«Қиын» балалармен Әлеуметтік педагогикалық- психологиялық қайта тәрбиелеу жұмыстың әдістері

Қиын бала оған жасалынған қандай бір педагогикалық ықпалдар болмасын, оған іштей қалай қарайды? Осы мәселе педагогтың есінен шықпауы тиіс.

Егерде олардың ішкі жан дүниесі «табиғатын» біле-білсек, соғұрлым қиын баланың мінез-құлқындағы адамгершілікті шағын ғана сыр-сипатын бөлектеп алып, соған негіздей жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан құра біліп, жағымсыз қылықтарын жоюға мүмкіндік туғызу қажет. Осыған орай қайта тәрбиелеу процесіне қойылатын шарттар:

1. 
   әрбір қиын баланы жан-жақты зерттеп,мінез-құлықтарының бағыт-бағдарын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік ниеттегі қасиетін іріктеп алу;
   
2. 
   әрбір баланың адамгершілік сынды тәжірибелерін құра біліп, соның негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге дұрыс көзқарасты, ұжымдық қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруды ұйымдастыру;
   
3. 
   әрбір жеке адамның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және шығармашылық талап-тілектеріне орай қабілеті мен икемділіктерін дамыту, қоғам жұмыстарына қатыстыру.
   

Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізуге көңіл аударарлық әдіс-олардың бейім – қабілеттерін ескеріп, қоғамдық мәні бар тапсырмалар беру және педагогикалық талаптар қою. Көптеген қиын оқушылардың мінез-құлық стереотиптерін өзгертіп, адамгершілік қасиеттерге бағдар беруде. Олардың психикалық күйлерін, яғни қуанышты эмоциясын пайдалана білсек, мектептегі қызықты, тартымды қоғамдық жұмыстарға белсенді қарастыруға болар еді.

Қайта тәрбиелеу процесінде өз орнын тауып келе жатқан әдіс – педагогикалық иландыру. Педагогикалық иландырудың бір ерекшелігі – қиын баланың психикасына қатты әсер ететіндігін (қатты дауыс шығару, бұйыру, өктемдік білдіру, байкот жариялау т.б. байқаймыз). Әрине бұл әдіс басқа да тәрбие әдістерімен тығыз байланысты жүргізілуі тиіс.

Педагогикалық иландыру фактор ретінде оқу-тәрбие процесінде жекелеген тәрбие процесінде жекелеген оқушыларға педагогикалық ықпалдар жасалынғанда еріксіз, стихиялық түрде болғанымен де белгілі мақсатқа негізделінеді.¹

Еріксіз, стихиялы түрде иландыру тәсілін қолданғанда, оны алдын ала жоспарламай, еріксіз сипатта жүргізіледі. Бұл тәсіл қиын оқушының дөрекі қылықтарынан кейін артын суытпай, педагогтың ақыл – кеңесін, талап – тілегін, таңдаусыз қабылдауын суггестия деп атаймыз. Педагогикалық процесте еріксіз, стихиялы тәсілді қолданудың методикалық ерекшелігі бар. Мысалы, егер де оқушының интеллектік жағы басым болса, оның ықпалын төмендеткен орынды. Ал, керісінше иландырудың әсерін күрделендіріп, қиын баланың санасына жеткізу немесе ол аффективтік күйде дидактогения еріксіз, стихиялы иландыруды қолданудың нәтижесі жоғары болмақ. Өйткені қиын оқушы ашуланшақ, өзінің эмоциясын басқара алмайды. Сондықтан тәртіпсіз қылықтарын жалғастыра беруі мүмкін. Сонда педагог ашудың қарқының төмендетуге, онымен тіл тауып, тежеп, өзін-өзі ұстауға себепші болып, дауыс ырғағымен, мимикасымен қолдау білдіреді.

Мақсатты түрде қиын балаларды қайта тәрбиелеудің ең басты әдісі- «көше» жолдастарымен жағымсыз байланыстарын үзу. Бұл әдістің мәні-қиын балалардың «көше» жолдастарымен қарым-қатынастарына тыйым салып, байланыстарын үзу. Айтылып оырған тәсілді іс жүзінде асырудың мектеп практикасында бірнеше жолдары бар.

Соның бірі-территориялық тұрақты мекенін ауыстыру, мектеп алмастыру, қиын жеткіншекті бір жылға, бірнеше жылға басқа облыс, аудандарда тұратын туған-туыстарына жіберу. Кейбір ата-аналар мектепті ауыстырғанмен қиын балалар бірін-бірі тауып алып, байланыстарын жалғастыра береді. Көптеген отбасылардың басқа қалаларда, аудандарда туыстары болмауы мүмкін. Бұл жағдайда іске асыратын екінші тәсіл-жағымсыз достық байланыстағы қиын балаларға екі жақтан да кездесулеріне тыйым салу.

Моральдық тұрғыдан айыптау әдісі. Осы тәсілдің тыйым салу тәсіліне қарағандағы артықшылығы баланың ар-ұятына бағытталып, көлемді нәтижелер бере алатыны. Мысалы қиын баланың әрбір теріс қылығын, істерін, тәртіпсіздігін былайша айтқанда, темекі, наша тарту, арақ ішу, оқуға бармау, қаңғыбастықпен айналысу, ұрыс-керіс, дау-жанжал шығару істерін ата-ана, аға-іні, қарындастары, туған-туыстары тарапынан педагогикалық этикаға сай отбасында айыпталады.

Қиын жеткіншектердің қоғамға жат қатынастарын адамгершілікті жаңа қатынастармен алмастыру /трансформация/ әдісінің мәні-олардың жүріс-тұрыстары мен мінез-құлықтарына қоғамдық мәнді бағыт-бағдарларды, талаптарды қалыптастыруда алғашқы күндерден бастап күнделікті іс-әрекеттерінде адамгершілікті әдет-дағдылар мен іскерліктерге тәрбиелеу жұмыстарын жүргізу.

Осыған орай екі жақтың, яғни қиын бала мен жолдастарының бастарын қосып, арақатынастарындағы іс-әрекеттерін қоғамға пайдалы жұмыстармен алмастырып, олардың бейім қабілеттерімен байланыстыра жүргізу. Ал егер оқушының икемділіктері байқалынбаса, педагог, ата-ана, милиция қызметкері оның болашақ талап-мұқтаждықтарын болжап, жаңа қоғамдық мәні бар қызметтерін ұйымдастырса, бұрынғы қоғамға жат байланыстарын өзгертуге жағдай туғызады.

Оқу-тәрбие процесінде қиын оқушыларға педагогикалық ықпалдар дара ерекшеліктерін ескере отырып, құқықтарын, мақсат-міндеттерін, қатар құрбыларының арасында болатын табиғи қарым-қатынастарына тежеу немесе өзгерістер енгізіліп отырады. Бұл әдісті – жаңа мағыналы мінез- құлықтарды ынталандыру деп атаймыз. Оны оқушылардың жетістіктерін дәріптеуге тәрбиесіндегі кемістіктерін сынауда қолданудың өз ерекшеліктері бар.

Мектептерде нерв жүйесі нашарлаған «қиын» балалар мен тәрбие жұмысын жүргізу көптеген қиындықтар туғызады. Өйткені әрбір баланың өзіндік ерекшеліктерімен қатар сырқаттарына байланысты туындайтын өзгешеліктері бар. Нерврастения, неврозға шалдыққан қиын баланың басы ауырып, түнде ұйқысы қашады. Сол себептен, өткен оқиғаны есте қалдыру процесі нашарлап, жүріс – тұрысында шаршап-шалдығудың белгілері байқалады. Осындай балалармен тәрбие жүргізгенде ар-намысына тимейтін тәсілдер арқылы ақылдасу ретінде педагогикалық ықпалдар жасалынады. Кей сәтте ашуланып, долданып, жан-жағындағыларды балағаттай бастағанда, оған көңіл аудармай өзін жеке қалдыру керек. Тек сонда ғана нерв жүйесінің қозғыштық күші басылады. Тек оқушы бір қалыпқа түскеннен кейін ғана орынды емдеу жүйесін жүргізіп, оның жасаған қылықтарына талдау беріп, қателігін түсіндірген абзал. Міне, сонда ғана қателігін мойындап, келесіде өзін-өзі қадағалауға уәде береді.

Қиын балаларды қайта тәрбиелеу процесіндегі әдіс - тәсілдерді методикалық жағынан қолданудағы тәжірибелерді жалпы қорытудан туындайтын қайта тәрбиелеу жүйесінің кезеңдері:

А) дайындық кезеңі – «қиын» баланың тәртібінің төмендеуіне себепші болған жағдайларды анықтау;

Б) екінші кезең – «қиын» балалар мен «көше» жора-жолдастары арасындағы байланыстардың дәрежесін, тереңдігін айқындау.

В) үшінші кезең - өзгеріс кезеңі. Көптеген қиын балалардың ішкі жандүниесінде өзгерістер туа бастайды. Көптеген жеткіншектердің мінезіндегі тесіс қылықтары, әдет-дағдылары мен қалыптаса бастаған және адамгершілікті сапалардың арасында «күрес» басталады. Ұжымдық қарым- қатынастарда әрбір қиын баланың бағыт- бағдарлары мен мұқтаждықтарын, ішкі дәлеліне ( мотив) айналдуруға педагог ат салуы қажет.

Г) соңғы кезең – бекіту кезеңі. Әрбір қиын баланы мінез-құлқындағы адамгершілік мәнді өзгерістер болған сайын өзін-өзі тәрбиелеуге талаптанып мінез-құлықтарындағы онды қасиеттерін дамыта береді. Қиын балалардың өзін-өзі тәрбиелеу әрекеттерін ынта-ықыластарымен ұштастыру, сынып жетекшісі олардың өзін-өздері тәрбиелеудің педагогикалық ұтымды методикалық жолдарымен қаруландырып отыру.

Қиын оқушылардың есебін алу оларды қайта тәрбиелеуде ұйымдастыру және қол процесте түсінік хатты пайдалану жөніндегі алуан түрлі директордың жұмысының жүйесін белгілей отырып, алға қойылған мақсатты орындау үшін жалпы білім беретін мектептегі ішкі резервтерді жан-жақты қарастырып оларды орынды қолдану жағы көзделді.

Қурстық жұмысымызды қорытындылай келгенде «Қиын» балалар әлеуметтік педагогикалық - психологиялық іс-әрекеттің объектісі ретінде қарастырылады.

Онда қиын балалар ұғымының мәні мен бұзылу факторлары, себептері және жағымсыз әдеттердің пайда болуы жайлы айтылады.

Жалпы білім беретін мектептеріндегі бастауыш сынып педагогтың практикалық жұмысына қолданбалық модель жобасы және оған тәжірибелік нұсқаулары беріледі. Біздің жүргізген тәжірибемізде анкеталық зерттеу әдістерін қолдандық. Қарағанды қаласы, Октябрь ауданы №86 орта мектебіндегі және Шет ауданындағы №1 орта мектебіндегі оқушыларға арнайы анкета жүргізу барысында 145 оқушы қатысты. Бұл анкета барысында мінез-құлықтың қандай формасын ауытқыған және қандай формасы жасөспірімдердің ортасында кең таралған деген көзқарастарын зерттедік. Мінез-құлықтың формасын нормадан ауытқыған деп атайсыз? Оқушылардың пікірінше, мінез-құлықтың нормадан ауытқыған түрі – бұл нашақорлықты пайдалану деп есептейді. Ауылдың және қаланың балалары үйден қашу, дөрекілік, ішімдікті пайдалану, темекі шегу, бұзақылық, үлкендердің тілін алмау бұларды норма деп есептейді. Бірақ ауылдың оқушылары қаланың оқушыларына қарағанда мектепте тәртіп ережесін бұзуды (сабақты босату, сабаққа келмеу, берілген үй тапсырмасын орындамай бас тарту) нормадан ауытқушылық деп есептейді (ауыл – 75 пайыз, қалада – 24 пайыз).

Осы зерттеу жұмысы барысында қандай формалары жасөспірімдердің ортасында кең таралғанын байқадық, қорытындалай келе төмендегі ұсыныстарды ұсынамын:

• 
  қиын оқушыларды тәрбиелеу ісіне үнемі араласып, әрбір қиын оқушылармен жеке – жеке қарым-қатынас жасап, оның қорытындысын тәрбие жұмысына пайдалануға ұсыныс жасап отыру керек;
  
• 
  тәрбие берудің барлық жүйесінде тәрбиеленушінің ой-өрісіне әсер етуде ең басты орын алатын мәселе үлгі – беру.
  
• 
  педагогтар тарапынан көмек керек, барлық жүргізілетін шараларға мұғалімдердің белсене араласып, бақылап отырғаны жөн;
  
• 
  Қиын балалардың есебін дәл алуды, олардың әрқайсысын психико-педагогтық жағынан зерттеуді әбден дайындалған, тәжірибесі мол әлеуметтік педагогтар жүргізеді;
  
• 
  Ең алдымен «қиын» оқушылардың өз күшіне, мүмкіндіктеріне, қабілеттілігіне сенімін қалыптастыру, оқуға, еңбек етуге үйретіп, олардың талаптарына, адамгершілігін сезінуіне сәйкес, ұжымнан өздеріне тиісті орнын алуына көмектесу қажет;
  
• 
  «қиын» оқушыға отбасында дем алуға, оқуға, еңбек етуге қолайлы жасалуын ата-аналардан талап етіп, қажет болса, оларға көмектесіп те отыру қажет.
  

Қолданылған әдебиеттер

1. 
   Бабасов Е.М. Прикладная социология: Учебное пособие. – Минск, 2000
   
2. 
   Беличева С.А. Основы превентивной психологии. – М., - 1993
   
3. 
   Воспитание трудного ребенка. Дети с девиантным повидением: Учеб.-метод. Пособие\под ред. М.И. Рожкова. – М., 2001
   
4. 
   Агофонов А.Н., Менлибаев К.Н., Буйнова Л.П. Социальная работа с молодежью девиантного повидения.–Петропавловск, 2000
   
5. 
   Анисимов Л.Н. Профилактика пьянсва, алкоголизма среди молодежи.-М., 1998
   
6. 
   Гилинский Я., Афанасьев В. Социология девиантного повидения: Учебное пособие.-СПб., 1993
   
7. 
   Дүйсекенова А.К. «Қиын» балалар және олармен жұмыс істеу ерекшеліктері\\Материалы науч. Конф. Молодых учеников, стдентов и школьников. Сатпаевские чтения – 2003
   
8. 
   Джаманбалаевна Ш.Е. Социальная профилактика девиантного повидения подростков как элемент социального контроля\\ Еврозейское сообщество, 2003, №1
   
9. 
   Джаманбалаевна Ш.Е., Бискенов К.У. «Динамика и механизм детерминации подростковой преступности в казахстане»\\Вестник КазНУ сери психологии и социологии, 2002, №1
   
10. 
    Жұмабаев Ә. «Қиын» оқушыларды мектеп жағдайында тәрбиелеу мәселелері-Алматы, 1974
    
11. 
    Джаманбалаева Ш.Е. Безпризерность детей и подростков в Казахстане\\ Саясат, 2002 №11
    
12. 
    Керимов Л.К. «Қиын» оқушылар және оларды қайта тәрбиелеу мәселелері – Алматы, 1974
    
13. 
    Колясов Д.В. Беседы об антиалкогольном воспитании. – Москва, 1987
    
14. 
    Казымбетова Д. Алкоголизация как причина обострения криминогенной ситуации в обществе\\ Вестник КазНУ сери психологии и социологии 2002, №1
    
15. 
    Казымбетова Д. Молодежь – глазами молодежи. Девиатное поведение как объект социологического исследования\\Мысль, 1998, №10
    
16. 
    Личко А.Е., Битенский В.С. Подростковая наркология, М., 1991
    
17. 
    Леднева Ж.М. Молодежные деликвентные группировки и механизм их формирования\\Вестник КазНУ серия психологии и социологии, 2002 №2
    
18. 
    Морозова Ю. Проблемы детей группы социального риска\\ Саясат, 2003, №6
    
19. 
    Нарикбеев М.С. Правовая охрана детытва В РК. – Алматы, 1996
    
20. 
    Овчарова Р.В. Справочная книга социального педагога. – М., 2001
    
21. 
    Олифиренко Л.А., Шульга Т.И., Дементьева И.Ф. Социально-педагогическая поддержка группы риска: Учебное пособие.-М., 2002
    
22. 
    Практическая психология образования: Учебник\ под ред. И.В. Дубриновой. – М., 1998
    
23. 
    Рабочая книга школьного психолога. \Под ред. И.В. Дубриновой. Просвещение 1991
    
24. 
    Райс Филипп. Психология подросткового и юношеского возроста – СПб., 2000
    
25. 
    Раттер М. Помощь трудным детям. – М., 1990
    
26. 
    Рагов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. – М.,1996
    
27. 
    Стурова М.П., Силенков В.И. Девиантное повидение несовершеннолетних, как педагогическая проблема. \\ Пед. 1999 №7
    
28. 
    Таранов А.А. Несовершенно летние правонарушителий в условиях перевода к рынку групповой портрет \\ Бизнес и право, 1994 №1
    
29. 
    Б.Н. Чумакова Волеология. – М. 1997
    
30. 
    Шлымова Г. Социологический анализ состояня борьбы о наркоммании. – Саясат 2003 №6