақылдарды әр түрлі жолмен орналастыруға болады: барлық дақылдарды ауыспалыегістің құрама танаптарында орналастыру арқылы немесе құндылығы жоғары дақылдарға ең жақсы топырақ алқабын бөліп, екінші ауыспалы егісті игереді.

Студентерге ауыспалы егістердің тәсімін жасау үшін оқытушы егістік алаңының құрылымы туралы бастапқы мәліметтерді береді.

Студенттер оларды қолданып ауыспалы егістегі танаптардың санын және келемін анықтайды, дақылдардың кезектестіру ретін белгілейді және жасалған ауыспалы егіске толық атын береді.

Танаптың орташа көлемін анықтау ушін биологаясы мен агротехникасы ұқсас дақылдарды жеке бөліп, олардың ауыспалы егісте меншікті көлемін пайызбен есептеп шығарады.

Мысалы, күздік дәңді, жаздық дәңді, отамалы дақылдардың топтарын ж.т.б. танаптың орташа көлемі ретінде дақылдардың жеке топтарының алаңы алынады.

Жартылатын жер құрылымында сүрі жер болса, онда ауыспалы егіс танабының орташа көлемі ретінде оның алаңы алынады.

Құрама танаптардың санын мүмкіндігінше азайту керек. Содан соң ауыспалы егістегі танаптардың санын ауыспалы егістің жалпы алаңын бір танаптың орташа көлеміне бөлу арқылы табады. Құрама танаптарды белгілейді. Бұдан кейін жоғарыда айтылған қағидаттарды ұстанып, дақылдардың кезектесу тесімін құрастыруға кіріседі. Сонымен бірге дақылдардың өнімділігін жоғарылататын және топырак құнарлығын сақтайтын агротехникалық шаралар жүйесін өңдіреді (топырақ өндеу жүйесі, мелиоративтік шаралар, арамшөптермен, зиянкестермен және аурулармен күресу ж.т.б.).

Ауыспалы егістің тәсімін жасау үшін бастапқы мөліметтер 35 және 36 кестеде берілген. Тапсырма студенттің оқу шифрінің соңғы екі саны арқылы анықталады: сызықшаның үстіндегі бірінші сандары — дақылдарды көрсетеді, екіншілерінде (сызықшадан кейінгілер) — пайызбен дақылдың меншікті көлемі берілген. Сызықшаның астында - ауыспалы егістің жалпы.

Мысалы, студенттің оқу шифры 029 болса, бастапқы мәліметтері 2- тік жолмен 9- көлденең жолдың қиылысында орналасады. Бұл мысалда дақылдардың нөмірлері 1,4,5,21,26 ал меншікті көлемі —40;13;3;6,7;20;20%, жалпы алаңы 750 га тең.

Бастапқы меліметтерді көшіріп, берілген сандары бойынша дақылдарды анықтайды, олар 35-36- кестенің астындағы ескертпеде берілген. Бұл тапсырмада бірінші нөмірі жаздық бидай, төртінші-арпа, бесінші сұлы, 21-көп жылдық шөптер, 26 — ықтырмалы сүрі жер. Содан соң меншікті көлемі және ауыспалы егістің алаңын анықтайды. Ол үшін жалпы аланды меншікті көлеміне көбейтіп 100-ге бөледі. Бұдан кейін танштарды құрастрып, ауыспалы егістің тәсімін жасайды.

10-маша

Тапсырма:

Студентер өзара жұмыс істеу Бес танапты дәнді сүрі жерлі көп жылдық шөптердің шықпа танабымен ауыспалы егісті құрастыру мысалы.

9 кесте. Жаратылатын жерді пайдалану құрылымы

Дақыл	Меншікті мөлшері, %	Алаңы, га
Жаздық бидай	40,0	300
Арпа	13,3	100
Сұлы	6,7	50
Көп жылдық шөптер	20,0	150
Ықтырма сүрі жер	20,0	150
Жыртылатын жердің барлығы	100	750

10 кесте Дақылдарды топтарға бөлу және олардың ауыспалы егіс алаңындағы меншікті көлемі, %

Дақылдардың топтары	Алаңы,га	Меншікті мөлшері,%
Жаздық дәнді	450	60,0
Көп жылдық шөптер	150	20,0
Ықтармалы сүрі жер	150	20,0
Барлығы	750	100,0

Танаптың орташа көлемін анықтаймыз. Егістік алаңмен сурі жер құрылымының бастапқы мөліметтеріне сүйеніп, орташа көлемін 20% (150 га) деп алған жөн болады. Ауыспалы егістегі танаптардың санын анықтаймыз: 100:20=5. Жоспарланған ауыспалы егісте 5 танабы болу керек, олардың екеуіңдежаздық бидай, көпжылдық шөптерге және сүрі жерге бір танаптан беріледі, ал бір құрама танабында 100 га арпа және 50 га сұлы орналасады.

11 кесте Танаптарды құрастыру

Дақылдар	Алаңы, га
Жаздық бидай	150
Жаздық бидай	150
Арпа 100га+сұлы 50 га	150
Көп жылдық шөптер	150
Ықтармалы сүрі жер	150
Барлығы	750

Алдымен, дақылдардың кезектесу қағидатына сәйкес ауыспалы егістің буындарын құрастырады. Құрастыратын ауыспалы егісте негізгі дақыл жаздық бидай оны, ең жақсы алғы егістерден (сүрі жер және сүрі жерден кейін екінші дақыл) кейін орналастырған жөн болады. Бұл мысалда ықтырмалы сүрі жердің жақсы соңғы өсерін қолдануға болады.

Төртінші құрама танабында жаздық бидайға қарағанда құнарлығы төменірек арпа мен сұлыны араластыруға болады. Бұл дақылдардың арамшөптерге бәсекелестігі жоғары, олардың себу мерзімдері кеш болғандықтан арамшөптері өніп өсуін арандатуға егіс алаңыңда жоюға мүмкіңдік береді.

Бұл ауыспалы егістің бір сүрі жер буыны ғана болады: сүрі жер- бидай-арпа-сұлы. Көпжылдық шөптерді шықпа танапта орналастырған жөн болады.

Ауыспалы егістің тәсімі осындай болады:

Ықтырмалы сүрі жер
Жаздық бидай.
Жаздық бидай
Арпа+сұлы
Көп жылдық шептер (шықпа танап).

Оның толық аты — бес танапты дәнді сүрі жерлі көп жылдық шықпа танабымен. Тағы ескеретін жағдай ылғалдылығы жеткіліксіз дала және құрғақшылық дала аймақтарда ең тиімдісі төрт- бес танапты ауыспалы егістер.

Олар топырақты су және жел эрозиясынан қорғауға ықпал жасайды, күріш және мақта ауыспалы егістіктерінде агромелиоративтік (тұздакуға тежейді) маңызы бар және құнарлықтың сақталуына, кей жағдайларда жоғарлауына мүмкіндік жасайды. Өсіру мерзімі мен тәсіліне байланысты күздік, аңыздық, орымдық және үстемелік аралық дақылдарды қыратады.

Күздік аралық дақыл ретінде күздік қара бидай, тритикали, күздік арпа қыстайтын ас бұршақ және сұлы, күздік сиыр жоңышқа, күздік рапс және т.б. өсіріледі. Бұларды негізгі дақылдарды жинағаннан кейін себеді де, келесі жылы ерте көктемде жинайды.

Қазақстанның Оңтүстік аудандарында аралық дақылдарды өнім жинағаннан кейін өсіреді. Бұл үшін бір жылдық шөптер, дәнді бұршақтар, отамалы және жедел өсетін дақылдарды қолданады.

Орьмдық аралық дақылдарды негізгі дақылды пішенге, көк балаусаға, пішендемеге немесе сүрлемге жинасымен, ізінше өсіреді. Оңтүстікте әдетте күнбағыс, ас бұршақ пен бұршақтың қоспасы, шайжүгері, т.б. себіледі, жазғы күзгі мерзімі қысқа жерлерде астық бұршақтың бір жылдық қоспалары, сұлы, ас бұршақ т.т. қолданылады.

Үстемелік аралық дақылдарды негізгі дақылдардың бүркемесіне онымен бір мезгілде немесе оны себісімен, ізінше себеді. Олар, негізгі дақылды жинап алғаннан кейін бозқыру түскенше пәрменді өсуін жалғастырады. Мұндай егіс үшін түйе жоңышқа, судан шөбі, эспарцет, бір жылдық беде, сиыр жоңышқа және т.б. қолданылады.

12–кесте. Астық және техникалық ауыспалы егістерді құрастыру үшін

бастапқы мәліметтер

Шифрдің соңғы саны

1-42,8;

4-14,3;

8-10,0;

10-4,3;

19-7;

20-7,3;

26-14,3;

2275

1-33,4;

3-16,7;

4-8;

5-8,7;

6-6,7;

14-16,7;

26-16,6;

1890

1-35;

4-5;

6-20;

18-5;

19-15;

26-20;

1975

1-40;

4-5;

5-15;

6-20;

26-20

1950

1-25;

3-15;

4-13;

6-25;

17-25;

1280

1-25;

3-5;

4-10;

19-25;

20-25;

27-10;

3350

1-25;

3-5;

5-10;

19-20;

20-20;

26-20;

1850

1-20;

4-33,3;

6-13,3;

8-16,3;

10-17,1;

1050

1-32;

3-20;

4-12;

5-8;

6-8;

26-20;

1975

1-47;

3-13;

4-12;

5-38;

1660

1-28,6;

4-7;

5-7,2;

6-14,3;

13-14,3;

19-14,3

26-14,3;

2485

1-28,6;

3-14,3;

4-14,3;

8-10;

10-4,3

19-7,0;

20-7,3;

26-142;

2205

1-21,3;

3-14,3;

4-14,3;

6-7,3;

8-14,3;

20-14,3

26-14,2;

2205

2-20;

4-12;

5-8;

9-20;

22-20;

24-20;

1050

1-25;

3-8,4;

4-10;

5-6,7;

6-16,7;

10-16,6

26-16,6;

2250

1-28,3;

3-5;

4-16,7;

6-16,7;

13-10;

14-6,7;

26-16,6;

1710

1-25;

4-15;

5-10;

6-25;

25-25;

2040

1-28,4;

3-5;

4-16,6;

6-16,7;

8-10,0;

10-6,7;

26-16,6;

2160

1,40;

4-13,3;

5-6,7;

21-20,0;

26-20,0;

750

1-25;

4-35;

5-15;

26-25;

1740

1-42,8;

3-6,3;

4-8;

5-20,6;

6-8,0;

26-14,3

1645

1-13,3;

5-33,3;

6-20;

10-33,4;

825

1-21,3;

3-7,3;

4-14,3;

6-14,3;

8-6,0;

10-8,3;

18-7,0;

19-7,2

26-14,3

2590

1-28,6;

3-14,3;

4-8;

5-20,6;

6-14,3;

29-14,2;

1715

1-42,9;

3-7,3;

4-14,3;

5-14,3;

6-7,0;

26-14,2;

2135

1-40;

4-15;

6-5;

19-5;

21-15;

26-20;

2025

1-20;

3-10;

5-10;

20-20;

21-20;

26-20;

1850

1-26,7;

3-6,7;

5-16,7;

6-16,7;

14-16,6;

27-16,6;

1740

1-25;

3-16,7;

4-16,6;

6-8,4;

10-8,3;

13-8,4;

26-16,6;

1650

1-28,6;

3-10;

4-4,3;

5-10;

6-4,3;

12-14,2;

20-14,3;

26-13,4;

2275

1-51,9;

3-5,3;

4-9;

5-5,3;

10-14,3;

26-14,2

1715

1-35;

3-15;

4-15;

5-35;

1560

1-42,9;

3-14,3;

4-7;

5-7,3;

14-14,3;

26-14,2

2905

1-49,9;

3-7,3;

5-14,3;

8-7,0;

10-7,3;

29-14,2;

2205

1-42,9;

3-14,3;

4-9,0;

5-5,3;

6-7,0;

7-7,3;

26-14,2

2240

1-40;

3-5;

4-5;

5-15;

6-15;

26-20;

1950

1-50;

3-7,2;

4-7,1;

5-7,2;

8-14,3;

28-14,2;

1475

1-50;

4-8,3;

5-8,4;

8-8,3;

10-8,4;

26-16,6;

1800

1-25;

3-10;

4-5;

20-50;

26-10;

3000

1-28,6;

3-8,3;

4-14,3;

6-6,0;

10-14,3;

21-14,3

26-14,2;

2870

1-25;

3-25;

5-33,4;

26-16,6;

1560

1-20;

3-5;

5-15;

20-40;

26-20;

3400

7-57;

18-29,5;

25-14,5;

1715

1-16,7;

3-333;

4-10;

5-23,4;

26-16,6;

1950

1-40,1;

3-10;

4-6,7;

5-26,6;

26-16,6;

2520

1-25;

3-15;

4-25;

6-10;

17-25;

1760

1-40;

3-10;

4-10;

5-10;

6-10;

26-20;

1750

1-49,8;

4-8,2;

5-8,7;

12-8,3;

13-8,4;

26-16,6

1950

1-16,3;

4-16,3;

5-17;

6-17;

8-33,4;

750

1-35,5;

3-7,3;

4-14,3;

8-7;

10-7,3;

20-14,3;

26-14,3;

2100

1-49,8;

4-8,4;

5-8,3;

16-16,7;

26-16,8

1482

1-35;

4-5;

17-10;

21-50

3500

1-25,0;

3-16,7;

4-8,3;

5-8,4;

6-8,3;

8-16,7;

26-16,6;

1890

1-26,7;

3-16,7;

4-10;

5-6,7;

6-6,7;

8-16,6;

26-16,6;

2070

1-28,6;

3-7,3;

4-14,3;

6-7,0;

14-7,0;

16-7,3;

19-7,0;

20-7,3;

26-14,2;

2380

1-35;

3-5;

20-50;

27-10;

2450

1-40,0;

4-10,0;

5-20;

8-10,0;

10-10,1;

1050

1-25;

3-25,0;

5-25;

26-25,0;

1500

1-35;

3-5;

19-20;

20-20;

27-20;

3200

1-25;

3-8,4;

4-10;

5-6,6;

6-16,7;

13-16,7;

28-16,6;

2460

1-417,7;

5-16,7;

6-8,4;

8-8,3;

10-8,3;

26-16,6;

1950

1-204

3-25;

4-15;

6-15;

17-25;

1180

1-25;

3-15;

4-10;

5-25;

26-25;

1820

1-55;

4-5;

5-154

6-5;

26-20;

1675

1-20;

3-10;

4-5;

5-5;

19-40;

26-204

2175

1-38;

3-12;

4-13;

5-37;

1820

1-40;

3-10;

4-25;

5-25;

1440

1-50;

4-5;

6-5;

20-20;

26-20;

2250

1-40;

3-10;

4-15;

5-35;

1360

1-42,8;

3-14,3;

4-10;

5-4,3;

8-10;

10-4,3;

26-14,3;

1645

1-45;

3-5;

4-5;

5-15;

6-10;

28-20;

2175

1-40;

3-10;

4-10;

5-10;

6-10;

26-20;

1900

1-41,6;

5-16,7;

6-8,4;

14-8,3;

16-8,4;

26-16,6;

1920

1-40;

4-15;

5-5;

6-20;

26-20;

850

1-47;

3-8;

5-20;

6-5;

26-20;

2075

4-13,3;

5-20;

6-33,3;

8-20;

10-13,4;

1245

1-35;

3-25;

6-154

26-25;

1975

1-50;

3-10;

4-10;

5-104

26-20;

1850

1-55;

2-5;

4-204

26-20;

2075

1-50,2;

4-14,3;

5-14,3;

6-7,0;

26-14,2;

1505

1-40;

3-20;

5-20;

27-20;

2100

1-30;

4-20;

6-10;

19-10;

20-10;

26-20;

2300

1-35;

3-5;

4-15;

5-5;

6-20;

27-20;

2125

1-20,3;

3-14,3;

4-14,3;

6-8,3;

10-14,3;

21-14,2;

26-14,3;

2240

1-304

4-20;

6-10;

18,5;

19-15;

26-20;

2125

9-10;

18-20;

23-70;

2760

1-45;

3-5;

4-20;

5-5;

26-25;

1800

1-40;

3-154

4-15;

5-5;

6-5;

26-20;

2000

1-49;

4-134

6-13;

17-25;

1120

1-43,34

3-6,64

4-16,7;

5-16,7;

26-16,7;

1470

1-65;

3-10;

26-25;

760

1-40;

4-35;

26-25;

3750

1-55;

3-10;

6-10;

29-25;

1660

1-28,3;

3-7,2;

4-14,3;

6-7,3;

8-14,3;

19-14,3;

26-14,3;

1995

1-40;

3-154

4-15;

5-5;

6-5;

26-20;

2150

1-30;

3-5;

4-5;

20-50;

26-10;

3150

1-49;

3-13;

4-13;

17-25;

1320

1-42,8;

4-7,0;

5-21,6;

6-14,3;

26-14,3;

1400

1-47;

3-15;

6-134

26-25;

1600

1-35;

3-154

4-15;

5-10;

16-25;

1700

13-кесте Мал азықтық және дәнді мал азықтық ауыспалы егістерді

құрастыру үшін бастапқы мәліметтер

Шифрдің соңғы саны

4-35;

5-15;

12-204

16-54

17-25;

1160

10-20,0;

11-20;

12-20;

16-20;

17-20;

945

4-15;

5-10,0;

10-25,0;

14-25;

16-25,0;

1020

4-23;

45-10,3;

8-23,3;

10-10,1;

15-33,3;

1035

4-33,3;

5-33,4;

8-10;

10-23,3;

1080

4-20;

5-13,3;

8-20;

10-13,4;

15-33,3;

1005

4-35;

5-15;

8-12;

10-13;

16-25;

1320

1-45;

3-5;

5-25;

8-10;

10-15;

1100

1-12;

3-13;

5-25;

8-37;

10-13;

1040

1-10;

4-20;

6-10;

8-50;

10-10;

1225

4-25;

8-37;

10-134

13-15;

15-10;

1060

4-40;

5-26,7;

10-33,3;

1035

4-13,4;

5-20,;

10-33,3;

15-33,3;

960

4-30;

5-20;

8-25;

10-25;

760

4-33,3;

8-20;

10-13,4;

12-20;

13-13,3;

1110

10-13,3;

11-20;

12-20;

13-13,3;

17-33,4;

1065

4-25;

5-25;

10-12;

13-13;

17-25;

1140

4-12;

5-13;

8-37;

10-13;

15-25;

1320

8-37;

11-13;

13-12;

14-13;

18-25;

1180

4-12;

5-13;

8-25;

10-25;

13-12;

15-13;

1300

3-17,3;

4-16;

14-33,3;

17-33,4;

1035

4-13,3;

5-20;

10-33,4;

13-20;

14-13,3;

885

8-25;

10-25;

20-15;

21-35;

1160

4-10;

5-40;

8-20;

10-5;

14-25;

1140

49,3;

5-50,7;

915

4-33,3;

8-16;

10-17,4;

14-20;

15-13,3;

1085

4-26,7;

5-40;

8-16;

10-17,3;

990

4-33,3;

8-20;

10-13,4;

15-33,4;

885

4-25;

5-25;

8-40;

10-10;

1040

4-20;

8-20;

10-15;

11-5;

13-20;

18-10;

19-10;

1450

4-10;

5-10;

8-10;

10-25;

11-5;

13-20;

20-20;

1175

4-13,4;

5-53,3;

13-33,3;

920

4-15;

5-5;

8-10;

10-20;

11-10;

16-20;

19-20;

1695

8-45;

11-5;

15-13;

16-12;

20-25;

1360

4-20;

5-5;

8-45;

10-5;

15-25;

1260

4-35;

5-15;

14-10;

15-15;

17-25;

1140

10-18,3;

11-15;

14-15;

15-18,3;

17-33,4;

975

4-15;

5-18,3;

8-33,4;

12-15;

16-18,3;

1035

5-33,3;

8-20;

10-13,4;

14-20;

15-13,3;

825

4-33,3;

13-16;

14-17,3;

17-33,4

1110

4-12;

5-13;

8-12;

10-38;

16-25;

960

4-20;

5-30;

10-25;

13-25;

1300

1-20,3;

4-13;

5-20;

13-13,3;

17-33,4;

1020

4-25;

8-12;

10-38;

15-25;

1340

1-25;

3-25;

4-20;

5-5;

8-12;

10-13;

1060

1-25;

4-12;

5-13;

8-40;

10-10;

1260

1-10;

4-20;

6-35;

8-15;

10-20;

1550

5-33,3;

8-13,4;

10-20;

13-33,3;

1065

10-13,3;

11-20;

13-20;

14-13,3;

17-33,4;

1065

4-10;

5-15;

8-50;

13-10;

14-15;

940

8-45;

11-5;

13-20;

16-5;

19-25;

1380

10-50;

19-25;

20-25;

750

5-25;

8-35;

10-15;

13-10;

16-15;

980

4-10;

5-10;

8-15;

10-20;

11-5;

15-20;

18-20;

1450

3-13;

4-20,3;

15-13;

16-20,3;

17-33,4;

1110

4-25;

8-40;

10-10;

15-10;

16-15;

1400

4-15;

5-5;

8-50;

10-30;

1625

4-33,4;

5-33,3;

8-23,3;

10-10;

1020

4-37;

5-13;

13-12;

14-13;

17-25;

1360

4-20;

8-60;

10-20;

1425

4-15;

5-10;

8-40;

10-10;

15-25;

1360

1-37;

3-13;

4-12;

5-13;

10-25;

1360

1-15;

5-20;

6-5;

8-50;

10-10;

1400

3-25;

4-2,0;

5-5;

8-35;

10-15;

10-15;

1240

1-25;

3-25;

4-15;

5-10;

8-13;

10-12;

1340

8-25;

10-25;

18-20;

21-30;

900

4-40;

5-10;

8-15;

10-10;

15-25;

1640

5-33,3;

18-17,4;

15-16;

16-33,3;

870

4-13;

5-12;

8-38;

10-12;

15-25;

1300

1-20;

4-10;

5-10;

8-40;

10-20;

1600

4-40;

5-10;

12-10;

14-15;

17-25;

1420

1-13;

3-12;

4-15;

5-10;

8-25;

10-25;

1580

4-15;

5-5;

6-20;

8-45;

10-15;

1600

5-20;

8-30;

10-50;

1400

4-15;

5-10;

8-25;

10-25;

14-15;

15-10;

1320

3-33,3;

14-17,3;

15-16;

17-33,4;

1035

5-20;

10-30;

11-10;

14-20;

19-15;

20-5;

1450

4-13;

5-12;

10-50;

14-12;

15-13;

1180

8-38;

11-12;

14-13;

15-12;

19-25;

1260

1-12;

3-13;

4-10;

5-15;

8-50;

1080

10-23,3;

11-10;

13-15;

16-18,3;

17-33,4;

1065

4-15;

15-18,3;

8-33,4;

13-15;

16-18,3;

1080

4-30;

5-20;

8-50;

450

4-20;

5-13,4;

8-33,3;

750

4-46;

5-20,7;

8-33,3;

840

4-20;

5-13,3;

8-33,4;

12-20

13-13,3;

825

4-20;

5-46,7;

12-33,3;

945

4-30;

5-20;

8-25;

12-25;

1160

8-50;

18-20;

19-254

640

1-38;

3-12;

4-25;

8-25;

1140

5-25;

8-15;

10-35;

15-25;

1480

4-23,3;

5-43,4;

16-33,3;

1065

8-30;

10-20;

18-15;

20-35;

700

4-50;

8-25;

10-25;

1180

8-37;

11-13;

13-13;

16-12;

21-25;

1340

4-10;

5-10;

8-70;

10-10;

1175

4-25;

5-25;

10-50;

850

4-17,3;

5-49,4;

15-33,3;

1245

4-10;

5-104

8-50;

10-304

1150

4-10;

5-15;

8-35;

10-15;

15-25;

1140

Ескертпе: кестеде берілген дақылдардың нөмерлері 1- жаздық бидай; 2 – күздік бидай; 3 - тары; 4 – арпа; 5 – сұлы; 6 – қарақұмық; 7 күріш; 8 – жүгері сүрлемге; 9 – жүгері дәнге; 10 – күнбағыс; 11 – мал азықтық тамыржемістілер; 12 – сұлы шөпке; 13 - асбұршақ – сұлы қоспасы; 14 – могар; 15 – мал азықтық тары; 16 – сүдан шөбі; 17 – жөңышқа; 18 – люцерна; 19 – эспарцет; 20 - еркек шөп, 21-көп жылдық шөп коспасы, 22-беде, 23-темек, 25 - екпе сүрі жер, 26 - ықтырма сүрі жер, 27- жазықкескіш сүрі жер, 28- құрама сүрі жер, 29- жазықкескішгербицидті сүрі жер.
11-маша

Тапсырма:

Ауыспалы егіске ауысу жоспарын және ротациялық кестені жасау әдістемесі.
Ауыспалы егісті игеру үшін ауысу жоспарын жасау қажет болады. Ол екі бөліктен тұрады: біріншісінде соңғы жылдардағы болған алғы дақылдар есепке алынады, екіншісінде ауыспалы егісті игеру кезеңіндегі дақылдар мен сүрі жердің кезектесу ретінкөрсетеді. Жоспарды жасауға пайдаланатын негізгі құжат-танап тарихының кітабы, одан соңғы бірнеше жылдарда дақылдардың орналасқаны және танаптардың арамшөп пен ластануы жөніндегі деректер алынады.

Ауыспалы егістің жоспары жасалғанда төменгі ұстанымдарды ескеру қажет:

Жыл сайын қажетті өсімдік шаруашылық өнімдерін алуды қамтамасыз ету.
Мүмкіндігінше игеру мерзімін 3-4 жылдан асырмау керек. Әдетте көп уақытты пайдалану мерзімі әр түрлі көп жылдық
шөптері бар және дақылдар мен сүрі жер жолақтап орналастырылған топырақ қорғайтын ауыспалы егістерді игеру үшін қажет етеді.
Ескі ауыспалы егісті дақылдары мен сүрі жерін жаңа жасалғанға келтіріп ауыстыру.
Бір танаптағы шұбартанаптықтан бірте-бірте шығу, яғни биологиясы мен өсіру технологиясы бойынша тым айырмашылықтары бар дақылдарды бір танапта өсірмеу.

Ауысу жоспарын жасағанда мына кезекті ұстанады:
1. Дақылдар ауыспалы егістің барлық танаптарында орналастырылады. Ауыспалы егістің бір танабын, басқаларына кәңіл бәлмей, толық игеруге болмайды.

2. Жаңа жерлер аумағын белгілеп, оларды игерудің бірінші жылына енгізеді.

Ауысу жоспарының кестесіне бұрынғы жылдары себілген дақылдар туралы мәліметгерді жазады. Мұндай дақылдарға себілген жылын есептемей, 3-5 жылы бойы пайдаланылатын көп жылдық шөптер, сондай-ақ, игерудің бірінші жылы жиналатын күздік астық дақылдары жатады.
Негізгі дақылдарды ең жақсы алғы дақылдардан кейін орналастырады; егер ондай алғы дақылдар жетпесе, онда бірінші жылы оларды басқа болған барлық жақсы алғы дақылдан кейін орналастыруға болады.
Басқа дақылдарды ауыспалы егісте кезектесу ұстанымдарына сәйкес орналастырады.
Өте күшті, әсіресе көп жылдық арамшөптермен ластанған танаптарды сүрі жерге қалдырады.
Көпжылдық шөптер ауыспалы егісте болса, оларға танап таңдайды.

Бес танапты ауыспалы егіске ауысу жоспарының мысалын қарастырайық (37- кесте). Кестенің бірінші бөлімінде танаптардың нөмірін және соңғы үш жылдағы әрбір танаптағы алғы дақылдар, олардың аумағы жазылады.

Кестенің бесінші бағанасына арамшөптердің түрлері және ауыспалы егіс танаптарының ластану дәрежесі жазылады. Танаптардың ластануын және алғы дақылдарды ескере отырып, бірінші жыл игеру бағанасына, өтқен жылдары егілген дақылдар жазылады. Бұл ауыспалы егістің екінші танабындағы көп жылдық шөптер. Содан соң жетекші дақыл жаздық бидайға алғы дақылдарды таңдайды. Оны ең жақсы алғы дақыл таза сүрі жерден кейін орналастыруға болады (1-ші танап) немесе арпа, сұлыдан кейін, өйткені бұл танап арамшөптермен аз ластанган (3-ші танап). Содан соң шаруашылық құндылығы төмендеу ретімен ауыспалы егістегі басқа дақылдарды орналастырады. Арпа мен сұлы жем астық дақылдары болғандарына байланысты, оларды жаздық бидайдан кейін орналастырады (4-ші танап). Бұл танап көбінесе кеш пісетін жаздық арамшөптермен ластанған, олар арпа мен сұлының себу мерзіміне қарай өніп өседі. Сондықтан, бұл арамшөптердің тұқымдарын арандатуға және олардың көктеулерін егіс алдында жоюға мүмкіндік туады. Таза сүрі жерге көпжылдық арамшөптермен күшті ластанған бесінші танап бөлінеді. Сол сияқты ауыспалы егісті толық игергенше жыл сайын дақылдарды орналастырады. Біздің мысалымызда жаңа ауыспалы егіс бір жылда игеріледі.

Игерілетін ауыспалы егістер тәсімінің ауысу жоспарына түзетулерді енгізуге рұқсат болады.

Олар бұрынғы жылдардағы егістерді пайдалану, танаптарды құнарландыру және арамшөптерден тазарту қажеттілігіне, сонымен қатар дақылдардың қалыпты өнімділікті алуға жағдай болмағанына байланысты болады. Мысалы, жаңа ауспалы егістерде сүрі жерлердің және көпжылдық жоқтылығы. Бірақ көп жылдық арамшөптермен ластанған танаптарда тек сүрі жер арқылы тазартуға болады. Көп жылдық шөптерді, олар жоғары өнім бергенше қолдану керек. Күз құрғақшылықты болған кезде, сүрі жерден басқа алғы егістерден кейін күздіктердің бірқалыпты көктеулері болмауы мүмкін сондықтан осындай жылдарда жаздық дақылдарды сепкен жөн.

Тағы бір ескеретін жағдай, ауысу кезеңінің соңғы жылында жаңа ауыспалы егістік тәсіміне дақылдардың кезектесуі сәйкес болмауы мүмкін.

Өткен сабақта жасалған ауыспалы егіске ауысу жоспарын дайындау үшін (36- кесте) студенттерге шифрлер берідеді. Кестеде танап тарихы туралы деректері берілген.

14- кесте. Бес танапты ауыспалы егіске көшу жоспары.

Танаптың нөмері	Алаңға	Танаптардың тарихы			Арамшөптердің түрлері және балы бойынша ластану дәрежесі	Игеру кезені
Танаптың нөмері	Алаңға	Екі жыл бұрын	Өткен жыл	Биылғы жылы	Арамшөптердің түрлері және балы бойынша ластану дәрежесі	1- жылы
8	150	Жаздық бидай	Арпа	Таза сүрі жер	-	Жаздық бидай
9	150	Жаздық бидай+ көпжылдық шөптер	Көпжылдық шөптер -100	Көпжылдық шөптер – 100	Ақ алабұта 2 қара сұлы-1	Көпжылдық шөптер
10	150	Жүгері-100	Жаздық бидай-100	Арпа-50 Сұлы-50	Қурай -2	Жаздық бидай
11	150	Жүгері-100	Жүгері-100	Жаздық бидай-100	қара сұлы-1 Қызғылт Қалуен-3	Сұлы арпа
12	150	Жаздық бидай-100	Жаздық бидай-100	Сұлы -100	-	Ықтырмалы сұлы жер

15-кесте Ауыспалы егістерге көшу жоспарларын құрастыруға арналған кесте

Шифр	Танаптар тарихи
	1-жыл			2- жыл	3 - жыл		Арамшөптермен ластануы
1	2			3	4		5
1	Сүрі танап			Бидай 100	Жүгері		Қарасұлы -2, қызылша гүлтәжі-2, көк итқонақ - 1
2				Бидай 100	Көпжылдық шөптер		Егістік шармауық-2, жатаған бидайық -1
3	Бидай 100			Бидай 100, арпа -50	Бидай 100		Далалық сарықалуен-3, бұтақты бидайық -3
4	Бидай-50, Жугері-50			Сұлы -50, бидай -50	Сүрі танап- 50, арпа -50		Қара сұлы – 2, далалық сарықалуен - 3
5	Бидай 100			Асбұршақ-100	Бидай-100		Егістік шармауық-1, кәдемгі қара сұлы - 2
6	Арпа 100			Сүрі танап-100	Қарақұмық-100		Ақ бұта-1, ноғай қарақұмығы-2
7	Бидай -100			Жүгері -100	Арпа-100		Кәдемгі қара сұлы – 2, жатаған бидайық-1
8	Көп жылдық шөптер 100			Көпжылдық шөптер -100	Көпжылдық шөптер-100		Бұтақты бидайық-1, сары түйе жоңышқа-3
9	Бидай – 100			Арпа-100	Сүрі танап - 100
10	Тың жер – 100			Тың жер-100	Тың жер-100
11	Жүгері -100			Судан шөбі-100	Арпа-100		Ақ гүлтәжі-2, қара қаңбақ түйе қарын-2, егістік қалуен-1
12	Бидай-100			Бидай-100	Бидай 100, арпа -50		Қара сұлы-2, қара қаңбақ түйе қарын-2, егістік қалуен-1
13	Бидай-50, көпжылдық шөптер-50			Көпжылдық шөптер-100	Көпжылдық шөптер-100		Жатаған бидайық-1
14	Тары-100			Бидай-100	Сұлы -100		Көк итқонақ-3, қара сұлы-2
15	Жүгері – 100			Бидай-100	Арпа-60, Сұлы-40		Түлкі құйрық ақмия-2, егістік қалуен-2
16	Сұлы -100			Жүгері -100	Бидай-25, арпа-75		Егістік шырмауық-3
17	Бидай -100			Арпа-100	Сүрі танап - 100		-
18	Бидай – 100			Бір жылдық шөптер-100	Бидай-100		Қүрең у кекіре-2
19	Бидай – 100			Асбұршақ-100	Тары-100		Тауық тары-3
20	Жүгері			Жүгері -100	Бидай-100		Кәдемгі қара сұлы-1, ақ гүлтәжі-2
21		Көп жылдық шөптер-100	Көп жылдық шөптер-100			Көп жылдық шөптер-100		Жатаған бидайық-2, қыздырма үй бидайық
22		Сүрі танап-100	Бидай 50+ көп жылдық шептер-50			Жүгері-50+ көп жылдық шөптер-50		Кәдімгі қара сұлы -2 татар ақ сүтігені -1
23		Сүрі танап 50+бидай+ көп жылдық шөптер-50	Бидай-25, көпжылдық шөптер-75			Тары-25, көп жылдық шөптер-75		Түтікті тары- 2, жабайы шомыр – 1, жатаған бидайық - 1
24		Бидай-100	Астық бұршақты-100			Тары-100		Көк итқонақ – 3 бидайық - 3
25		Жүгері -100	Судан шөбі-100			Арпа-100		Тауық тары -2, қара сұлы-2
26		Көп жылдық шөптер-100	Тары-100			Бидай-100		Тауық тары-2, қара сұлы-2
27		Бір жылдық шөптер-50, бидай-50	Бидай-100			Бидай-50, арпа-50		Ащы жусан-2, қара қаңбақ-2, егістік шырмауық-2
28		Жүгері-100	Бидай-100			Жүгері-100		Түкті гұлтәжі-2, Кәдімгі сиякөк-2
29		Бидай-50, сүрі танап-50	Арпа-50, бидай-50			Көп жылдық шөптер-100		Жабайы шомыр-2, көдімгі зиягүл-2, кәдемгі суданка -2
30		Бидай-100	Арпа-100			Сүрі танап-100
31		Бидай-100	Арпа-100			Бидай-100		Талшық сүттіген-2, бидайық-2, ала бұталық көкпек -2
32		Күнбағыс-100	Бір жылдық шөптер-100			арпа		қара сұлы-2, көк итқонақ-1, егістік шырмауық -2
33		Көпжылдық шөптер-100	Көпжылдық шөптер-100			Көпжылдық шөптер-100		Бидайық-2, күрең у кекіре-2
34		Арпа-50, көп жылдық шөптер-50	Арпа-50, көп жылдық шептер-50			Сүрі танап -50, тары-50		Түкті тары-2, далалық сары қалуен-2
35		Тың жер-100	Тың жер-100			Тың жер-100		-
36		Мал азықтық дақылдар-100	Сүрі танап-100			Бидай-100		Жатаған бидайык-1,егістік ярутка-1
37		Бидай-100	Арпа 100			Сүрі танап-100
38		Жүгері сүрлемге-100	Бидай-100			Жүгері сүрлемге-100		Далалық сары қалуен-2, қара қаңбақ - 2
39		Қарақұмық- 100	Біржылдық шөптер-50, арпа-50			арпа-50, сүрі танап — 50		Сарыбас қурай -2 жатаған бидайық-2
40		Көпжылдық шөптер-100	Көпжылдық шөптер-100			Көпжылдық шөптер-100		Жатаған бидайық-1, канада майда желегі-2
41		Тамыр жемістілер-100	Жүгері-100			Арпа-50, бидай-50		Талшық сүттіген-3, қара сұлы
42		Тары-100	Бидай-100			Сұлы-100		Бұйра түйетікен-2, кәдімгі жұмыршақ-1
43		Бидай-100	Бидай-100			Біржылдық шөптер-100		қызылша гүлтөжі-2, егістік шырмауық-1
44		Көпжылдық шөптер-100	Тары-100			Жүгері-100		Мысыққүйрық итқонақ-3, бидайық-1
45		Бидай-100	Астық бұршақ-100			Бидай-100		Кәдімгі қарасұлы-2
46		Жүгері-100	Арпа-100			Арпа-100		Көдімгі қарасүлы-2, кедімгі сиякөк-3
47		Сүрі танап-100	Бидай-100			Майлы зығыр-100		Кәдімгі сиякөк-2, кәдімгі майдан шөп-2
48		Біржылдық шөптер түқымға-100	Күнбағыс сүрлемге-100			Сүлы-100		Егістік қалуен-2
49		Күздік қара бидай-50,	Жаздық бидай+беде-50, Асбұршақ-50			Беде-50, күздік қара бидай-50		Жатаған бидайық-2, егістік шырмауық- 1
50		Жүгері сүрлемге-100	Күздік кара бидай-100			Қант қызылшасы -100		Ақ алабүта-2

Берілген танаптардың соңына сәйкес олардың тарихын кешіріп бастау үшін бір нөмері ғана беріледі. Мысалы, бес танапты ауыспалы егіске ауысу жоспарын жасау үшін тапсырманың нөмірі 8 басталып, кезегімен бес шартгы танаптары кіреді. 8,9,10,11, және 12. Мал азықтық ауыспалы егіске ауысу үшін тапсырма шифрлардың келесі нөмерінен басталады, біздің мысалымызда 13-тен. Егер берілген нөмер танаптар туралы меліметгерді толық қамтамасыз етпесе, онда жетіспейтін шартты таналтардың саны 1- саннан бастап толықтырылады. Мысалы, тапсырманың нөмері 48, онда бес танапты ауыспалы егіске ауысу жоспарын жасау үшін 48, 49, 50, 1, және 2- танаптар туралы бастапқы мәліметтер алынады. Тағы бір ескертетін жағдай, бұл әр бір танаптың тарихы бойынша орналасатын дақыл туралы бастапқы аумақтың меліметтері пайызбен берілген. Бұл кестедегі берілген бастапқы мәліметтерді ауыспалы егістер танаптардың ер түрлі аумақтарын қолдану үшін берілген, тарихы кітаптарында егістердің аумақтары пайызыбен берілгенін ескеріп, оларды гектарға аудару қажет болады. Мысалы, игеру ушін ауыспалы егістің танабының аумағы 250— гектарға тең. Егер танаптың тарихы бойынша ол бір дақылмен егілсе (100%), онда бұл танаптың аумағы 250 гектарға тең танапта бірнеше дақыл өсірілсе, 60% астық дақылдары және мал азықтық дақылдар, онда танап біріншілері 150 га (250 100) екіншілері 100 га (250*40:100) орын алады.

Ауыспалы егісті игерген соң дақылдарды ұстаңылған тәсіліне сәйкес кезектестіруін қамтамасыз ету керек. Ол айналым кестесі жасалады
16 -кесте- (Айналым кестесі)

Тан аптын	Бірініші ротация				Екінші ротация
Тан аптын	Игеру жылы	2 жылы	3жылы	4 жылы	5 жылы
2	Жаздық бидай	Жаздық бидай	Арпа+сұлы	Ықтырмалы сүрі жер	Жаздық бидай
5	Көп жылдық шөптер	Көп жылдық шөптер	Көп жылдық шөптер	Көп жылдық шөптер	Жаздық бидай
3	Жаздық бидай	Арпа +сұлы	Ықтырмалы сүрі жер	Жаздық бидай	Көп жылдық
4	Арпа+сұлы	Ықтырмалы сүрі жер	Жаздық бидай	Жаздық бидай	Арпа сұлы
1	Ықтырмалы сүрі жер	Жаздық бидай	Жаздық бидай	Арпа+сұлы	Ықтырмалы сүрі жер

Ескертпе* - Әр түрлі алға дақылдардан кейін бірдей дақылдарды айыру үшін шартты белгісі (Біздің мысалымызда сүрі жерден кейін жаздық бидай).
Ротациялық кесте — бұл дақылдар мен сүрі жердің жылдар және танаптар бойынша ауыспалы егіс тәсіміне сәйкес орналасуы. Кестенің сол жағында вертикаль бойы танаптардын нөмірі жазылған, үстіңгі жағында көлденең бағытта ротациянын жылдары келтірілген. Бұл мысалда ауыспалы егістің толық және толық емес ротациясы. Көл жылдық шөптердің шыкпатанаптарын төрт жыл пайдаланған толық ротацияның ұзақтығыжиырма жыл, ал шықпа танабы жоқ толық емес ротацияның ұзақтығы төрт жыл болады. Мұны жасағанда ауыспалы егісті игеру бірінші жыл деп алынады. Одан әрі рет -ретімей ауыспалы егістің барлық дақылдарын, бірінші танабынан бастап, кезегімен жазады. Бір дақыл бірнеше танапта болғандай болса, ротация кезеңінде оларды шатастырмау үшін оларды шартты елгілермен, санмен, әр түрлі ажырату белгілерімен белгілейді.

Мысалы, екінші жылы төртінші танапта арпамен сұлыдан кейін кезектесу тәсіліне сәйкес ықтырмалы сүрі жер, одан кейін бидай және т.б. Сол сияқты ауыспалы егістің басқа наптарын толтырады.

12- маша

Тапсырма:

Ауыспалы егістерді бағалау

Мамандануы әр түрлі ауыспалы егістерді бір көрсеткішпен ғана салыстыру қате қорытыңдыларға келтіруі мүмкін. Астық және мал азықтық дақылдары өсірілетін ауыспалы егістерде тек мал азығы өлшемі бойынша бағаланса, кейбір дақылдардың егістері азайып, ал мал азығы өлшемінің жоғары шығымын камтамасыз ететін дақылдардың аумағының ұлғаюына әкелу мүмкін. Мұндай ауыспалы егістер астықтың натуралды және ақшалай шығымымен бірге, ауыспалы егістің 1 гектар аумағынан мал азығы өлшем шығымы арқылы да бағалануға тиіс. Сондықтан әр түрлі ауыспалы егістердің тиімділігін анықтайтын көрсеткіштердің құрамына назар аударған жөн болады.

Ауыспалы егістерді салыстырмалы түрде бағалайтын негізгі көрсеткіш бұл ауыспалы егіс өлшемінен алынатын өнімнің шығымы. Астық ауыспалы егістерді көбінесе дақылдардың өнімділігі және егілген тұқымдарды есептемей, аумақтың ауыспалы егіс өлшемінен астық шығымы арқылы бағалайды. Сонымен қатар, негізгі және жанама өнім арқылы баға беруге де болады. Бұл кезде әр бір дақылдың жанама өнімі анықталады

Мал азықтық және әр түрлі өнім беретін бірнеше дақылдары бар ауыспалы егістердің жалпы өнімнің шығымын салыстыру қиын болғандықтан, оларды мал азықтық өлшем немесе мал азықтық протеиннің шығымы арқылы бағалаған дұрыс болады. Өнімді мал азықтық өлшемге аудару қиын болған жағдайда (мысалы техникалық дақылдарды өсіретін ауыспалы егіс), ауыспалы егіс өлшемінен жалпы өнімнің құны бойынша нақты түсінік алуға болады.

Ауыспалы егістерді салыстырмалы түрде бағалағанда ар түрлі дақылдардың топырақ құнарлылығына әсерін, олардың топырақ қорғау маңызын ескерген жөн. Одан басқа бірнеше экономикалық көрсеткіштерді пайдаланады: қаражат және еңбек шығындарын, өнімнің өзіндік құнын, таза пайданы және Рентабельділікті. Ауыспалы егістерді салыстырмалы түрде бағалауды төменде келтірілген кесте бойынша жүргізуыңғайлы болады.
7 түр

17 кесте Әр түрлі ауыспалы егістердің өнімділігі.

Дақыл	Алаң, га	Ауыспалы егістік аланынан шығатын өнім, ц/га
		Астық	Қосымша өнім	Барлығы	Азықтық өлшем	Қортылатын протеин	Азықтық протеин өлшемі

13- маша

Тақырып:Топырақты минималды өңдеу принциптері.
Топырақты минимадды өндеу қуаттық шығындарды төмендетуді қамтамасыз етеді. Минимализацияның қажеттілігі біріншіден, топырақты өндеуге кететін үлкен қуаттық және еңбекті шығындармен, екіншіден топырақ құнарлығын сақтау мен арттырудың қажеттілігімен түсіндіріледі (ауыл шаруашылығында техниканың тығыздату әсерін кетіру, жел эрозиясын болдырмау, қарқынды механикалық өңдеулерде органикалық заттардың ыдырау екпінін төмендету, топырақтан қоректік заттар мен ылғалдың жоғалуын азайту).

Оның негізі танаптың үстінен машина-тракторлы агрегаттардың өту санын ең төмен мүмкіншілікке дейін азайтумен түсіндіріледі. Топырақты минималды өндеуге мына жолмен жетеді:

- Өңдеу санын азайту. Жоғары тиімді гербицидтерді қолданса сүдігермен отамалы дақылдарды өңдеп, арамшөптермен күрескенде механикалық өндеу санын азайтуға болады.

- Терең өндеулерді кең алқымды агрегаттармен жердің беткі қабатын және таяз өндеумен ауыстыру.

- Бір агрегатта бірнеше технологиялық операцияны қиыстыру және оларды трактордың бір өткенінде орындалуы (қиыстырылған агрегаттар).

- Өңдеу алаңын азайту (тілу, дақылдарды кен қатарлы және суыртпақтап егу әдісі жағдайында алқапты өндеу).

- Механикалы өндеулерді өткізбеу (өнделмеген топыраққа себу-нөлді өндеу).

- Жазықтілгіші құралдарды қолдану.

Топырақты минималды өндеудің әдістері мен дәрежесі қатаң аймақты болып жергілікті топырақты-климатты жағдайға байланысты жасалынады. Топырақты минималды өңдеуді колдану барлық аймақтар үшін маңызды және бірдей тиімділік жағдайларына байланысты болады, олар жоғары деңгейдегі агротехника, анық технологиялық тәртіп пен техникалық жабдықтандыруға әсер етеді.

Қазақстанның далалы аймақтарында ең көп тараған өндеу тәсілдері: тодырақты жазықтілгішпен өңдеу, қиыстырған себу агрегаттарды қолдану және өңдеу саны мен өнделетін алқаптарды гербицид пен тілгіштер қолдану арқылы азайту.

14-маша

Тапсырма

Топырақты күзде және себу алдында өндеуді жоспарлау.

Топырақты күзде өңдеу үшін әдіс пен құралдарды таңдауда үшін мына жағдайды ескеру қажет: аймақтың табиғи ерекшелігі, топырақ типі, оның механикалық құрамы мен тығыздалу дәрежесі, ылғалдану жағдайы, жер бедері, танаптағы басым арамшөптер мен ластану дәрежесі, алғы дақылдар мен себілетін дақылдардың ерекшеліктері.

Бұл мәліметтерді студенттер оқытушы берген шифр бойынша 18- кестеден көшіреді.

18 кесте- Топырақты күзде және себу алдында өндеуді жоспарлау үшін мәлиметтер

№	Топырақ аймағы, топырақтипі мен механикалық құрамы	Топырақ тығыздығы, ылғалдану күйі мен жер береді	Танаптың ластануы, арамшөптер түрлерінің құрамы мен ластану балы	Алғы дақыл мен себілетін дақыл
1	2	3	4	5
1	Орманды дала, сілтісізденген қара топырақ, ауыр құмбалшық	Борпылдақ көлемдік салмағы 1,08 г/см³ ылғалды жазық	Егістік қалуен-2, қара сұлы -2, қаңбақ-1	Жаздық бидай- арпа
2	Орманды дала, кәдемгі қара топырақ, жеңіл құмбалшық	Тығыз-көлемдік салмақ 1,32 г/см³, ылғалдылығы нысапты жазық	Қара сұлы-2, кәдемгі гүлтәжі-2 қызғылт қалуен -1	Жаздық бидай – жаздық бидай
3	Дала, кәдемгі қара топырақ, жеңіл құмбалшық	Орташа тығыз, көлемдік салмақ 1,22 г/см³, сәл еңкісті беткей	Далалық шырмауық-2 Тауық тары-1	Жүгері – жаздық бидай
4	Дала, оңтүстік қара топырақ, ауыр құмбалшық	Борпылдақ көлемдік салмақ 1,12 г/см³, ылғалдық нысапты жазық	Татар қалуені-2 Түкті тары-1 егістік ярутка-2	Көп жылдық шөп – тары
5	Дала, оңтүстік қара топырақ, кебірленген жеңіл құмбалшық	Тығыз – көлемдік салмақ 1,38 г/см³, құрғақ жазық	Ащы жусан-2, көк итқонақ-2	Жаздық бидай – тары
1	2	3	4	5
6	Құрғақ дала, күнгірт қара қоңыр, орта құмбалшық	Орташа тығыз, көлемдік салмақ 1,28 г/см³, ылғалдық нысапты сәл еңкісті беткей	Далалық шырмауық-2 Иссіз ромашка-1 Қаңбақ-2	Қарақұмық – жаздық бидай
7	Құрғақ дала, күңгірт қара қоңыр, карбонатты, жеңіл құмбалшық	Тығыз, көлемдік салмақ 1,38 г/см³, құрғақ сәл еңкісті беткей	Қара сұлы -2 күрең у кекіре – 2	Арпа – жүгері
8	Құрғақ дала, қара қоңыр, кебірленген, ауыр құмбалшық	Тығыз, көлемдік салмақ 1,37 г/см³, ылғалдық нысапты жазық	Кәдемгі сурепка-2, Қара сұлы -2, сүттіген-2	Сұлы пішінге – күздік қара бидай
9	Тау етегіндегі шөлді дала, сұр топырақ, орта құмбалшық	Тығыз – көлемдік салмақ 1,42 г/см³, ылғалды беткей	Қарашағыр-2, ақ алабұта-2 Дала қышасы-2	Жоңышқа – күріш

Мәліметтердің шифрлері төрт мәнді сан түрінде 19естеде көрсетілген.

19 кесте - Топырақты күзде және себу алдында өндеу бойынша тапсырмалардын шифрлері

7654

9958

1163

2468

7573

8657

4336

7568

6661

8664

1168

4375

6586

1114

3243

5577

1136

5634

1172

8737

5546

6638

9829

4398

1148

6544

1186

9659

5663

6555

9661

7647

1156

6553

1197

3472

1171

9694

6566

9969

1174

4281

7694

1123

3451

7587

5573

8675

1182

4386

8611

1129

4358

6597

9868

5582

7681

8788

6595

1165

5665

2417

9789

5698

9919

1132

8848

1176

7676

3331

8997

9829

8935

1112

3491

8942

6678

8682

1187

4292

9618

1138

2466

8715

5584

9982

1193

2497

9623

1145

3474

8924

1161

8693

1185

6588

3242

1124

9747

9758

1191

1144

1194

7592

4353

1137

9765

8877

4424

1192

3312

1196

9819

1155

5591

9897

1198

7614

9988

1153

3382

8833

5696

8894

3314

6516

9938

1159

3488

9649

9927

3365

1154

9678

1113

2254

4545

4422

8731

4377

1167

1112

1135

2285

4294

2432

8844

4389

1179

2276

1125

2323

9718

1115

4318

6625

9947

1166

2495

9852

8917

1121

2325

5632

8835

1173

5513

9868

1131

1158

7623

7562

4441

8753

6511

1195

1147

1178

7652

8819

3348

8871

5522

3218

1164

2415

7692

5575

4262

8966

9727

1127

4233

7537

8762

1183

6621

9678

8628

1133

4438

7643

8768

1186

6627

9988

9878

2361

9889

6533

3235

1184

3237

9636

1143

2271

8995

7645

4247

4211

3457

8973

4216

2278

1116

8886

8622

2331

9733

1141

2344

5548

9777

1196

7535

8891

9846

1146

2448

5656

8984

2413

6542

1111

6557

4264

2327

2483

1117

4373

7571

2287

1126

6674

3272

3446

7612

1141

7528

3396

1142

7685

2393

2252

1164

7618

8646

1152

4356

7564

9792

3221

5551

1118

8753

1157

3463

6672

9798

4228

5658

1128

3367

5532

1188

6683

6616

1151

1175

8813

5517

3484

5667

2434

8951

5524

1162

8726

7531

5515

6596

5641

7526

1177

Шифрдың бірінші саны топырақ аймағын, топырақ типін және механикалық құрамын көрсетеді; екінші сан - топырақтын тығыздығын, ылғалдылығын және жер бедерін; үшінші сан - танаптың ластану; төртінші саны - алғы дақыл мен себілетін дақылды көрсетеді.

Мысалы: 4316 шрифы бойынша мәліметтері былай анықталады: 40 кесте бойынша төртінші жолды табамыз, шифрдың бірінші саны-4 дала, оңтүстік қара топырақ.

Содан кейін үшінші жолда (шифрдың екінші саны – 3) аңықтаймыз – орта тығызды топыпақ, көлемдік салмағы 1,22 г/см³, құрғақ, аз еңкісті беткей. Содан кейін бірінші жолға өтеміз де (шифрдың үшінші саны – 1) жазып аламыз: арамшөптердің түрлерін және ластану балдарын – егістік қалуен -2, қара сұлы – 2, қаңбақ – 1.

Соңында шифрдың ақырғы санымен байланысты алтыншы жолдаң алғы дақыл мен биыл сол танапта себілетін дақылды табамыз – жаздық бидай.

15-маша

Тапсырма

Топырақты күзде және көктемде өндеу
Топырақты күзде және көктемде өндеуді жоспарлауды 20 кесте сәйкес жазамыз.
20-кестеТопырақты күзде және көктемде себу алдында өндеу

№	Өңдеу әдісі	Әдісті өткізу кезеңі	Өңдеу тереңдігі см	Машина және құралдар маркасы	Әдіс қажеттілігі	Технологиялық операциялар

Күзгі өндеулердің саны орудан кейінгі уақыттың ұзақтығына және арамшөптердің өсіп-өну жағдайына байланысты болады. Біздің мақсатымыз топырақты өндеудің бірнеше варианттарынан берілген жай үшін ең қодайдысын таңдау. Сонымен қатар мына кезектілікті сақтау керек: табиғи жағдайға байланысты топырақ өндеу әдісін таңдау, аударып немесе аудармай өңдеу немесе олардың қабысуы. Эрозиялық процесстер пайда болу қауілтігі болмаған жағдайда және жаппай егілген дақылдарды орған соң суарса, аударып жырту қажет. Далалық аймақтарда құрғақшылықтар жел эрозиясымен қабысып тұратын жағдайда жазықтілгішті аудармай өңдеуге басымдық береміз. Бірақ сол жағдайларда, егер қажетгілік туса, негізгі өндеу ретінде жыртуды қолдануға да болады. Мысалы, топыраққа органикалық тыңайтқыштарды енгізу үшін ауыр механикалық құрамды топырақтарда тығыз шымды, көп жыл өскен көпжылдық шөптердің қыртысын өңдегенде, жаңа жерлерді игергенде жыртуды тамырсабақтары терең орналасқан тамырсабақты арамшөптермен ластанған танаптарда және басқа құралдармен жойылмайтын жерлерде қажет.

Содан кейін алдын ала сыдыра жыртудың қажеттілгін анықтайды. Ол егін орғаннан кейікгі жылы күндер жағдайында атпатамырлы және тамырсабақты арамшөптермен ластанған танаптарда өткізілуі мүмкін. Егін ору кеш өтсе, жыртуды орған алдын ала сыдыра жыртпай-ақ өткізеді. Арамшөптермен астанбаған топырақтарда, өсіресе механикалық құрамы көңілдерде, отамалы дақылдардан кейін сыдыра жыртаай ақ оға болады.

Егін орғаннан кейінгі кезең ұзақ және жылы аймақтарда ерте, орылатын дақылдардан кейін күзгі өңдеуді жартылай парлы тип секілді өндеуге болады. Ол үшін негізгі өңдеу немесе одан кейін арамшөптер өнген сайын бірнеше рет топырақтың бетін өндеу касалады. Негізгі және беткі өндеулердің кезектестірілуі топырақтың ластануы мен ылғалдылығына байланысты болады. Топырақ ылғалды болса және көпжылдық арамшөптермен ластанбаса оны алдын ала терең өндейді, кейін аз жылдық арамшөптерді құрту үшін таяз өндеулер жасалынады. Егер атпатамырлы және тамырсабақты арамшөптер болса алдын-ала тарайтын вегетативтік мүшелерін ұсақтау үшін таяз өндеулер жасалынады.

Өндеу әдісін анықтаған соң оның терендігін анықтайды. Ол жыртылатын қабаттың қалындығына, тығыздығына, механикалық құрамына (ауыр топырақтар қатты тығыздалады), өндегендегі топырақ ылғалдылығына, еріген сулардың сіңіруін анықтайтын жер бедеріне, ластану типі мен дәрежесіне, өңдеу тереңдігіне, дақылдардың реакциясына байланысты болады. Қар еріген кездегі еріген суларды сіңіруін қамтамасыз ететін Солтүстік Қазақстан аймағындағы негізгі топырақ өвдеудің терендігін анықтау үшін келесі тендеуді қолдануға болады (Чмиль А.И. 1991):

Мұнда, Н - топырақты негізгі өңдеу тереңдігі, см,

Т - қар қалындыга, см,

d - қар тығыздығы, г/см³,

W₀- топырақтың толық су сыйымдылығы,

W - өңдеу кезеңіндегі топырақ ылғалдылығы.

V - өңдслген топырақтын көлемдік салмағы. г/см .

Келтірілген тендеу механикалық құрамы ауыр топырақтарға жақсы келеді. Қарашірігі көп борпылдақ, аз тығыздалатын топырақтарға және жеңіл құмбалшықтарға, құмдарға және құмайттарға тендеу мынадай болады:

Мұнда, δ - жыртылатын қабаттың сыртына еріген судың инфильтрациясын көрсететін коэффициент. Ол инфильтрация көлемінің қардағы жалпы су қорының санына салыстырмасымен анықталады.

Өсімдіктерге топырақты негізгі өңдеу тереңдіктері әр түрді әсер етеді. Тамыржемістілерге, түйнектілерге, жүгеріге, мақтаға, жоңышқаға, бедеге, күнбағысқа, сиыржоңышқаға, атбас бұршақтарға және бақша дақылдарына терең өңдеулер жақсы әсер етеді. Күздік қара бидай мен бидайға, бұршаққа, арпаға, сұлыға, қызыл от арпабасқа орташа әсер етеді. Жаздық бидай мен зығырға сәл әсер етеді.

Көпжылдық арамшөптермен ластанған ылғалдылығы жеткілікті жағдайда (22% және одан жоғары) тығыз топырақтарды, әсіресе механикалық құрамы ауыр топырақтарды терең өңдеу керек — жыртылатын қабаттың толық тереңдігіне өнделеді. Еңкісті жерлерде таяз өндеуге қарағанда терең өңдеген дұрыс (жырту, терең қопсыту, тілу). Бұл жерлерде топырақты беткейге көлденең немесе нұсқасымен өндеу керек.

Басқа барлық жағдайларда егер ол өсімдіктер талабына қарсы келмесе, таяз өңдеумен шектеледі. Қара сұлы мен басқа азжылдық арамшөптермен қатты ластанған танаптарда жазыктілгіш-терең қопсыткыштармен негізгі өңдегенге дейін немесе одан кейін олардың тұқымдарын арандату үшін топыраққа енгізіп тырмалаған дүрыс.

Көп жылдық шөптер қыртысын өңдеу әдісі шымның қалындығы мен тығыздығына байланысты онда орналасатын дақылдардың ерекшелігіне және ауа-райының жағдайына байланысты қойылады. Шөптер орудың алдында шым қатты тығыздалған, топырақ құрғаған және сәл ластанған болады. Сондықтан эрозия қауіптігі жоқ жағдайда шым аударғышы бар соқамен мәдени жырту ең қолайлы болады. Ауаның еркін жетуі арқылы борпылдақ топыраққа терең енгізілген шым тез шіриді. Жақсы уатылуы үшін тығыз шымды екі бағытта дискілітырмамен жырту алдында өңдейді. Қалын шамы бар танаптарды әсіресе ауыр топырақтағы астық тұқымдасты шөптерден соң (еркекшөп) егер өңдеу жақсы сапалы болса, ертерек жыртқан дұрыс. Бірақ шым қатты құрғап кеткек болса топы ылғалдандыратын жауын-шашын жауғанша күте тұру қажет.

Шым аударғышы бар соқамен жоңышқадан кейінгі танапты жартқанда, оның келесі жылы қайтадан өсуі мүмкін. Сондай таптарды алдын ала түренді сыдыра жыртқышпен өндеген орыс және жоңышқаның тамыр мойны кепкеннен кейін негізгі терең жыртуды жасайды.

Зертханалық-тәжірибелік бөлім

Егіншілік пәннен зертхана

3-курс

(5В080100 «Агрономия» мамандығы)

жүктеу 9,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 19