Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Орталық Қазақстан академиясы

1. Дизартрия және оны түзету туралы қазіргі ғылыми түсінік

Дизартрия – мидың артқы және субкортикалық бөліктерінің зақымдалуымен сөйлеу аппаратының жеткіліксіз иннервациясына байланысты айтылымның бұзылуы. Дизартериядағы жетекші ақау орталық және перифериялық жүйке жүйесінің органикалық зақымдалуымен байланысты дыбыстың айтылуы мен сөйлеудің просодикалық жағының бұзылуы болып табылады.

Дизартерияны жіктеу локализация принциптеріне, синдромдық тәсілге және басқалар үшін сөйлеуді түсіну дәрежесіне негізделген.

Синдромологиялық тәсіл негізінде дизартерияның келесі түрлері бөлінеді: спастикалық-паретикалық; спастикалық-регидті; спастикалық-гиперкинетикалық; спастикалық-атактикалық; атактикалық-гиперкинетикалық. Бұл тәсіл ішінара церебральды сал ауруы бар балаларда жиі кездесетін мидың зақымдалуымен және оның күрделі формаларының басым болуымен байланысты.

Дизартрияның басқаларға түсінікті сөйлеу дәрежесі бойынша жіктелуін церебральды сал ауруы бар балаларға сәйкес француз невропатологы Г. Тардиер ұсынды. Автор мұндай балалардағы сөйлеу бұзылыстарының ауырлығының төрт дәрежесін анықтады:

Біріншісі – дыбысты айтудың бұзылуын емтихан кезінде маман ғана анықтайтын жеңіл дәреже.

Екіншісі – дыбысты айтудың бұзылуы бәріне байқалады, бірақ сөйлеу басқаларға түсінікті.

Үшіншісі - сөйлеу тек жақын адамдарға және ішінара басқаларға түсінікті.

Төртіншісі – ауыр, сөйлеудің немесе сөйлеудің болмауы тіпті баланың жақын адамдарына түсініксіз (анартрия).

Анартрия дегеніміз – сөйлеу мотор бұлшықеттерінің сал ауруына байланысты дыбысты айту мүмкіндігінің толық немесе ішінара болмауы.

Дизартерияның негізгі белгілері - бұл сөйлеу, ең алдымен артикуляциялық, моторика және сөйлеу тыныс алуының бұзылуымен бірге дыбыстың айтылуы мен дауысының ақаулары. Дислалиямен салыстырғанда дисартрияда дауыссыз және дауысты дыбыстардың айтылуының бұзылуы мүмкін.

Бұзылу түріне байланысты дизартриядағы дыбысты айтудың барлық ақаулары бөлінеді:

антропофониялық (дыбыстың бұрмалануы);

фонологиялық (дыбыстың болмауы, ауыстыру, бөлінбеген айтылу, араластыру).

Дизартерияның барлық түрлері артикуляциялық моториканың бұзылуымен сипатталады, олар бірқатар белгілермен көрінеді.

Артикуляциялық бұлшықеттердегі бұлшықет тонусының бұзылуының келесі формалары бөлінеді: артикуляциялық бұлшықеттердің икемділігі - тіл, ерін, бет және мойын бұлшықеттеріндегі тонустың тұрақты жоғарылауы.

Тілдің артқы жағы қатты аспанға көтерілген, бұл дауыссыз дыбыстарды жұмсартуға көмектеседі. Сондықтан тілдің бұлшық еттерінің серпімділігімен артикуляцияның ерекшелігі-палатализация, фонемалық дамымауға ықпал етуі мүмкін.

Ауыздың дөңгелек бұлшықетінің бұлшықет тонусының жоғарылауы еріннің спастикалық кернеуіне, ауыздың тығыздалуына әкеледі.

Бұлшықет тонусының бұзылуының келесі түрі-гипотензия. Бұл жағдайда тіл жұқа, ауыз қуысында тегіс, еріндер летаргиялық, оларды мықтап жабуға мүмкіндік жоқ. Осыған байланысты ауыз әдетте жартылай ашық, гиперсаливация көрінеді.

Гипотензиядағы артикуляцияның ерекшелігі – жұмсақ таңдайдың бұлшық еттерінің гипотензиясы палатиналық перденің жоғары қарай қозғалуына және оны жұтқыншақтың артқы қабырғасына басуына жол бермейтін назализация. Ауа ағыны мұрын арқылы шығады, ал ауыз қуысы арқылы өтетін ауа ағыны өте әлсіз. Артикуляциялық бұлшықеттерде күшті қозғалыстар мен ауызша синкенезиялардың болуы дизартрияның жиі белгісі болып табылады.

Артикуляциялық моториканың бұзылуы дизартрияның алғашқы маңызды синдромы – артикуляциялық бұзылулар синдромын құрайды.

Дизартрияда тыныс алу бұлшықеттерінің иннервациясының бұзылуына байланысты сөйлеу тынысы бұзылады. Тыныс алу ырғағы Сөйлеу мазмұнымен реттелмейді, сөйлеу кезінде ол әдетте тез жүреді, жеке буындар немесе сөздер айтылғаннан кейін бала үстірт конвульсиялық тыныс алады, белсенді дем шығару азаяды және үнемі жартылай ашық ауыз қуысына қарамастан мұрын арқылы жиі өтеді.

Дизартрияның екінші синдромы – сөйлеу тыныс алуының бұзылу синдромы. Дизартрияға тән келесі ерекшелігі - дауыстың бұзылуы және әуезді-интонациялық бұзылулар.

Осылайша, дизартрияның негізгі белгілері – дыбыстың айтылуының бұзылуы және сөйлеудің прозалық жағы – артикуляциялық, тыныс алу және дауыс бұзылыстарының көріністерінің сипаты мен ауырлығымен анықталады. Сондай-ақ, сөйлеу емес бұзылулар бар. Бұл булбар және псевдобульбар синдромының көріністері, сору, жұту, физиологиялық тыныс алуды шайнау, жалпы моториканың бұзылуымен және әсіресе саусақтардың ұсақ, сараланған қозғалғыштығымен үйлеседі.

"Дизартрия" диагнозы тілдік және тілдік емес бұзушылықтардың ерекшеліктеріне негізделген.

Дизартрияның әртүрлі формаларын толығырақ сипаттаймыз.

Кортикальды дизартрия – бұл ми қыртысының жергілікті зақымдалуымен байланысты әртүрлі патогенездің моторлы сөйлеу бұзылыстары тобы.

Кортикальды дизартерияның бірінші нұсқасы алдыңғы орталық гирустың төменгі бөлігінің бір жақты немесе жиі екі жақты зақымдалуына байланысты. Мұндай жағдайларда артикуляциялық аппарат бұлшықеттерінің селективті орталық парезі пайда болады (көбінесе тіл). Бұл тілдің көтерілген және сәл иілген ұшында пайда болатын дауыссыз дыбыстардың айтылуын бұзады (Ш", "Ж", "P"); тілдің ұшын жоғарғы тістермен немесе альвеолалармен ("Л") жақындату немесе байланыстыру кезінде пайда болатын дауыссыз дыбыстардың айтылуындағы қиындықтар.

Екінші нұсқа кинестетикалық праксис жетіспеушілігімен байланысты, бұл кортекстің төменгі постцентральды бөліктерінде доминантты жарты шардың (сол жақ) қабығының біржақты зақымдалуымен байқалады. Мұндай жағдайларда дауыссыз дыбыстардың айтылуы, әсіресе ысқырықтар мен африкаттар зардап шегеді. Сөйлеу кезінде қажетті артикуляциялық құрылымды іздеу оның қарқынын баяулатады және тегістікті бұзады.

Үшінші нұсқа динамикалық кинестетикалық праксистің жетіспеушілігімен байланысты, бұл басым жарты шардың кортексінің біржақты зақымдануында, кортекстің алдыңғы аймақтарының төменгі бөліктерінде байқалады. Бұл жағдайда күрделі дыбыстардың айтылуы күрделене түседі, олар құрмалас бөліктерге бөлініп, саңылаулы дыбыстардың жалғаулыққа ауысуы байқалады ("З" - "Д"). Дауыссыз дыбыстардың түйіскен жерінде, кейде дауысты, жабық дауыссыз дыбыстардың таңдамалы дыбысталуы, сөйлеу баяу, шиеленісті келеді..

Псевдобульбарлы дизартрия ми қыртысынан магистральдың бас сүйек нервтерінің ядроларына өтетін кортикальды-ядролық жолдардың екі жақты зақымдалуымен жүреді.

Көбінесе, ерікті қозғалыстар көлемінің шектелуі аясында жеке бұлшықет топтарында бұлшықет тонусының шамалы жоғарылауы немесе бұлшықет тонусының төмендеуі байқалады - псевдобульбарлы дизартрияның паретикалық түрі. Екі формада да артикуляциялық аппарат бұлшықеттерінің белсенді әрекеттерінің шектелуі байқалады, ал ауыр жағдайларда - олардың толық болмауы. Дизартрияның тиісті формасы бар тіл шиеленісті, артқа қарай тартылады, артқы жағы дөңгелектеніп, жұтқыншақтың кіреберісін жабады, тілдің ұшы ашылмаған. Ұзартылған тілді жоғары қарай жылжыту, оның ұшын мұрынға бүгу әсіресе қиын.

Псевдобульбарлы дизартрияның барлық жағдайларында ең алдымен күрделі және сараланған еркін артикуляциялық қозғалыстар бұзылады. Рефлекторлық қозғалыстар әдетте сақталады. Мәселен, мысалы, тілдің еркін қозғалысы шектеулі болған кезде, бала тамақтану кезінде еріндерін жалап, дауыстап айтуды қиындатады, бала жылап, қатты жөтелгенде, күлгенде оларды айтады.

Дизартерияның бұл түрінде дыбыстың айтылуында тән бұзылулар, ең күрделі және сараланған артикуляциялық дыбыстардың айтылуындағы таңдамалы қиындықтар ("P", "Л", "Ш", "Ж", "Ч", "Ш") көрінеді. "Р" дыбысы діріл сипатын, дыбысты жоғалтады, көбінесе саңылаулы дыбыспен ауыстырылады.

Осылайша, псевдобульбарлы дизартриямен, кортикальды сияқты, алдыңғы тілді дыбыстардың артикуляциясы бойынша ең күрделі дыбыстардың айтылуы бұзылады. Бірақ, соңғысынан айырмашылығы, бұзушылық жиі кездеседі, айтылымның бұрмалануымен және дыбыстардың басқа топтарымен, тыныс алудың бұзылуымен, дауыспен, сөйлеудің интонациялық-әуезді жағымен, көбінесе сілекеймен үйлеседі.

Паретикалық псевдобульбарлы дизартрияда бұлшықет кернеуін қажет ететін жабық, ерін дыбыстарының айтылуы, әсіресе тілдік-альвеолярлы ("П", "Б", "М"), сондай-ақ бірқатар дауысты дыбыстардың ("И", "Й","В") айтылуы зардап шегеді. Дауыстың мұрын реңі байқалады.

Булбарлы дизартрия-бұл ядролардың немесе перифериялық бөліктердің (7-ші, 9-а, 10-а, 12-А жұп бас сүйек нервтерінің) зақымдануы нәтижесінде пайда болатын сөйлеу моторикасының бұзылуының симптомдық кешені. Екі жақты зақымданулармен дыбысты айтудың бұзылуы айқын көрінеді. Барлық ерін дыбыстарының айтылуы оларды бірыңғай саңылау, саңылаулы ерін дыбысына жақындату түрі бойынша өрескел бұрмаланады. Барлық жабық дауыссыз дыбыстар саңылауларға жақындайды, ал алдыңғы тілділер - біртұтас саңылау, жалпақ дауысты дыбысқа, дауысты дауыссыз дыбыстар өшіріледі. Бұл сөйлеу бұзылыстары назализациямен бірге жүреді.

Бульбарлы дизартрияны паретикалық псевдобульбардан ажырату келесі критерийлер бойынша жүзеге асырылады:

• 
  сөйлеу бұлшықеттерінің парезі немесе параличінің сипаты (бульбарлы-перифериялық, псевдобульбарлы-орталық);
  
• 
  сөйлеу моторикасының бұзылу сипаты (бульбарлы жағдайда ерікті және еріксіз қозғалыстар бұзылады, псевдобульбар - негізінен ерікті);
  
• 
  артикуляциялық моториканың зақымдану сипаты (булбарлы - диффузды, псевдобульбарлы - селективті, жұқа сараланған артикуляциялық қозғалыстардың бұзылуымен);
  
• 
  дыбыстың айтылуының бұзылуының ерекшелігі (бульбарлы дизартриямен - дауысты дыбыстардың артикуляциясы бейтарап дыбысқа жақындайды, псевдобульбарлы дизартриямен ол артқа қарай алынып тасталады, бульбарлы - дауысты дыбыстар мен қоңыраулар өшіріледі, псевдобульбарлы-дыбыссыз дыбыстармен қатар олардың дыбысы байқалады)
  
• 
  псевдобульбарлы дизартриямен, тіпті паретиялық нұсқаның басым болуымен, жеке бұлшықет топтарында серпімділік элементтері байқалады.
  

Экстрапирамидалық дизартрияда дыбысты айтудың бұзылуы анықталады:

• 
  артикуляциялық бұлшықеттердегі бұлшықет тонусының өзгеруі;
  
• 
  обсессивті қозғалыстардың болуы-гиперкинез;
  
• 
  тілдік бұлшықеттерден прицептивті бұзылуы;
  
• 
  эмоциялық-қозғалыс иннервациясының бұзылуы.
  

Церебральды дизартрияда церебральды зақымдану және оның орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерімен байланысы, сондай-ақ фронтальды церебральды жол бар. Сонымен қатар, сөйлеу баяу, итергіш, дауыссыз, стресс модуляциясының бұзылуымен, фразаның соңына қарай дауыстың басылуымен.

Дизартрияны сараланған диагностикалау екі бағытта жүргізіледі:

• 
  дислалиядан дисартрияны бөлу;
  
• 
  дисартрияны алалиядан бөлу.
  

Алалиядан бөлу тілдік операциялардың алғашқы бұзылыстарының болмауы негізінде жүзеге асырылады, бұл тілдің лексикалық және грамматикалық жағының даму ерекшеліктерінде көрінеді.

Дизартриялық бұзылулары бар балаларды тексеру екі мақсатты көздейді:

Бұл тексеру дизартрияны және басқа да бұзушылықтарды - кекіруді, ринолалияны ажырата білуі керек.

Дизартерияның жұмыс істеу керек түрін дәл анықтауға көмектесу. Сауалнама логопед нәтижелерді болжай алатын кезде аяқталады. Дизартериядағы жетекші ақау мотор бұзылыстары болып табылады, сондықтан зерттеу бағдарламасында мотор және мәдени-мотор саласын зерттеу маңызды орын алады.

Мотор саласын зерттеу үшін логопед баланың келесі міндеттерді орындауын зерттейді: жүгіру, серуендеу, әр аяғымен кезек-кезек секіру, лақтыру, онда бала бір аяғы мен қолын бір бағытта, әр түрлі бағытта (бір қолмен, екінші аяқпен) созады. Бұл тапсырмалар жүгіру, секіру, лақтыру құрылымы, сондай-ақ ауысу қозғалыстарының жай-күйі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Мотор сферасының функциясын талдауда ерекше назар оқу іс-әрекетін қиындататындарға, баланың тік, қозғалыстағы, жүру мүмкіндіктеріндегі, қолдың қозғалыс күйіндегі тұрақтылығына назар аударады.

Қолдың сипаты мен жылдамдығын талдау бұлшықет парезін немесе тонның әртүрлі өсуін анықтай алады. Қозғалыстардың еркіндігіне немесе қаттылығына, санына, летаргиясына немесе керісінше - синкинезияның көп мөлшерімен қол қозғалысының конвульсиясына (қатар жүретін қозғалыстар) көп көңіл бөлу керек.

Ұстауда аса дөрекі қозғалыс функциясын (қысуды) көре аламыз:

• 
  саусақтар тығыз және жартылай иілген;
  
• 
  саусақтар бүгілген жұдырыққа;
  
• 
  допты тек бас бармақ пен сұқ саусақпен ұстау, қалғандары бүгілген;
  
• 
  бала қарындашты, қаламды барлық саусақтардың немесе екеуінің ұштарымен алады және ұстайды.
  

• 
  кездейсоқ көз қозғалысы;
  
• 
  көздің қарама-қарсы бағытта қозғалысы;
  
• 
  логопедке көздің қозғалысы, өзін-өзі білмейтін, тәуелсіз іс-әрекетте дәрменсіз балаларға тән көзқарас.
  

Сөйлеу мотор сферасының жағдайын зерттеу үшін 8 арнайы сынама қолданылады (сөйлеу - моторика, бет нерві, сөйлеу-ерін-жұтқыншақ және т.б.).

Гнозис және праксис сөйлемейтін саланы құрайды. Ауызша емес (сөйлеу емес) саланы зерттеу праксикалық және гностикалық процестердің жағдайын зерттеуді қамтиды.

Праксисті зерттеу үшін біз үш үлгіні қолданамыз:

Кеңістіктегі қолдың орнын қайталаңыз. Егер оң қол кем дегенде жеңіл парез жағдайында болса, баладан қол тік, көлденең немесе бұрышта орналасқан позаларды көбейту сұралады. Егер парез болмаса, онда бұл тапсырманы бір уақытта екі қолмен орындау керек.

Праксис позасын тексеру. Ол үшін ұсынылған қол позасын (саусақ позалары, қолдар, Дактель позалары) екі қолыңызға көбейту тапсырмасы беріледі. Осы тапсырмаларды орындау кезінде баланың позаны қанша уақыт іздейтініне назар аударылады, қажет нәрсені таппас бұрын бірқатар қосымша сынақтар жүргізеді.

Пәндік-символдық праксисті зерттеу кезінде баланың мағыналы әрекетті орындау үшін қозғалыстардың тұтас кешенін таба алатындығын зерттейміз. Бұл тапсырма екі нұсқада беріледі:

ұсынылған тапсырманы нақты жағдайда орындаңыз (түймелерді бекітіңіз, аяқ киімді байлаңыз, суретті кесіңіз);

тапсырманы қиял жағдайында орындаңыз (шай құйыңыз, гүл тігіңіз, фортепианода ойнаңыз). Бала қиялдағы жағдайға бағынуы керек.

Ауызша (сөйлеу) праксисін зерттеу үшін біз тапсырмаларды қолданамыз:

• 
  тілдің терең сезімін сақтауға арналған сынамалар (тіл майлықпен);
  
• 
  балаға көрсетілген бірқатар қозғалыстарды жаңғыртуға арналған сынамалар (моториканы дамыту бойынша жаттығулардың кез келгені);
  
• 
  сол қимылдарды орындаңыз, бірақ тек ауызша нұсқауларға сәйкес;
  
• 
  бірқатар мағыналы символдық актілерді қайта жасаңыз (ысқырық, соғу және т. б.);
  
• 
  логопед саусақпен немесе қарындашпен ұратын ырғақтарды орындауға арналған сынамалар;
  
• 
  қозғалыстарды ауыстырып қосуға арналған сынамалар (жұдырық-қабырға-алақан), көл сынамасы - бір қолды қысу және екінші қолды түзету.
  

• 
  оптикалық (көру) гноз;
  
• 
  кеңістіктік синтездер;
  
• 
  сукцесивті синтездер (қай зат екенін анықтаудың сериясы);
  
• 
  бір мезгілде синтездеу (бір уақытта қамту, жалпылау).
  

бір геометриялық фигураларды 4-6 геометриялық фигуралардан тез ұсыну. Бала оларды атауы керек;

бала суреттер тобының арасынан табуы керек заттардың суреттерін ұсыну (5 зат басқа 30 заттың ішінен табылған, бір-біріне сызылған, бір фонда және т. б.);

бір тұтасқа біріктірілген сюжеттік суреттерді ұсыну (мағынасы бойынша). Ең қарапайым жағдайлардан бастаңыз (мысалы, балалар шанамен жүреді).

Кеңістіктік гноз осындай үлгілерді қамтиды:

баланың кеңістіктегі бағдарын бақылау;

элементтері тиісті кеңістіктік бағдарға ие геометриялық фигуралар сериясын көшіру ( шеңбердің үстіндегі белгі, шеңбердің астындағы, белгілер арасындағы шеңбер және т. б.).;

Хед сынамасы (бала логопедтің алдында логопед жүзеге асыратын қимылдарды қайталайды; қозғалысты Айнадай бейнелейді);

кеңістіктік қатынастардың сызбаларын бейнелеу (сыныптан асханаға);

символдық түрде белгіленген кеңістіктік қатынастарды ажырату (логопедке қарама-қарсы отыратын денесінің сол және оң жағы);

қолдың аталған саусақтарын ажырату (кішкентай саусақ т.б.).

Суцесивті синтездерді зерттеу үшін ырғақтарды көбейту және ұстап тұруға сынама беріледі:

олар бірқатар ырғақты соққыларды береді (2 немесе 3), мысалы, 1 қысқа, 2 ұзын. Бала 1 қысқа, екі ұзын болғанын айту керек;

соққылардың сипатын бағалаудан басқа, соққылардың санын бағалау ұсынылады (бұл дыбыстық талдауға дайындық);

балаға берілген ырғақты іс жүзінде ойнату ұсынылады.

Праксис пен гнозаны зерттеу логопедке сөйлеу жағдайын тексеруден бұрын балада болған бұзушылықтар туралы түсінік алуға мүмкіндік береді. Осы міндеттерді орындау нәтижелері сөйлеу әрекетін зерттеу мен түзетудің негізін құрайды.

Сөйлеуді тексеру дыбысты айтудың бұзылуын зерттеуге бағытталған. Бұл бұзылулар әр түрлі тұрғыдан зерттеледі:

Құрылымдық фонетика тұрғысынан:

акустикалық мәліметтер зерттеледі (дауыстың сипаттамасы, оның биіктігі, күші, қозғалғыштығы, модуляция қабілеті);

дыбыстық ағынның прозодикалық ұйымдастырылуы зерттеледі (ырғақ, қарқын, әуен);

интонациялық мүмкіндіктер;

дыбысты айту процесінің артикуляциялық деректері (артикуляциялық қозғалыстардың сипаттамасы, олардың күші, дәлдігі, тегістігі, жылдамдығы, синхрондылығы, ауысу симметриясы);

ақаулы дыбыстың айтылу сипатын анықтау (өткізіп жіберу, ауыстыру, орын ауыстыру).

. Құрылымдық лингвистика тұрғысынан жазу мен оқудың ерекшеліктері зерттеледі.

Психолингвистика тұрғысынан:

дыбыстық ағынның семантикалық мағынасын түсіну ерекшеліктері зерттеледі (оқығандай - қайғылы, көңілді, таңқаларлық, мазмұны бойынша емес);

біз сөйлеуді фонемалық қабылдау және дыбыстарды саралау ерекшеліктерін зерттейміз;

баланың бейімділікті жетілдіруге және түзетуге өзіндік дайындығының ерекшеліктері;

баланың тілін бейсаналық және саналы басқарудың ерекшеліктері.

Дыбысты айту процестерінің сөйлеу дамуын зерттеудің дизартериясында (айтылу, тыныс алу, дауыс, артикуляция) ең бастысы болып табылады және бұл бұзылулар жетекші болып табылады.

1.2 Дизартриядағы түзету жұмыстарының түрлері

Дизартриядағы логопедиялық түзету жұмыстарында лексика мен грамматика саласындағы балалардың сөйлеу дамуының жай-күйіне, сондай-ақ сөйлеудің коммуникативті функциясының ерекшеліктеріне ерекше назар аударылады. Мектеп жасындағы балаларда жазбаша сөйлеу жағдайы ескеріледі.

Логопедиялық жұмыстың оң нәтижелеріне келесі принциптер сақталған жағдайда қол жеткізіледі:

• 
  сөйлеудің барлық компоненттерін кезең-кезеңмен өзара байланысты қалыптастыру;
  
• 
  сөйлеу кемістігін талдауға жүйелі көзқарас;
  
• 
  сөйлеудің коммуникативті және жалпылама функциясын дамыту арқылы балалардың психикалық белсенділігін реттеу.
  

Бұл сөйлеудің дыбыстық жағын дамыту мен түзетудің негізін дайындайды және ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын игерудің алғышарттарын қалыптастырады.

Логопедиялық жұмысты кіші мектепке дейінгі жаста бастау керек, осылайша сөйлеу әрекетінің күрделі жақтарының толық дамуына және оңтайлы әлеуметтік бейімделуге жағдай жасау керек.

Логопедиялық іс-шаралардың терапиямен үйлесуі де үлкен маңызға ие.

Дизартриялық сөйлеу бұзылыстары бар балаларды емдеу екі фазадан тұратын моториканың табиғи онтогенезін ескере отырып жүргізіледі.

Бірінші кезең. Орталық жүйке элементтерінің морфологиялық жетілуі: өткізу жолдарының миелинациясы өтеді, ол негізінен екі-үш жасқа дейін аяқталады, ал церебральды сал ауруы бар балаларда ол бірнеше жылға кеш болады. Сондықтан невропатолог баланы емдеуді мүмкіндігінше ертерек бастайды. Бұл кезеңде балаға миелинацияға, метаболизмнің жақсаруына ықпал ететін дәрі - дәрмектер беріледі-жұмыс істемейтін, Вб дәрумені, АТФ және басқалар. Жалпы күшейтетін, десенсибилизациялайтын, седативті, дегидратациялық терапия, назофаринсті қалпына келтіру және т.б. келесі сөйлеу терапиясы үшін қажетті дайындық шаралары болып табылады.

Екінші кезең. Онтогенез-үйлестіру деңгейлерінің жұмысын функционалдық жетілдіру және реттеу. Бұл кезеңде сөйлеу моторикасының дамуы әрдайым прогрессивті бола бермейді-кейбір кезеңдерде уақытша тоқтау және тіпті регрессия болуы мүмкін. Бұл кезеңде дәрілік және сөйлеу терапиясының әсері әсіресе маңызды. Әлі күнге дейін толық және толық өлі жасушаны, оның аксонын қалпына келтіретін, жүйке-бұлшықет аппаратындағы тонус пен өткізгіштікті ұзақ уақыт қалыпқа келтіретін құралдар жоқ. Алайда, ацетилхолин метаболизміне әсер ететін дәрі-дәрмектердің үлкен арсеналы бар, оның кез-келген байланысы, орталық жүйке жүйесінің биохимиялық және физиологиялық процестері. Мұның бәрі дизартриялық бұзылулардағы қалпына келтіру, компенсаторлық процесс үшін оң жағдай жасайды.

Дизартериялық бұзылыстарды емдеуде физиотерапия маңызды рөл атқарады. Шартсыз ынталандыруларға әсер ете отырып, физикалық факторлар жүйке жүйесінің әртүрлі бөлімдерінің функционалды жағдайының өзгеруіне әкеледі, бұзылған физиологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіруге, қан айналымы жағдайларын, тіл алмасу процестерін жақсартуға ықпал етеді.

Тек кешенді медициналық-педагогикалық іс-шаралар дизартриямен ауыратын балаларға сөйлеу қарым-қатынасының нақты мүмкіндігін қамтамасыз ете алады.

Дизартриямен ауыратын балалармен жұмыстың негізгі бағыттары:

Дыбысты дұрыс айтуды үйрету, яғни артикуляциялық моториканы, сөйлеу тынысын дамыту, сөйлеудегі дыбыстарды қою және бекіту.

Фонемалық қабылдауды дамыту, дыбыстық талдау дағдыларын қалыптастыру.

Сөйлеудің просодикалық жағын қалыпқа келтіру, яғни ырғақтың, әуеннің және сөйлеудің интонациялық жағының бұзылуын жеңу.

Сөйлеудің жалпы дамымауының көріністерін түзету. Дизартриямен ауыратын балаларды арнайы балабақшада оқыту және тәрбиелеу процесінде жүзеге асырылады.

Балалардың дыбысталуын түзетудің негізгі міндеті-дифференциалды айтылымға қол жеткізу. Дыбысты айтудағы кемшіліктердің негізгі себебі сөйлеу аппараты мүшелерінің толық немесе ішінара қозғалғыштығы болғандықтан, логопедтің негізгі бағыты артикуляциялық аппарат мүшелерінің қозғалғыштығын дамытуға бағытталуы керек.

Бет бұлшықеттерінің иннервациясын жақсарту, беттің амимділігін және артикуляциялық аппараттың қозғалғыштығын жеңу үшін барлық бет бұлшықеттеріне массаж жасалады: алақанмен шекке жеңіл, саусақтармен төменгі жақтың шетімен, сублингвальды және фарингальды-палатиндік бұлшықеттермен. Сондай-ақ, бетті сипау қолданылады. Сонымен қатар, жүйелі түрде ерінді уқалау, еріннің қимылын басу, жабық ерінді аздап қысу, ерінді көлденең және тік бағытта механикалық жақындату, ауыздың бұрыштарындағы дөңгелек соққылар қолданылады. Жұмсақ таңдай бас бармақтың немесе сұқ саусақтың ішкі жағымен алдыңғы жағынан артқа қарай уқаланады. Массаждың ұзақтығы - екі минуттан аспайды.

Балада бар ерікті қозғалыстар жүйелі қайталау арқылы бекітілуі керек. Бала артикуляция мүшелерінің қозғалысын өзінде (айнада) және логопедте бақылайды, жылау дыбысын ("М" дыбысы үшін), жөтел дыбысын ("К"дыбысы үшін) тыңдайды. Қозғалыс алдымен логопедпен, кейінірек демонстрациядан кейін - үлгі бойынша орындалады. Бірте-бірте өз бетінше орындауға көшуді қамтамасыз етеді. Пассивті гимнастика әдісі субкортикалық және псевдобульбар дизартриясы бар балалар үшін тиімді. Бала ересек адамның көмегімен немесе механикалық көмекпен артикуляция органдарының қажетті жағдайын жаңғыртады және сол арқылы тілдің, еріннің және т.б. қозғалысын нақты сезінеді.

Артикуляция органдарының пассивті гимнастикасы үшін механикалық көмек (логопедтің қолы, арнайы зондтар мен шпательдер) қолданылады. Баланың қолымен жаттығулар жасауға болады (айна алдында бақылаумен). Қозғалыстар баяу, тегіс, ырғақты, амплитудасының біртіндеп артуымен орындалуы керек. Мысалы, бала аузын кеңірек ашады: ол үшін оң қолдың бас бармағын мұқият жуып, төменгі тістерге, ал төрт саусақты иектің астына қояды. Тіл мүмкіндігінше шығады: ол үшін тілдің ұшы майлықпен жабылады және бала оны алға шығарады.

Пассивті қозғалыстар аз қиын болған сайын, механикалық көмекті азайтуға және қол жеткізілген позицияны сақтауға көшуге болады.

Осы кезеңде сілекейді жою басталады. Баладан басын сәл артқа бүгіп, шайнау қимылдарын жасауды сұрайды.

Келесі кезең - артикуляциялық аппараттың белсенді гимнастикасы. Шамамен жаттығу түрлері:

Төменгі жақ үшін-ауызды ашу және жабу (тістерімен сілтілеу); ауызды ашық ұстау (санау).

Осы жаттығуларды орындау барысында ауыздың ортаңғы сызық бойымен жабылуын қамтамасыз ету керек. Сіз механикалық көмекті қолдана аласыз – маңдай және жақ астына қолыңызды жеңіл басу.

Сондай-ақ, қолмен тістелген дәке майлықтарын тарту қолданылады. Айна көмегімен басқарудан басқа, бала буындағы төменгі жақ басының қимылын қолдарымен сезінуі керек.

Еріннің қозғалысын дамыту үшін:

Тістерді жұлу, ерінді пробоскоппен созу. Ерінді пробоскоппен созу үшін «причмокивание» қолданылады. Саусақ немесе лолипоп енгізіледі, ол кейінірек шығарылады. Егер еріндер жеткілікті тығыз болса және шектердің сору қозғалыстары болса, шертетін дыбыс пайда болады. Лолипоптың мөлшерін азайту еріннің бұлшық еттеріне көбірек стресс әкеледі. Бұл жаттығулар бірнеше рет қайталанады;

Осы жаттығулардан кейін сіз диаметрі әртүрлі коктейльдерге немесе зондтарға арналған түтіктерді немесе сабандарды ерніңізбен ұстай аласыз (логопед түтікті шығаруға тырысады, ал бала оны ұстайды). Бұл жаттығуды орындау үшін саусақтарыңызды еріннің бұрыштарына басу керек;

• 
  жабық ерінді созу, бастапқы қалпына оралу;
  
• 
  ерінді созу-ашық жақтарымен күлімсіреу;
  
• 
  жоғарғы ерінді тілмен бірге тарту (тіл жоғарғы ерінді итереді);
  
• 
  ерінді ауыздың ішіне тістерге тығыз басу арқылы тарту;
  
• 
  төменгі ерінді жоғарғы тістермен тістеу;
  
• 
  втягивание төменгі ерін астында жоғарғы;
  
• 
  айналма қозғалыстар ерін, ерінді жоғары көтеру.
  

Тілдің ерінге қарай қозғалуы үшін баланың аузына лолипоп енгізіледі немесе төменгі ерінді джеммен жағады немесе оған жабысқақ қағаздың бір бөлігі бекітіледі. Тілдің жиырылуына себеп болу үшін тілдің ұшына тәттінің бір бөлігін қою керек немесе оған шпательмен тигізу керек.

Тілдің қозғалысын дамыту үшін жақтары шек пен тістердің арасына қант бөлігін салады немесе ауыздың тәтті бұрышына жайылады. Тілдің ұшын көтеру үшін карамельді жоғарғы ерінге тигізген пайдалы.

Бұл жаттығулар біртіндеп тілдің белсенді қимылдарын дайындайды:

Алға-артқа қозғалыс. Егер тіл кернеулі болса, оны шпательмен сәл сылап, балаға соққы беруді ұсынған жөн. Соңғы әдіс дұрыс бағытталған ауа ағыны жасалған кезде ғана қолданылады;

жеңіл сәл шығыңқы тілді тістеу, бұл ретте

оңға-солға қозғалыс, тілдің ұшы ауыздың бұрыштарына жетуі керек. Бір жақты парез кезінде тілдің паретикалық жағы түзетіледі. Бұл қозғалыс қиын, сондықтан механикалық көмекті қолданған жөн;

жоғарғы тістерден тілді көтеру. Бұл қозғалыс біртіндеп жасалады. Еріннің пайда болуы тілді алға жылжытумен біріктіріледі, сондықтан егер ол болмаса, тілді сілтілендіруге болады. Содан кейін тіл еріндер арасында (аралық позиция), бала оны сілтейді.

Ерні арқылы қол логопед кейінге шегеріледі (межзубное ереже тілі), яғни прищелкивание арқасының тілі туралы өлкесінің жоғарғы тіс. Аталған қозғалыс алынған кезде, логопед шпательді көлденеңінен, тілдің астына қойып, тілдің көтерілген ұшын аузына қарай итереді. Жоғарғы тістердің альвеолаларында тілдің сілтіленуі осылай жасалады. Бұл шеберлікті игеру уақыт пен шыдамдылықты қажет етеді. Артикуляциялық гимнастика кезінде тактильді сезімді күшейту үшін қарсылық жаттығулары қолданылады.

Осы жаттығулармен қатар сөйлеу тынысы мен дауыстың дамуы жүзеге асырылады

Тыныс алу жаттығуларының мақсаты-өкпенің өмірлік қабілетін арттыру, кеуде қозғалғыштығын жақсарту, баланы сөйлеу кезінде дем шығаруды ұтымды пайдалануға үйрету.

Логопед өзіне дұрыс, қысқа және терең тыныс алуды және біртіндеп ұзақ дем шығаруды көрсетуі керек. Диафрагматикалық ингаляцияны бақылау үшін қолды диафрагма аймағында асқазанға қою керек. Ұзартылған дем шығару үшін әдетте балалармен жұмыс жасауда қолданылатын шамды үрлеу, резеңке ойыншықтарды үрлеу және т.б. сияқты жаттығулар қолданылады.

Ауыз қуысының дұрыс дем шығаруы пайда болған кезде, олар дауыстық жаттығуларға кіріседі. Алдымен олар дауысты дыбыстарда орындалады, кейінірек сөйлеуде дауыссыз дыбыстардың пайда болуымен күрделі жаттығулар енгізіледі. Ұзартылған және қысқа дыбыс, дауысты жоғарылату және төмендету. Дауыс пен сөйлеу тынысының дамуында үлкен рөл музыкалық сабақтарға тиесілі.

Тілге қойылуы және бекітілуі керек дыбыстардың бірінші тобы, артикуляциялық тұрғыдан ең жеңіл, бір-бірінен акустикалық түрде алыс. Бұл дыбыстар: а, п, в, м, к, және, н, х, в, в, т, с, л.бұл дыбыстарды ең қарапайым деп санауға болады. Сонымен қатар, осы фонемаларда фонемалық қабылдау мен дыбыстық талдау дағдыларын дамыту бойынша жұмыстар жүргізілуде (дыбысты бірқатар басқалардан, буындардан, қарапайым сөздермен және т.б. бөлу).

Артикуляциялық бұзылулардың айқын жағдайларында бұл дыбыстарды орнату арнайы көмекті қажет етеді. Көру, тактильді-діріл сезімдерін қолдана отырып, логопед балаға белгілі бір дыбысты айтуға және оларды кинестетикалық сезінуге қажетті қимылдарды түсіндіреді және көмектеседі. Мысалы, анартрияда логопед "В" дыбысының артикуляциясын жасау үшін баланың ернін қолымен жақындатады.

Баланың осы дыбысты артикуляциялау кезінде логопедтің бұл дыбысты айтуына айтарлықтай көмек көрсетіледі, өйткені баланың жеке жеткіліксіз айтылуынан айқын кинестетикалық әсерлер баланың басқа біреудің сөйлеуін қабылдауына байланысты толықтырылады.

Жұмыс істей отырып қойылып, дыбыстар, логопед тиіс жету үшін ең болмағанда болжамды айтылу. Бастапқыда, тіпті баланың дыбыстық аналогқа ие болуы оларды ажырату үшін өте маңызды, өйткені осылайша артикуляциялық және есту дыбыстық бейнелері арасында байланыс қалыптасады. Аналогтың сапасы және оның қалыпты дыбысқа жақындау дәрежесі артикуляциялық аппараттың зақымдану дәрежесімен анықталады.

Баланың жеке ерекшеліктеріне байланысты аналог артикуляция элементтерінің әртүрлі санын қамтиды. Әрбір жаңа дыбысты жасай отырып, оның артикуляциялық ерекшеліктерін зерттеп, оны басқа дыбыстардан ерекшелейтін артикуляцияның негізгі сипаттамасын бөліп, басқа артикуляциялармен салыстыру қажет.

Жүйелі жаттығулар арқылы аналогтан толық дыбысқа көшу жүзеге асырылады. Логопед зерттелетін дыбыстың анықтығы мен дұрыстығына қойылатын талаптарды біртіндеп арттырады.

Артикуляциялық моторикамен және дыбыстарды шығарумен қатар, фонемалық қабылдауды дамыту бойынша жүйелі жұмыс жүргізілуде. Балаларға дауысты дыбыстарды басқа дауысты дыбыстардан ажыратуға, екі-үш дауыссыз дыбыстың дыбыстық қатарын талдауға үйретіледі. Дыбыстарды зерттей отырып, балалар екі-үш буынның әртүрлі комбинацияларын қайталауды, буынды құрайтын дыбыстарды, сөздерді атауды, олардың реттілігін анықтауды үйренеді.

Біраз уақыттан кейін қалыпты дыбысқа әр түрлі жақындықпен үйренген Дыбысты шығаратын балалар оны құрастырылған комбинацияларда да, сөздерде де есту арқылы бірдей еркін таниды.

Дыбысты айту сабақтарында артикуляциялық аппаратты дамытуға бағытталған фронтальды жұмыс жүргізіледі. Бұл жағдайда қолданылатын жаттығулар бүкіл топқа қол жетімді болуы керек. Сонымен қатар, тыныс алу жаттығулары міндетті болып табылады. Дыбысты айту бойынша әр сабақтың бір бөлігі-балалардың дыбыстық комбинацияда оқшауланған дауысты және дауыссыз дыбыстарды қайталауы. Өткеннің ассимиляциясын тексеру үшін логопед балаларға белгілі бір дыбысқа тән артикуляция органдарының жағдайын сипаттауды (немесе көрсетуді), содан кейін оны оқшауланған және сөзбен айтуды ұсынады. Дыбыстарға арналған жаттығулар визуалды және тактильді қабылдау бақылауымен жүзеге асырылады. Сөйлеуді зарядтау ретінде балалар хормен және қажетті дыбыстардан тұратын жеке қол жетімді сөздерді, сондай-ақ осы сөздермен сөйлемдерді айтады.

Бастапқы кезеңде балалар фонемалық дамуда едәуір тегістеледі, есту қабілеті жақсарады және артикуляциядағы жетістіктерден едәуір алда болады.

Бұл кезеңде артикуляциялық сипаттамалары бойынша бір-біріне күрт қарама-қайшы келетін дыбыстарды саралау бойынша жаттығулар өткізіледі:

ауыз және мұрын дыбыстарын саралау ("П" - "М");

мұрын дыбыстарының топ ішіндегі саралануы ("М" - "Н");

артқы тілдік дыбыстар тобында "К" - "Х"дифференциациясы;

"а", "У", "И"дауысты дыбыстарын саралау;

серпінді және фрикативті дыбыстарды саралау ("Т" - "С").

Бұл жаттығулар барысында барлық басқа дыбыстарды ассимиляциялау үшін негіз жасалады.

Зерттелетін дыбыстардың келесі тобы артикуляция арқылы құрастырылған фонемалардан тұрады. Бұл дауысты, дауыссыз дыбыстар, африкаттар және "Р"дыбысы. Бұл кезеңде айтарлықтай дамыған фонемалық қабылдау және дыбыстық талдаудың кейбір дағдылары маңызды жетекші рөл атқарады. Есту қабылдауындағы қайталама ауытқулар айтылу кемшіліктеріне қарағанда сәтті жеңіледі.

Екінші кезеңде, яғни. қалған дыбыстарды зерттеу кезінде дыбыстарды ажырату жаттығулары артикуляциялық қарсылыққа ие болмайды. Көптеген балаларда "Р", "Ш", "Ж" сияқты дыбыстардың айтылуы өте дәл емес, бірақ оларды ажырату әлдеқайда аз қиындықтарды білдіреді. Осыған қарамастан, дыбыстарды ажырату және саралау жаттығуларына арнайы қосымша уақыт бөлінеді. Осылайша, балаларда дыбыстардың сараланған айтылуы негізінде дыбыстық көріністер қалыптасады, бұл олардың ассимиляциясының белгілі бір кезеңін көрсетеді. "С" - "С", "Ш" - "Ж", "Ц" - "М", "М" - "Н" дыбыстарын саралау бойынша және йотацияланған топта саралау бойынша жұмыс жүргізіледі.

Логопед Барлық балалардың дыбысты анық ажырататындығына, оның буындағы, сөздегі және т.б. орнын анықтай алатындығына көз жеткізгеннен кейін, ол оларға тиісті әріпті ұсынады (мектепке дайындық тобында).

Осы сәттен бастап айтылымды түзетудің дыбыстық Аналогты қалыптыға нақтылау мақсаты бар. Бұл міндет топтық және жеке сабақтарда орындалатын дыбыстарды нақты айту жаттығулары арқылы шешіледі.

Артикуляцияның ерекшеліктері, аналогтың сапасы, оның дұрыс айтылған дыбысқа жақындығы жеке жоспарларда жазылады, соның негізінде логопед жеке сабақтардың мазмұнын жоспарлайды. Оларды барынша нақтылау үшін сол дыбыстарға бірнеше рет оралу керек.

Дыбыстардың дұрыс айтылуын дамыту бойынша қарқынды жұмыстың және дыбыстардың фонемалық қабылдауын тәрбиелеу бойынша жұмыстың нәтижесінде дизартриямен ауыратын балаларда дыбыстың шамамен айтылуы негізінде жазудың толық ассимиляциясына фонемалық дайындық жасалады.

Ерте және дұрыс ұйымдастырылған сөйлеу терапиясы тиісті білім беру шараларымен (сөйлеу негативизмін жеңу, баланың денесінің компенсаторлық мүмкіндіктерін, оның танымдық мүдделерін және т.б. белсендіру) үйлескенде, дизартриямен ауыратын балалардың едәуір бөлігіне жалпы білім беретін мектеп бағдарламасын үйренуге мүмкіндік береді.

II тарау Мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға жүргізілетін емдік сауықтыру шараларының тиімділігі

Балалардың дизартриясы церебральді параличтің резидуальдік фонында 85% балаларда байқалады. Балалардың дизартриясың клиникалық белгілері, ересектердің белгілеріне ұқсас болады, атап айтсақ:

- бұлшық еттердің тонусының бұзылуы;

- артикуляциялық моторикасының бұзылуы;

- дауыс шығарудың бұзылуы,

- тыныс алудың бұзылуы.

Аталған ұқсастықтармен қатар клиникалық белгілерде әр түрлі денгейдегі, сипаттағы өзгерістер кездеседі:

- балаларда мидың органикалық зақымдалуы сөйлеу тілі дамымай тұрғанда пайда болады. Сондықтан сөйлеу онтогенезінің барысы бұзылады ( уілдеуі, былдырлауы, алғашқы сөздері кеш байқалады);

- ересектерде дизартрия мидың локальді (белгілі бір бөлігі) зақымдалады, балаларда мидың іс-әрекеті диффузды (ұласқан) бұзылу салдарынан болады;

- балалардың дизартриясы, БЦСА-дей құрсақта жатқандағы, перинатальді немесе ерте жастағы мидың органикалық зақымдалудың салдарынан болады. Мидың іс-әрекетінің ерекшелігі қоршаған орта туралы толық мағлуматтарға мүмкіншілік бермейді, бұл баланың психикалық функцияларының, сөйлеу тілінің, тұлғаның дамуын тежейді.

Қазіргі кезеңге дейін балалардың дизартриясын топтастыру (классификация) мәселесіне әр түрлі көзқарастар бар. Көптеген авторлар балалардың дизартриясы мен ересектер дизартиясының айырмашылығы бар екенін атап көрсетеді (М.Б. Эйдинова, К.А. Семенова, Е.М. Мастюкова, т.б.), бірақ зерттеушілердің ешқайсысы балалардың бульбарлық дизартриясын атамайды немесе бөлмейді. Зерттеушілердің көбі балалардың дизартиясын келесі түрлерге бөледі:

- спастикалық-паралитикалық;

- спастикалық-регидтік;

- гиперкинетикалық;

- атактикалық.

Спастикалық-паралитикалық дизартрия

Дизартрияның бұл түрі екі жақтағы пирамидтік жолдардың зақымдалу салдарынан болады. Негізгі белгілері жалған бульбарлы (псевдобульбарлы) дизартияның белгілеріне ұқсас болады. Бұл түрінде алдымен ауызша сөйлеу тілінің фонетикалық жағы, күрделі артикуляцияларды ажыратуы, еріксіз қимылдары бұзылады, еріксіз рефлекторлы қимылдары сақталады.

Дизартрияның бұл түрінің төмендегідей нұсқалары кездеседі:

- спастикалық түрі. Негізгі белгісі- бұлшық еттерінің тонусының қатаюы;

- паретикалық түрі. Бұл түрінің негізгі белгісі - бұлшық еттерінің тонусының қатаюымен қоса, сөйлеу мүшелерінің кейбір бұлшық еттерінің тонусының төмен, бос болуы;

- гиперкинетикалық түрі. Негізгі белгісіне бұлшық еттерінің тонусының қатаюы мен еріксіз қимылдар (тремор түрінде) жатады.
Спастикалық түрінің сипаттамасы

Сөйлеуге талаптанғанда артикулыциялық мүшелерінің қимылы бірден бұлшық еттердің тонусын қатайтады. Кейде қолдың, аяқтың бұлшық еттері де қатаяды. Тіл артқа қарай тартылады, тіл «кесектеліп» немесе жіңішкеріп, тілдің ұшы жоғары көтеріліп тұрады. Көптеген оральді синкинезиялар кездеседі, тілді жоғары көтере алмайды. Көбінесе тіл алды дыбыстары бұзылады (Р, Л, Ж, Ш, Г, Т, Д), дауысты дыбыстар мұрыннан айтылады. Сөйлеу тілінің темпі баяу, дауысы қырылдап шығады.

Дизартрияның спастикалық түрінде сөйлеу тілінің бұзылуын үш деңгейге бөледі: жеңіл түрінде ауызша сөйлеу тілі түсінікті, тек кейбір дыбыстар ғана анық айтылмайды. Орташа деңгейде көптеген дыбыстар бұзылып айтылады. Ауыр түрінде сөйлеу тілі түсініксіз, көптеген дыбыс топтары бұзылады, сөйлеу процесінде беттің, қолдың бұлшық етерінде көптеген синкинезиялар байқалады.

Паретикалық түрінің негізгі синдромы сөйлеу мускулатурасының спастикалық парезі болып саналады. Сонымен қатар кейбір бұлшық еттердің бірден тонусының төмендеуі, әлсіреуі байқалады.

Бұлшық еттердің солғын параличпен зақымдалуына байланысты жұмсақ таңдай салбырап қалуы мүмкін, ол дауыстың мұрыннан шығуына себеп болады. Тілдің арқасының жеткіліксіздігінен Л,И,Ы,У дыбыстарының бұзылуы мүмкін. Солған параличтер ерін бұлшық еттерінде кездессе, онда еріндік дыбыстар (П,Б,М) дауысты дыбыстар (И,Ы,У) бұзылуы мүмкін. Кейде саливация (сілекей ағу), беттің гипомимиясы байқалады.

Гиперкинетикалық түрінде пирамидалық жолдардың зақымдалуымен қоса ми қыртысы астындағы ядролар мен оның байланысы бұзылады. Бұлшық еттердің тонусының қатаюы тремормен бірге байқалады. Дизартрияның бұл түрінде сөздің жатықтығына әсер ететін сөйлеу тілінің просодикасы айтарлықтай бұзылады және көбінесе анартрия кездеседі.

1. Дизартрияның спастикалық-паралитикалық түрінің механизмінің негізінде орталық спастикалық паралич жатыр.

2. Спастикалық-паралитикалық түрі мидың әр түрлі құрылымдарының зақымдалуына байланысты үш түрге бөлінеді:

- спастикалық;

- спастикалық-паретикалық;

- спастикалық - гиперкинетикалық.

3. Алдымен артикуляциясы күрделі дыбыстар бұзылады.

4. Дауысты, дауыссыз дыбыстар мұрыннан айтылады.

5. Дауыс әуезділігі бұзылған, қырылдақ.

6. Просодикасы бұзылған.

7. Сөйлеу тілінің дамуы кешеуілдейді, фонетикалық-фонематикалық жетілмеуі байқалады.

Дизартрияның гиперкинетикалық түрі (ми қыртысы асты, экстропирамидалық) стриополидарлық жүйесінің және оның мидың басқа құрылымдарымен байланысының бұзылу салдарынан болады. Орталық нерв жүйесінің зақымдалуында экстропирамидалық жүйесінің функциясының бұзылу симптомдары: бұлшық еттердің тонусының тұрақсыздығы (дистония) және дене қалпын сақтай алмауы. Дизартрияның бұл түрінде естудің нашарлауы кездеседі, соның салдарынан фонематикалық қабылдау процесінің дамуында қиындықтар туындайды. Ұқсас фонемаларды ажырату қиыншылықтары, сөздің мағынасын түсінуін қиындатады.

Сонымен қатар ауызша сөйлеу тілінің жылдамдығы мен ырғақтылығының ерекше бұзылуы, сөйлеу кезіндегі тыныс алуының қалыптаспауы, артикуляциялық, мимикалық, бұлшық еттердің гиперкинездері байқалады.Аталған симптомдардың баланың көңіл күйіне байланыстылығы дизартрияның бұл түрін тұтықпаға ұқсатады.
1. Гиперкинетикалық дизартрияның белгілеріне дистония, дискинезия жатады.

2. Ми қыртысы асты дизартрияның негізгі белгісі сөйлеу тілінің просодикалық жағының бұзылуы: сөйлеудің жылдамдығы мен ырғақтылығының тұрақсыздығы, тыныс алуы мен дауыс шығаруының бұзылуы.

3. Дыбыс айтуы тұрақсыз. Дыбыс айтуының бұзылуы гиперкинездің таралуы мен ауырлығына және сөйлеу кезінде көңіл-күйінің жағдайына байланысты.

4. Дизартрияның гиперкинетикалық түрі балаларда жеке сирек кездеседі, көбінде спастикалық белгілермен қоса жүреді.

5. Сөйлеу тілінің дамуы қалыпты мөлшерде.
Дизартрияның атоникалық-астатикалық түрі
Дизартрияның бұл түрін ауырлығы бойынша екі денгейге бөледі: дизартрияның көмескі түрі немесе дизартрияның минимальді байқалуы және ауыр түрі – анартрия. Сөйлеу тілінің басқаларға түсініктілігінің денгейіне қарай С. Тардьенің (1968) топтастыруы бар:

- дыбыс айтуының бұзылыстарын тек арнайы тексеру барысында ғана анықтауға болады;

- дыбыс айтуының бұзылуын бәрі де байқайды, сөйлеу тілі басқаларға түсінікті;

- баланың сөйлегенін тек жақын адамдар ғана түсінеді;

- сөйлеу тілі баланың жақындарынада түсініксіз.

Дыбыс айту мүмкіншіліктерінің мүлдем болмауы немесе нашар байқалатын дизартрияның ауыр түрін анартрия деп атайды. Әдетте ондай балаларда ми қыртысы асты аумақтарының зақымдалуына байланысты қол, артикуляция, дауыс және тыныс алу праксистері бұзылады. Ондай балаларда сөйлеу тілі мүлдем болмайды, дыбысты және буынды қайталауы шектелген, тек кейбір дауысты дыбыстарды «а», «э», сирек - «у», «о», «и» дыбыстарында байқалады. Анартрияда балалардың сөз түсінігі сақталған, ол фонематикалық қабылдауының біршама сақталғанын көрсетеді.

Дизартрияның көмескі түрінің сипаттамасы

Логопедияда дизартрияның көмескі түрі сөйлеу тіл кемістігінің ерекше түрі болып 20-ғасырдың 50 - 60 жылдары бөлініп шыға бастады. Р.А.Белова-Давид патогенетикалық принципке негізделген сөйлеу тілінің дыбыс айту бұзылуының классификациясында екі негізгі түрін атайды: бұзылудың функционалды дислалиясы және орталық нерв жүйесінің органикалық зақымдалуының салдарынан болған дизартрия.

Е.Ф. Соботович мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыс айту бұзылыстарының патогенезін ескере отырып жүйелейді және неврологиялық симптоматиканың негізінде көрінген органикалық негізі бар дыбыс айтуының бұзылыстарын анықтайды. Ғалым бұл бұзылыстарды дизартриялық қатарындағы бұзылыс деп топтастырады.

Бұл бұзылыс симптаматикасы БЦСА кезіндегі көрінетін дизартрияның классикалық түрлерінен өзгеше. Басқа да рессейлік және шетелдік зертеушілер симптоматикасы және табиғаты дислалия мен дизартрияға тән емес дыбыс айтылуының қалыптасуының бұзылуы байқалады деп дәлелдейді.

Аталған кемістіктің табиғаты көпке дейін белгісіз болды. Соған байланысты терминалогиясы әр түрлі (апраксикалық дизартрия, артрикуляторлы диспраксия, органикалық, орталық немесе күрделенген дислалия, функционалды дизартрия, минимальді дизартриялық бұзылыс және т.б.) болды. Кейінірек Е.Ф.Собатович, Р.И.Мартынова, Э.Я.Сизова, Э. С. Макарова, Я. В. Лопатина және т.б. бұл кемістікті көмескі дизартрия немесе дизартрияның көмескі түрі деп атайтын болды.

«Дизартрияның көмескі түрі» деген терминді ең алғаш рет О. А. Токарева қолданған. Оның пікірі бойынша, аталған кемістігі бар балалар көп дыбыстарды дұрыс айталады, бірақ еркін сөйлеуде олар машықтандырылмаған және ажыратылмаған болады.

Зерттеулер алғашқыда дизартрияның көмескі түрін дыбыс айту кемістігіне жатқызғаннан кейін көптеген авторлар оны сөз және сөзсіз функция симптоматикасы ретінде қарастыратын болды. Қазіргі таңда арнайы әдебиетте дизартрияның көмескі түрі бас ми минимальді дисфункциясының салдарынан болған кемістік деп қарастырылады. Дыбыс айтуының бұзылуымен қатар зейін, есте сақтау қабілетінің, интелектуалды әрекет, ерік, жеңіл қозғалыс бұзылады және жоғары ми қыртысы функцияларының қалыптасуының бұзылыстары байқалады.

Дизартрияның көмескі түрінің этиологиясын зерттеушілер (бас ми құрылымына пренатальді, натальді, ерте постнатальді кезінде әсер ететін жағымсыз фактрлар) органикалық себептермен байланыстырады.

Көптеген жағдайда анамнездез баланың дамуының үш кезеңіде бір қатар жағымсыз факторлар тізімі кездеседі. Жағымсыз факторлардың ішінде жүктіліктің токсикозы, ұрықтың хроникалық гипоксиясы, анасының жүктілік кезіндегі хроникалық ауруы, анасымен ұрықтың резус - конфликттік жағдайлардағы нерв жүйесінің минимальді зақымдалуы, жеңіл асфиксиясы, туылған кездегі жарақаттану, баланың нәрестелік кезіндегі инфекциялық аурулары, т.б. Зерттеушілердің айтуы бойынша, баланың дамып келе жатқан миында жағымсыз факторлардың әсерінен зақым жайылмалы түрде болады және мидың толық дамуын тежейді, оның құрылымының қызметін бұзады.

Дизартрияның көмескі түрі болған жағдайда әр түрлі неврологиялық симптоматикасы бар екенін ресейлік және шетелдік зерттеушілер атайды.

Орталық нерв жүйесінің органикалық зақымдалуының симптомдары парездердің көмескі түрінде, бұлшық еттердің тонусының өзгеруінде мимикалық және гиперкинезде (еріксіз қозғалыстары - артық), паталогиялық рефлекстерде, вегетативті нерв жүйесінің бұзылуында байқалады.

Г. В. Гуровец, С. И. Маевская, Б. А. Архипова дизартрияның көмескі түрі бар балаларда көз - қимыл жүйкесінің қызметі бұзылады дейді.

Бұл жағдайда бір жақты птоз, қылыйлық, көз алмасының қимыл- қозғалысының шектелгені байқалады.

Дизартрияның көмескі түрі бар балалрдың қимыл-қозғалысы баяу, шектелген болады. Мұндай балардың жалпы моторикасы ұсақ моторикасына қарағанда жеткіліксіз зерттелген. Көптеген авторлар дизартрияның көмескі түрінде ұсақ моторикасының бұзылуы артикуляциялық моторикасының бұзылуымен бірге басқарушы симптомдардың бірі деп санайды. Л. В. Лопатина, Н. В. Серебрякова, балалардың ұсақ моторикасының бұзылуын айта отырып, олардың моторикасының нақты еместігін, үйлеспегендігін айтады.

А. В. Семенович синергетикалық сенсомоторлы жөне реципрокты үйлесімдерінің күрлелі бұзылуына, синкенизияларының көптігіне назар аударады. Артикуляциялық моторикасының зерттеу кезінде дизартрияның көмескі түрі бар болғанда бұлшық еттерінің қызметінің бұзылуы байқалады.Үшкіл нервтің төменгі бөлігімен, бет, тіл асты және тілжұтқыншақ нервтермен инервацияланатын үшкіл нервтің ( жұп) қызметі бұзылғаны төменгі жақ сүйегінің қимыл көмегінің шектелуінен көрінеді. Бұл жағдайда тіл және еріннің синкенезиялары, қимылдарының шектелуі, нақтылығы еместігі байқалады. Бет нервінің (VII жұп) қызметінің бұзылуы дизартрияның көмескі түрі бар балаларда мұрын, ерін қатпарларының ассиметриясы, тегістігі, мимикалық қимыл көлемінің жеткіліксіздігі көрінеді.

Тіласты нервтің (XII жұп) иннервациясының бұзылуы тіл ұшының дірілі, оны статикалық қалыпта ұстауы, тілді жоғары көтеруі, бұлшық еттердің гипер- және гипотонусымен белгіленеді. Тіл жұтқыншақ нервтің (IX жұп) қызметінің бұзылуы жұмсақ таңдайдың жеткіліксіз көтерілуімен көрінеді. Сөйлеудің мұрындық ренкі байқалады, саливация, тілдің түбірі және ортасының қимылының көлемі шектеулі болады. Авторлар қимылдарының ауысуының, артикуляция мүшелерінің қимылдарын бір мезгілде қайталауының, персиверацияларының (еріксіз қайталанатын қимылдар), бір қатар қимылдарының қайталау кезінде орындарын алмастыруының қиындығы кездеседі деп ескереді.

Артикуляциялық аппараттың моторикасының аталған бұзылыстарды әр түрлі фонетикалық жетіспеушіліктерді дәлелдейді. О.А.Токареваның айтуы бойынша аталған балаларда дыбыс айтылуының бұзылуы дислалияға қарағанда күрделі болады және логопедиялық ықпалды ұзақ талап етеді.

Дыбыс айтудың ерекшеліктері инервацияның бұзылуының сипатына, артикуляция аппаратының мүшелерінің нерв бұлшық еттерінің қалпына байланысты болады.

Г. В. Гуровец және С. Н. Маевскаяның мәліметтері бойынша жиі кездесетін бұзылыстар дыбыстарды бүйірлік, тісаралық, жіңішкеріп айту болып табылады. Дизартрияның көмескі түрі бар балалар күрделі дыбыстарды артикуляциясы жеңіл дыбыстарымен алмастырады, аффрикаттарды оны құрайтын компоненттеріне бөледі, қатаң дыбыстарды ұяң дыбыстарға ауыстырып айтады.

Зерттеушілер аталған балаларға дыбыс айтудың полиморфты бұзылуы тән дейді. (93,2%) Ол, көбінесе бұрмалап айтуымен және мүлдем айтылмауымен сипатталатын дыбыстардың үш тобы: ызың, ысқырық, сонорлар. Бұндай балаларда просодикалық бұзылуы жақсы көрінбейді. Дауысының тембірінің ерекшеліктері (жоғары, күшті, шәңкілдек немесе керісінше әлсіз, төмен, бәсең) әр түрлі интонацияның жеткіліксіз дифференциясы байқалады. Сөйлеу тілі бір келкі, мәнерсіз болады. Дизартрияның көмескі түріне арналған көптеген зерттеулерде (Г. В. Гуровец, С. И. Маевская, Е. Ф. Соботович, Л. В. Лопатина т.б.) бұндай балалардың фонематикалық қабылдауының бұзылуы жиі кездеседі деп айтылады. Олар есту арқылы қатаң-ұяң, жуан-жіңішке, аффрикаттарды және олардың компоненттерін ажырата алмайды. Сөздің дыбыстық - буындық құрамының бұзылуы, дыбыстық - буындық талдау және жинақтау, фонематикалық түсінігін қалыптастыруының қиындығы оларға тән қасиет.

Дизартрияның фонематикалық жетіспеушілігінің механизм жайында әліде талас мәселе болып тұр.

Л. В. Лопатинаның айтуы бойынша мектеп жасына дейінгі балаларда анық емес артикуляциялық образдары мен дыбыстардың есту дифференциальді белгілерінің шекаралары өшіріледі. Ал есту арқылы анық қабылдау және бақылау жоқ болғандықтан дыбыс айтуындағы ақаулықтары сақталады.

Р.Е.Левина бұндай көрініс сөйлеу мүшелерінің морфологиялық және қимылдық зақымдануында көрінетін сөз кинестезиялары бұзылуы байқалады дейді .Сонымен, қазіргі дефектология әдебиеттерінде дизартрияның көмескі түрі кезінде кездесетін фонематикалық жетіспеушілік екінші реттік бұзылыс деп қарастырылады.

Нейропсихолог - зерттеушілер (А. В. Семенович, Л. И. Серова т.б.) басқа көз қараста. Оларда дизартрияның көмескі түрі кезінде фонематикалық түсініктің бұзылуын басқарушы симптомдардың бірі деп санайды (сөйлеу тілдің фонематикалық жағының жетіспеушілігі мен қатар).

Бірақ ол дыбыс айтудың бұзылыстарымен емес, ми жүйесінің цериброгенезінің бұзылуынан және жүйелі кешеуілдеуінің салдарынан дейді.

Е. Ф. Соботович, Л. В. Лопатина дизартрияның көмескі түрі бар балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық жағының жетілмеуі байқалатынын дәлелдейді: сөйлеу тілдің морфологиялық және синтаксистік жүйесінің жеңіл түрде жетілмеуінен экспрессивті сөйлеу тіліндегі аграмматизмдерге шейін. Авторлардың пікірлері бойынша бұл балалардың сөйлеу тілінің грамматика жағынан жеткіліксіз қалыптасуының себебі фонемаларды ажыратудың бұзылуы. Осы көз қарасты Н. В. Серебрякова да қолдайды. Ол дизартрияның көмескі түрі бар мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық жетіспеушілігінің салдарынан байланыстырып сөйлеуінің бұзылуы байқалады дейді. Бірақ басқа зерттеушілер бұл көзқараспен келіспейді (Р. И. Мартынова, Г. В. Гуровец, т.б.) Олар бұл бұзылыстар міндетті түрде көрінбейді, белгілі бір жағымсыз факторлардың әсерінен де болуы мүмкін дейді.

Нейропсихолог-зерттеушілер дизартрияның көмескі түрі бар балаларда заттардың атауы мен олардың образымен сәйкестендіруі бұзылғанын айтады. Кейбір балаларда өзбетінше сөйлеуінің қалыптаспауы байқалады, сөзді жинақтау және реттеу функцияларының қалыптасуы кешеуілдейді. Бір қатар авторлар (Р. И. Мартынова, Е. Ф. Собатович, Л. В. Лопатина т.б.) дизартрияның көмескі түрі бар балалардың жоғары психикалық функциялары мен процестерінің қалыптасуының ерекшеліктерін анықтады: ойлау әрекетінің төмендеуі, зейін және жадының функцияларының төмендеуі, сюжетті сериялық уақиғаның логикалық кезектілігін сақтауының, себептік байланысын орнатуының бұзылуы.

О. А. Красовская, А. В. Семенович т.б. таңдамалы көру жады, қабылдауы, кеңістікті бағдарлауының ауытқулары дизартрияның көмескі түрінің типтік симптомы деп белгілейді. Осылай О.А.Красовская затты көріп танудың бұзылуына назар аударады: заттың бейнесінің тек фрагменттерін қабылдау, симультанты гнозисінің бұзылуы және көрнекі бақылаудың жетіспеушілігі. Балалардың суреттерін зерттеу барысында балаларда көрінген бұзылыстар әр түрлі деңгейде болды дейді: көру-конструктивті әрекеттің толық ыдырап кетуі, суретті нұсқау бойынша салуының мүмкін еместігін, жеке бөлшектерін бұзып салуынан, кеңістікте дұрыс орналастырмауына дейін (90% деін бұрып салу). Осы проблеманы зерттеген авторлар көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларды бақылаған. Бірақ кейбір авторлар (Р. И. Мартынова, М. П. Давыдова, т.б.) дизартрияның көмескі түрі бар баланың мектепте оқу кезінде мүмкін болатын қиыншылықтары жайында ескереді.

Л. В. Лопатина және Н. В. Серебрякованың айтуы бойынша дизартрияның көмескі түрі бар балалар 7 жасында да орыс тілінен мектеп бағдарламасын меңгеруге дайын емес дейді. Р. И. Мартынованың еңбектерінде дизартрияның көмескі түрі бар балалардың жазуында дисграфиялық қателер кездеседі деген мәлімет бар.

Г. В. Чиркина да осы кемістігі бар балаларда жазбаша сөйлеу тілінде кездесетін бұзылыстарға тоқталған. «Жалпы білім беру мектепке келген балалардың көбі бірінші сынып бағдарламасын меңгере алмайды» - дейді автор.

Сонымен, арнайы әдебиетте дизартрияның көмескі түрінің келесі симптомдары кездеседі деген мәліметтер бар:

-неврологиялық симптоматикасы;

-көру гнозисының жетіспеушілігі;

-кеңістік түсінігінің жетіспеушілігі;

-есте сақтау қабілетінің жетіспеушілігі;

-моторикасының бұзылуы;

-сөйлеу тілінің просодикасының бұзылуы;

-дыбыс айтуының, фонематикалық қабылдауының, сөйлеу тілінің лексика- грамматикалық жағының, байланыстырып сөйлеуінің дамуының төмен деңгейде болуы.

Бұндай баланың психикалық дамуы ерекшеленген түрде өтеді және жүйелі-динамикалық кешеуілдеумен, бір қатар психикалық функцияларының және процестерінің қалыптасуының бұзылуымен сипатталады.

Нәтижелі жұмыс ұйымдастыру үшін дизартрияның көмескі түрінің симптомдар кешеніне тән басқарушы симптомды анықтау қажет. Сонымен бірге белгілі бір жағдайда көрінетін екінші реттік симптомдарды анықтау керек және осы категориядағы балалардың жазуы мен оқуына әсер ететін психикалық дамуының ерекшеліктерін жақсы білу қажет.

Дизартрияның көмескі түрі бар мектеп жасына дейінгі баланың сипаттамасы

Анамнез мәліметтерін талдау барысында мектеп жасына дейінгі дизартрияның көмескі түрі бар балаларда перинатальді, натальді және постнатальді кезеңдерінде жағымсыз жағдайлардың асқынуы байқалады. Ең көп асқыну пренатальді кезеңде болады.

Көбінесе невропатолог бұндай балаларға келесі диагноз қояды: пренатальді энцефалопатия, гемморогикалық энцефалопатия, гидроцефальді синдром (ішкі, сыртқы гидроцефалия), гипертензионды синдром.

Балалардың ерте психомоторлы дамуы жеңіл дисфункцияға ие болады, жасына байланысты нормадан кеш және дисрпопорциональді қалыптасады. Бала отырғаннан бұрын тұра бастайды, еңбектегеннен бұрын жүре бастайды. Бала мүлдем немесе дұрыс еңбектемейді (артқа, шетке). Балалар соматикалық әлсіз болады, тұмау ауруымен жиі ауыратын болады. Көбінесе 1-2 жасқа дейін балалар невропатологтың бақылауында болады, ал 3- 4 жастан кейін диспансерлі бақылаудан шығарылады. Ерте жастағы сөйлеу тілінің дамуы кешеуілдеуі мүмкін. Гүілдеу кезеңі болмауы мүмкін, бірінші сөздері 1-2 ай кеш шығады, сөз тіркестерінің пайда болуы нормадан 1-5 айға дейін артта қалады. Белсенді сөз қорына жаңа сөздерді енгізу қиын болады.

Жалпы, ұсақ және артикуляциялық моториканың қалпы

Жалпы моторика дегеніміз – жалпы дененің қимыл-қозғалысы, яғни бастың, мойынның, иықтың, кеуденің, аяқтың қимыл- қозғалысы.

Дизартриямен зақымдалған балалардың моторикасының дамымауы жалпы моторикасының дамуына кері әсерін тигізеді. Моторикасының дамымауы негізгі қимылдардың қалыптасу уақытының тежелуіне әкеліп соқтырады. Нақты емес, икемсіздік, баяу, тепе-тендікті сақтайалмауы, т.б.

Қимылдың белсенді болмауы, сонымен қатар арнайы тәрбие жұмысы мен түзету жұмыстарының жетіспеушілігінен де болуі мүмкін. Түзету жұмысының бағыты келесі негізгі қимылдарды дамытуға арналған болуы керек: жүгіру, секіру, лақтыру, жалпы және ұсақ моторикасын жетілдіруге арналған жаттығулар. Жұмыс мазмұнының құрамына қызықты жаттығуларды, әр түрлі заттарды: допта. Таяқшалар, жалаушалар, шеңберлер және күрделі емес түрлі жабдықтарды ұсынуға болады.

Дизартрик балалардың моторикасын түзетуге бағытталған сабақтар үшін, өз үйінде кішігірім спорт кешенінің болуі тиімді. Оның көмегімен балаға жат, тіпті қорқынышты жаттығулар жасалады: шығу, секіру, айналу, орындықта жүру. Жаттығулар мен ойындарды табиғатта орындаған өте жақсы. Орманда, таза ауада ойнау кезінде бала жергілікті орынмен танысады, төбешекті айналып өту керектігін түсінеді. Балаларға суда қозғалысқа түсу, жүзу пайдалы (ваннада, бассейінде, өзенде, көлде), қыста шаңғы, шана тебу де пайдалы.

Дизартриясы бар балалардың моторикасының қызметін қалыптастыру бойынша жүргізілетін жұмыс үлкен шыдамдылыққа, жиі қайталауды және көрсетуді талап етеді, әр жаттығудың орындау баланың күн тәртібіне енуі керек. Тұрақтылық әдетке айналып, сабаққа деген қажеттіліктің бірі болады. Жаттығулар біртіндеп енеді. Мысалы, доппен ойнауға үйрету. Үйрету үшін, алдымен ауада ұшатын шар мен ойнау керек. Балалар допты ұстағанға қорқады, ал шар жеңіл, дауыссыз, тыныш, ақырын, баяу жерге түседі. Шар мен ойынды менгерген бала, допты лақтырып, итеріп, ұстауды, себетке лақтыруды, дөңгелектең, жіптен өткізіп лақтыруды, келгенді соғуды тез үйренеді. Баламен қандай да болмасын спорттық ойынды ойнау кезінде, ересек адам балаға білдіртпей көмектесуі керек. Жалпы қимыл – қозғалыстарды дамыту мен қатар мұғалім-дефектолог баланың қол моторикасының дамуына үлкен көңіл бөледі. Баланың екі қолының іс-әрекетте сәйкестігіне, ұстайтын қимыл-қозғалыстарды дамытуға, баланың әртүрлі заттарды ұстап үйренуге: үлкен заттарды екі қолмен, ұсақ заттарды- бір қолымен ұстауды үйренуіне ерекше көңіл бөлінеді. Сонымен қатар мұғалім-дефектолог баланың қолы мен саумақтарының ұсақ қимылдарын дамытуға ерекуше көңіл бөледі. Осы мақсатқа байланысты үлкендердің қолына еліктететін ойындар мен жаттығулар ұйымдастырады, ал кейіннен қолға арналған театралдық ойындар.

Ұсақ моторикадегеніміз – қолдың, қол білезігінің, саусақтардың, қол бұлшық еттерінің қимыл-қозғалысы.

Дизартрияға шалдыққан балалардың қолмен жұмыс істеуінде қиындақтар кездесетіні белгілі. Олардың қол білезіктері әлсіз және салбырт, алақандарын жұдырыққа түйе алмайды, саусақтарын бір-бірден санап,үлкен бас саусақты қалған саусақтарға қарсы қоя алмайды. Қолдарына қасық, қарындаш ұстау қиынға соғады. Олар затты жұдырықпен ұстайды; қпйшымен қия алмайды, ермексазды илей алмайды. Қандай да болмасын әрекетті орындау кезінде ересектердің көмегін қажет етеді.

Бұлшық еттерінің тонусының өзгеруі (жоғарлауы немесе төмендеуі) қол білезігінің бұлшық еттерінің әлсіреуне, шаршауына әкеледі. Қол білезігінің және саусақ бұлшық етінің иннервациясының жеткіліксіз топтастырылуы, олардың келісіміне, қалпына кедергі болады. Осыған байланысты бала ұзақ уақыт бойы қарындашты немесе қаламды ұстай алмайды, шаршаған сайын оның қозғалыстары нақты орындалмайды. Аталған бұзылыстар көру қимыл координациясының кемістігімен жиі кездеседі. Мұндай жағдайда баланың жазуы нашар каллиграфиямен ғана сипатталмайды, сондай –ақ бала әріптің жазылуын да қате орындайды. Бала бас миының қызметін, психикасын зерттейтін ғылымдар қол әрекетінің үлкен маңыздылығын атап көрсетеді. Осылайша, жүргізілген тәрбие мен көптеген балаларды тексеру негізінде келесі заңдылық анықталған: «Егер саусақ қозғалыстарының дамуы баланың жасына сай болса, онда сөйлеу тілінің дамуы да қалыпты болғаны. Егер де саусақтардың қозғалыстары кешеуілдесе, онда сөйлеу тілінің дамуы да артта қалады, бірақ бұл жағдайда жалпы моторика қалыпта және қалыптан да жоғары болуы мүмкін. ( Л.В. Фомина)». М. М. Кольцова сөйлеу тілінің қалыптасуы қолдан келетін, анық айтсақ саусақтардың кинестетикалық импульстардың әсерінен жүзеге асады деген қорытындыға келеді.

Ең бірінші кезекте жалпы моторикасымен қатар артикуляциялық моторикасының қимылдарының статикалық үйлесімінің күрделі бұзылуын атап кеткен жөн. Қимыл - қозғалыс актінің кинетикалық компоненттерінің өз ара уйлеспеуі байқалады.

Қимыл - қозғалысты сезінуі сақталғанмен қозғалыс актісінің кинетикалық компонентінің жетіспеушілігі байқалады. Бұл жетіспеушілік берілген проблемаларды толық орындай алмауымен де көрінеді. Қозғалыстардың күрделі формалары орындауға бағытталған тапсырмаларды орындау кезінде дөрекі ауытқулар кездеседі. Бұзылыстардың келесі түрлері көрінеді: қимыл - қозғалысының үйлеспеуі, гипертонустың пайда болуы, синкенизиялар, өз қимыл - қозғалысының амплитудасын реттей алмауы, кеңістікте қолдарын екі жаққа созуы.

Дизартрияның көмескі түрі бар баланың артикуляциялық моторикасы жалпы моторикасының типі бойынша зардап шегеді. Көбінесе бұзылыстар статитикалық қалыпты ұстаған кезде көрінеді: тыныс алуының жетіспеушілігі, гиперсаливация, тілдің, еріннің, иектің треморы, девиациясы (тік осьтан ауытқуы), вегетативті дисфункциялар (тершең болу, терінің қызаруы немесе бозаруы т.б.). Тіл және ерін бұлшық еттерінің парезін осы мүшелерімен жеңіл –желпі қимылдарды орындау барысында көруге болады.

2. Езу тартқан кезде (жимыюдың) ассиметриясы - ауыздың бір жағы қозғалмайды немесе аз қимылдайды.

3. Ауыз қуысында тілін жалпақ түрде ұстай алмайды, яғни тіл үнемі жіңішке күйде болады.

4.Тілді ауыздан шығарған кезде бір жаққа ауып кетеді.

5.Тілді ауыздан шығарған кезде тілдің ұшы еріксіз төменгі ерінге қарай бағытталған - бала тілін көлденең ұстай алмайды.

6. Төменгі еріннің көмегінсіз тілдің ұшын жоғарғы ерінге көтере алмауы. Бұл тапсырманы орындаған кезде бала тілін жоғары көтеру үшін төменгі ерінмен көмектескен болады.

7. Тілді оңға, солға қозғалта алмауы. Тіл қатайған түрде бүкіл массасымен қозғалады («бөрене сияқты») - тілдің ұшы айқындалмаған.

8. Ауыздан шығарған тілді еркін ұстай алмауы - тілдің дірілі, бұлшық еттердің ретсіз тартылуы байқалады. Бұл олардың әлсіздігін дәлелдейді.

9. Тілді ауыз қуысында «жиырып» ұстауға бейім болуы. Бала аузын кең ашқан кезде тілдің қалпы жақсы көрінеді.

Сөйлеу тілінің просодикасының және дыбыс айтуының жағдайы

Мектеп жасына дейінгі дизартрияның көмескі түрі бар ересек балаларда сөйлеу тілінің просодикалық жағының компоненттерінің тұрақты бұзылуы байқалады. Осылай, тыныс алуының жетіспеушілігі тыныс алудың түрінің дұрыс еместігінен көрінеді (жиі кеуделік және бұғаналық тыныс алу), сөйлеу кезіндегі дем шығарудың қысқалығы - 5 секундқа дейін болады. Сөйлеу тілі анық емес, нозальді, бір қалыпты, тембірі төмен, дауысы ақырын шығатын болады. Бұндай балаларда дыбыс айтудың бұзылуы байқалады. Бұл екі немесе одан да көп дыбыстардың бұзылуы. Сонымен қатар бір дыбыстың бұзылуы, дыбыстың құрылысы дұрыс қалыптаспауы да кездеседі. Көбінесе ысқырық, ызың және сонорлардың бұзылуы байқалады. Антрофоникалық дефектер басыңқы болады. Олар ызың, ысқырық, тіс аралық, еріндік-тістік сигматизмдерде, бүйрек және көмей ротоцизмде, екі еріндік ламдацизмде көрінеді. Тілдің арқасы көтеріңкі болғаннан дыбыстар жұмсартылып айтылатын болады.

Сонымен, дизартриясы бар балаларда барлық фонетикалық тобының дыбыстарын айтқан кезде қателерінің ұлғая түсуі байқалады. Оған себеп болатын контекстің кеңеюі, оның лингвистикалық күрделігінің деңгейі, баларға таныс болуы, үйреніп жатқан дыбыстардың кездесу жиілігі, т.б.

Фонематикалық қабылдау, талдау және жинақтауының қалпы

Фонематикалық естуінің бұзылуы екінші реттік сипат алады, өйткені баланың анық емес сөйлеу тілі анық естіп қабылдауын және бақылыуының қалыптасуына ықпал етпейді. Дизартрияның көмескі түрі бар мектеп жасына дейінгі балалар фонематикалық қабылдауының жетіспеушілігінен көптеген қате жіберуі байқалады. Бұл баланың есту моторлы координациясын тексерген кезде жақсы көрінеді. Жәй ырғақтарды қабылдап қайталау кезінде қиыншылақтар кездеседі, ал күрделі ырғақтарды қайталау мүлдем мүмкін емес болады. Фонематикалық қабылдауының жетіспеушілігі артикуляторлы-акустикалық белгілерді, ұқсас сөздерді, күрделі буындық құрамы бар сөздерді және жаңылтпаштарды айтқан кезде байқалады.

Дыбыстық - буындық талдауының бұзылуы төмен деңгейде болса да, бұл жағдайда қиыншылықтары кездеседі. Берілген сөздің біріншіші немесе соңғы дауыссыз дыбыстарын ата деген тапсырманы орындаған кезде, бала көбінесе буынды ажыратып айтады. Сөздің реверсі (алмастыруы) байқалады, мысалы шар деген сөзде бірінші дыбыс Р деп жауап береді.

Сөздің буындық құрамы бойынша салыстыру, сөздегі дыбыстың санын анықтау, екінші, ұшінші, төртінші дыбысты атау қиынға түседі.

Дауысты дыбыстарды, сонымен қатар сөзде қатарынан келген бірнеше дауыссыз дыбыстарды тастап кету, сөздегі дыбыстарды ретімен айтқан кезде сөз реверстері («бас» деген сөзде – с, а, б) осы балаға тән қателері болып саналады.

Дизартрияның көмескі түрі бар мектеп жасына дейінгі балалар сөздің басында, ортасында дыбысты қосып, алмастып орындайтын тапсырмаларды мүлдем орындай алмайды. Дыбыстардан және буындардан сөз құру, жинақтау бұндай балалрға қиын емес. Бірақ 4 - 5 дыбыстан құралған, қатарында бірнеше дауыссыз дыбыстар бар сөздерді жинақтауда бұзылыстар кездесуі мүмкін. Реверстердің жиі кездесуі тек қана фонематикалық бұзылудың белгінің емес, кеңістікті бағдарлауының бұзылғанын дәлелдейді.

Сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық құрылымының қалпы

Балалардың белсенді сөз қорында барлық сөз таптары кездеседі.

Мектеп жасына дейінгі балаларда жалпылама түсініктері бар, жаңа сөздерді жеңіл құрастыралады (мал-малшы). Бір заттарды, олардың әрекетінің белгілерін атауында спецификалық қателер кездеседі. Олар керекті сөзді анықтау және басқа сөздің орнына қолдану кезінде көрінеді («солдат»-«мотрос», «рюмка» - «бокал», «ағаш» - «бұтақ»). Сонымен қатар басқа ситуацияда балалар сөздерді дұрыс, белсенді қолданады. Бұл бұзылысты лексикалық жетіспеушілік деп қарастырмауға болады. Ол бала заттың атауын, оның образымен сәйкестендіре алмағаннан болатын бұзылыс.

Мектеп жасына дейінгі дизартрияның көмескі түрі бар балалар жыл мезгілдерін, тәулік бөліктерін, апта күндерін атауға қиналады. Бірақ балалар белгілерін біліп, оларды сәйкестендіре алғандықтан, бұл бұзылыстар лексикалық емес, уақыттық түсініктерінің жетіспеушілігі деуге болады. Жалпы, бұл балалардың лексикалық ерекшеліктерін сипаттай отырып, олардың өз бетінше сөйлеуінің кедейлігі, сөйлеу тілінің реттеуші және жалпылаушы функцияларының қалыптасуының тежелуін айтып кеткен жөн. Бұндай балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымында да өз ерекшеліктері бар. Олардың өз бетінше сөйлеуі сауатты, бірақ вербальды штамптары жиі кездеседі. Дизартрияның көмескі түрі бар кейбір балаларда әлеуметтік ортаның және тәрбиесінің ерекшеліктірінің салдарынан сөйлеу тілінің лексика - грамматикалық дамымауы байқалады. Сөздік қорының кедейлігі, жалпылама сөздерді білмеу, негізгі белгілерін ажырата алмауы, сөз жасам процестерінің бұзылуы, аграматизмдердің көп болуы осы жетіспеушіліктің типтік көрінісі болып табылады.

Сонымен, жалпы сөйлеу тілінің дамымауына тән лексика - грамматиканың бұзылыстары дизартрияның көмескі түрі бар балаларда кездеседі.

Байланыстырып сөйлеуінің қалпы

Мектеп жасына дейінгі дизартрияның көмескі түрі бар балалар вербальды құралды дұрыс қолданады. Әңгімелеуде күрделі грамматикалық конструкцияларды қолдана отырып грамматикалық тұрғыдан дұрыс құрастырылады. Баланың сөйлеу тілінде жеке аграмматизімдер, вербальды штамптар кездеседі.

Өз бетінше сурет бойынша әңгіме құрастырған кезде дизартрияның көмескі түрі бар балалар қалыпты балаларға қарағанда суретке оңнан солға немесе төменен жоғары қарай қарайды, яғни оларда оптикалық – гностикалық бұзылыстары байқалады. Кейбір жағдайда балалар әңгімені жеке бөлшектерді атаумен алмастырады, мысалы, тәтемен бала қарап тұр. Аға жүгіріп барады. Бала құлады. Бала суға батты...

Басқа жағдайда балалар суреттің емес бөлшектеріне мән беріп, әңгіме құрастырады (егер ересектер кезектілігін реттеген болмаса).

Мысалы, «Құс келіп барлық балықты жеп кетті. Ал мында бақалар балық ұстап жатыр. Ал мында олар балықты ағаштан аулап жатыр. Жоқ олай емес. Құтқарушы - бақалар құсты ұстап алып, оны жіберуге мәжбүр етті.» Балада вектор инверсиясы бар екені көрінді (оңнан солға қарай) және көру қабылдауының бөлшектенуі байқалады. Ол уақиғаны дұрыс айталмасада, оны жалпылай білді. Кесілген сюжетті сурет сериялары бойынша әңгіме құрастыру кезінде балалар жақсы көрсеткіштерге жетті. Балалар бұл тапсырмаларды орындағанда суреттерді өз бетінше орналастырды. Суреттерді оңнан солға (кезектілігі 3, 2, 1) қарай болғанымен, уақиғаның кезектілігі сақталған, әңгіме құрамында негізгі мазмұндық бөлшектері сақтаулы болады.

Дизартрияның көмескі түрі бар балаларда байланыстырып сөйлеуінің жоғарыда айтылған ерекшеліктерінен басқа жалпы сөйлеу тіл дамуына тән бұзылыстар кездеседі. Олар сілтеуіш сұрақ түрінде көрсетілген логопедтің көмегін талап етеді. Ситуацияны дұрыс түсінбеуі, суреттерді ретсіз орналастыру, сөз қорының кедейлігі, сойлеу құралдарының дұрыс қолданбауы, көптеген дөрекі агграмматиздер, сурет бойынша әңгіме құрастыру қиыншылықтары (кейде мүлдем құралмауы), кездеседі. Бұл бұзылыстар алдында айтып кеткендей, жалпы сөйлеу тіл дамуына тән бұзылыстар.

Оптикалық-кеңістік түсініктерінің қалпы

Аталған ерекшеліктерді «химерлерді» тануға арналған тапсырмаларды орындаған кезде байқауға болады. Балалар бейнеленген суреттің тек бір бөлігін ғана атайды (оң немесе сол жақтағы), мысалы, «құрт - моншақ» суретін моншақ деп таниды, «сыпыртқы - гүл шоғыры» - «гүл шоғыры» деп таниды.

Балаларда оптико-конструктивті әрекеттің дөрекі бұзылуы байқалады. Қалыпты жағдайда кеңістікті түсіну компоненттері баланың тоғыз жасында ересектердің нормативті көрсеткіштеріне жетеді. 6 жастағы балаларда оптико - конструктивті әрекеттің қалыпты дамуына алғы шарттары бар. Бірақ дизартрияның көмескі түрі бар балаларда Тейлор фигурасын көшіргенде әрекеттің бөлшектенуі және ретсіздігі байқалады.

Сурет әрекеттің белгілі бір кезектілігін сақтамай немесе ретсіз көрсетіледі.

Балаларда метрикалық қателер байқалады: пропорцияларының өзгеруі, фигураларының қысқартылуы немесе созылуы, құрылымдық - топологиялық қателер, фигураның толық образының жоғалуы, бір - біріне қатысты фрагменттердің бірігуі,, түйісу нүктелерімен сызықшаларының сәйкестігі. Бұндай балаларға координаттық қателер тән болады. Оларда суреттерді оңнан солға қарай салу, фигураларды және олардың фрагменттерін кеңістікте дұрыс орналастырмауы, бүтін фигураны немесе оның бөлшектерін 90°, сирек 180° реверсі (бұруы) байқалады. Көптеген балалар суретті парақтың оң жағынан бастап салады және фигураның оң бөлшегі ғана салынады.

Есту, сөйлеу және көру, жадының қалпы

Дизартрияның көмескі түрі бар мектеп және мектепке дейінгі естияр баланың есте сақтауының көлемі мен ұзақтылығы бекім сақтаулы деуге болады. Көптеген жағдайда сөздрдің қажетті санын қайталап айтып беруіне үштен артық емес (сөз немесе фигуралар) символдар қажет. Таңдау процестері дөрекі бұзылған болады. Сөздердің, фигуралардың эталондық кезектілігі сақталмайды, үлкен көлемде әдеби және вербальды парафазиялар және параграфиялары «3 сөзден 2 топ» деген пробаны берген кезде жиі дыбысталуы ұқсас сөздердің алмастырылуы кездеседі (қас-бас, сана-шана). Мағнасы ұқсас сөздердің алмастырылуы да болауы мүмкін (торт-пирог). Координаттық бұзылыстар байқалады - фигураларды 90° немесе 180°- ға бұрып салуы.

Сонымен, дизартрияның көмескі түрі бар балалардың жалпы, ұсақ, артикуляциялық моторикасының бұзылуы байқалады. Дизартрик балалардың қол білезіктері әлсіз және сылбырт, саусақтары икемсіз болып келсе, ал жалпы моторикасыында қимыл –қозғалыстары нақты емес, баяу, тепе тендікті сақтай алмайды. Әрине, мұның бәрі дизартрия шалдыққан балалардың жазу мен оқу дағдыларының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сонымен қатар сөйлеу аппаратының қимыл – қозғалысының жеткіліксіздігі сөйлеу тілінің дыбыс айтуының және просодикалық жағының бұзылына соқтырады деп тұжырымдауға болады.

Дизартрияны түзету жұмысының негізгі принциптері мен бағыттары

Дизартрияны түзету жұмысы төмендегі қағидаларға негізделіп жүргізіледі:

- Этиопатогенетикалық принцип мидың әр түрлі құрылымдарының зақымдалуын ескерумен байланысты. Алдымен сөйлеу тілінің және психофизиологиялық функцияларын анықтау, мидың қандай құрымы зақымдалғанын анықтауға мүмкіндік береді,

- Ерте ықпал ету принципі. Дизартрияға бейім «қатерлі топтағы» балаларға ерте ықпал жасап көмек көрсетсе, ол мидың компесаторлы мүмкіншіліктерін толық дамытып, түзету жұмысының тиіиділігін арттырады.

- Жүйеіл ықпал (жасау) ету принципі

- моторикасын;

- психикасын;

- сенсорлы функциясын;

- сөйлеу тілін;

- тұлғасын дамытуға бағытталған.

- Кешенді ықпал ету принципі: невропатолог, логопед, психолог мамандардың бірігіп жұмыс жүргізуі.

Жүйелі түзету жұмыс барысында келесі аспектілерді ескеру қажет:

- моторлық, сенсорлық, психикалық, сөйлеу функцияларының даму заңдылықтары мен кезектілігін ескеру;

- сөйлеу тілінің бұзылу құрылымын ескеру; сөйлеу іс-әрекетінің құрылымдық – функциональді ұйымдастырудың негізгі ақаулығын анықтау; екіншілік бұзылыстарды ескеру;

- баланың жасы мен жеке басының ерекшеліктерін ескеру;

- бала мен ата-ананың арасындағы өзара қатынасын ескеру, оны барынша пайдалану.

Арнайы педагогикалық жұмыста дизартриясы бар баланың тұлғасын тәрбиелеуге аса зор көңіл бөлінеді. Өйткені, ондай баланың оқу және әлеуметтік дағдылары төмен болады, тұлғасының дамуында көптеген ауытқушылықтар байқалады.

Мектепке дейінгі дизартриясы бар балалардың сөйлеу тілін түзету-логопедиялық жұмысының негізгі бағыттары

Түзету жұмысының негізгі міндеттері. Бұлшық еттердің тонусын қалыпқа келтіру, сөйлеу аппаратының патологиялық рефлекстерін өшіру, артикуляциялық аппараттың ерікті қимылдарын дамыту, фонематикалық қабылдауын дамыту, сөйлеу тілінің дыбыстық, лексикалық-грамматикалық жағын дамыту, түзету, сенсорлық және психикалық функцияларды дамыту. Түзету жұмысы бірнеше бағытта жүргізіледі.

Бірінші бағыт.Бұлшық еттердің тонусын қалыпқа келтіру және артикуляциялық аппараттың, жалпы, қолдың ұсақ моторикасын дамыту. Ол үшін артикуляциялық аппарат пен қолдың бұлшық етерін сылау (массаж), еңжар, белсенді жаттығулар жасау қолданады. Логопедиялық жұмыс мүмкіндігінше гиперкинездерді тексеру мен сілекейді ерікті өзбетімен жұтуын қалыптастырудан басталады.

Екінші бағыт.Тыныс алу функциясын дамыту, сонымен қатар дауыстың күшін, әуезділігін, мәнерлігін дамыту. Бұл кезеңде жұтатын ауаның мөлшерін көбейтуге, дауыс шығару кезінде дем шығаруға бағытталған гимнастикалар, жаттығулар қолданады.

Үшінші бағыт.Сөйлеу тілінің фонетикалық жағын түзету.

Фонематикалық қабылдауын дамыту жаттығулары және дыбысты қою, машықтандыру тәсілдерін қолданады.

Төртінші бағыт.Сөйлеудің негізінде сенсорлық және жоғарғы психикалық функцияларды дамыту.

Бесінші бағыт.Сөз қорын молайту, сөйлеу тілінің грамматикалық жағын дамыту. Ауызша сөйлеу тілін, тыныс алуын, просодикасын дамыту. Бұл бағыттар кезектілік болып саналады, кейде тіркесіп, кейде бір уақытта жүргізілуі мүмкін.

II тарау. Мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға жүргізілетін емдік сауықтыру шаралары және олардың тиімділігі
2.2 Мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға жүргізілетін емдік сауықтыру шаралары және олардың тиімділігі

Қазіргі кездегі білім беру мен тәрбие мазмұнының кеңеюіне, түрленуіне байланысты оқыту мен дамыту, тәрбиелеу мәселелерінің аспектісінің өзектілігі анық байқалуда. Білім беру мазмұнының негізгі бөлшегі дамыта оқыту мектепке дейінгі кезеңде және мектептегі білім беру мен тәрбиелеу ісінде кеңінен қолданылуда. 70-80-ші жылдардағы дамыта оқытудың ғылыми негіздері А.В. Запорожец, П.Я. Гальперин, Л.А. Венгердің зерттеулерінде анық байқалады. Мектепке дейінгі білім беруді тұрақтандыру мен дамытудағы басты мақсаттар көрсетілген. Солардың ішінде баланың денсаулығын физикалық және психикалық бағытта сақтау мен нығайту, эмоционалдық көңіл-күйінің жағдайын жақсарту, басқа адамдармен қарым – қатынасқа түсудегі қабілеттіліктерін дамыту, коммуникативтік қабілет, шығармсашылық қабілетті дамыту баса айтылады. Осы мақсат-міндеттерді жүзеге асыруда дизартрия тіл кемшілігі анықталған балаларды мектеп бағдарламасының материалдарын толық меңгеруіне көмек көрсету ісі қолға алынған. Сондықтан да сөйлеу тілінде дизартрия кемшілігі анықталған балаларды тексеру жұмыстары мен зерттеу қазіргі білім беру жағдайында өзектілігін жоғалтқан жоқ. Тақырыптың өзектілігі негізгі үш фактор бойынша анықталады. Бірінші фактор – аталған сөйлеу тіліндегі кемшіліктің мектепке дейінгі жастағы балалар арасында жиі кездесуі, екінші факторы – кемшіліктің түрлерін шетелдік және отандлық білім берудің деңгейінде мейлінше интеграциялау арқылы концептуалдық бағдарлау процесін ұйымдастыру, үшінші факторы- баланың жеке дамуының қалыптасуына болжам жасау, бағыт – бағдар беру, қазіргі заман талабына сай оқыту мен білім беруді қамтамасыз ету мұғалімнің басты мақсаты болып отыр. Осы кезеңдегі ең негізгісі - сөйлеу тіліндегі кемшілігі бар балалардың даму ерекшеліктерін анықтау және баланы психологиялық – педагогикалық зерттеу жұмыстары арқылы қоршаған ортамен араласуға бейімдеу. Қандай да болмасын білімді игеру білім беру саласындағы нақты жүйені меңгеру ғана емес, тұлғаның ішкі дүниесінің дамуын қамтамасыз етеді. Адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсуін қамтамасыз етуші құрал – тіл. Сөйлеудің физиологиялық ерекшеліктері туралы зертелген мәселелер мазмұнында ғылыми тұрғыда дәлелденген И.П.Павловтың екінші сигналдық жүйе арқылы адам тіл арқылы қоршаған ортаны таниды, қоғамға араласады. Білім беру үрдісіндегі балабақша түлегіне білім мен оның жетістігін игерту қарым – қатынас құралы – сөйлеу тілінің көмегімен жүзеге асырылады. Сөйлеу тілін дамыту жүйесіндегі негізгі жағдайлар алға қойылған мақсат- міндеттерді шешуге қажетті үйлесімді деңгейдегі педагогикалық – психологиялық жағымды жағдайларды туғызу болып табылады. Сөйлеудің қарым- қатынастар бірлігіндегі қалыптасатын қоғамдық мәселе ретінде қарастырылғанымен, әлі де болса зерттеулерді қажет етеді. Қазіргі қоғамдық дамудың барысы педагогикалық үрдістегі қарама – қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік береді.

Сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді түзету жұмыстарының мазмұны психологиялық - педагогикалық тұрғыдағы анықталған әдіс – тәсілдердің көмегімен, арнаулы логопедиялық жұмыстардың мазмұнымен, қажет жағдайларда медициналық көмектің біртұтас бірлігі арқылы шешіледі. Сөйлеу тілінде кездесетін түрлі дәрежедегі кемшіліктер бала тұлғасының дамуына кедергі келтіретіндігін есепке алып, қажетті білім мен іскерлікті, дағдыны игертудің тиімді жолдарын қарастыруымыз керек. Сөйлеу қызметінің кемшілігі дизартрия кезіндегі жалпы сөйлеу тілінің даму ерекшеліктерін есепке алып, сөйлеу тілін дамытудағы педагогикалық жағдайларды логопедиялық жұмыстармен байланыстырып орындауға болатыны анықталған. Соның ішінде массажбен емдеу жолы қазіргі таңда кеңінен танылып жүрген тәсілдердің бірі. Сондықтан зерттеудің стратегиялық болжамы ретінде мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балалардың емдік сауықтыру шараларын тиімді ұйымдастыру және логопедиялық масаждың маңыздылығын көрсету болып табылады.

Соңғы жылдары логопедиялық массаждың әдіс-тәсілдеріне арналған мақалалар шыққан болатын, алайда олар тәжірибеде әлі дұрыс қолданыс таппай жатыр. Негізінен сөйлеу тілінде кемістігі бар адамдарға әсер етудің педагогикалық әдістері асып түсуде, бірақ өкінішке орай барлық мәселелерді шеше алмайды. Сонымен қоса логопедиялық массаждың мақсаттылығын дизартрия, ринолалия, тұтығу, афазия, алалия секілді сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтардың ауыр түрлерімен айналысатын барлық мамандар мойындайды. Массаждық кешені дұрыс таңдап алу артикуляциялық мүшелердің бұлшықет тонусын реттеуге, моторикасын жақсартуға негіз болып, сөйлеу қабілетін түзету жұмыстарын жеңілдетеді. Массаждың нәтижесінде ми қанайналымы және метаболизм жақсарып, көптеген психикалық процестердің дұрыс өтуін және қалыптасуын реттейді, жалпы денсаулықтың жақсаруы байқалады, яғни бүкіл ағзадағы процестер үйлесімді өтеді.

Дизартрия кезінде кинестетикалық сезім мүшелерінің дәл қозғалысы жиі бұзылымдарға ұшырайды және олар қозғалысқа түсу кезінде қиындықтар анықталады, яғни артикуляциялық қойылымдар өзгерістерге ұшырайды. Мектеп жасына дейінгі дизартириясы бар балаларға жүргізілетін емдік сауықтыру шараларының бірі ретінде логопедиялық массаж арқылы көмек көрсетудің мәселесі өзекті болып қалуда. Көптеген логопедтердің тәжірибесіне сүйене отырып, массаждық кешенді қолданбай дизартриялық бұзылыстарды түзетуде жақсы нәтиже көрсетпейтінін айтуға болады. Сондықтан да зерттеу жұмысымызды «Мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға жүргізілетін емдік сауықтыру шараларының тиімділігі» деп тақырып таңдауымызға негіз болды.

Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балалар.

Дизартрияның клиникалық картинасы алғаш рет осыдан жүз жыл бұрын ересектер арасындағы псевдобульбарлық синдром кезінде анықталған. Одан соң 1911 жылы дизартрияны артикуляциялық аппарат жұмысының бұзылуы деп қарастырып, оның екі түрлі формасы, яғни орталық және перифириялық формасы анықталған. Бұл мәліметтер алғашқы уақытта бас миының бөліктерінің зақымдануы деп қарастырылып, невропатологтардың еңбектері арқылы толығымен зерттелгендігі анықталды. Дизартиряның сипаттамасын беруде үлес қосқан 1926 жылы дизартрияны моторлы афазиядан бөліп қарастырып, толық зерттеу жасаған, яғни дизартрияны бульбарлық және церебральды формаларға жіктеген М.С.Маргулисаны айтуымызға болады. Ол дизартрияның церебральды формасына классификация жасауда бас миының зақымданған аумақтарының локализациялану негіздеріне сүйенген. Бұл зерттеулердің жалғасы логопедия ғылымында О.В.Правдинананың еңбектерінде жалғасын тапқан. Дизартрияның патогенезі орталық және перифириялық нерв жүйесінің органикалық зақымдануын түрлі ішкі жағымсыз жағдайлардың салдарынан болатынын анықтап көрсетеді. Дизартрияның клиникалық – физиологиялық аспетілері мидың зақымдану локализациясы мен зақымданудың күрделілігіне сай анықталады. Сөйлеу зоналары мен оның өткізгіштік жолдарының орналасуы, оның қандай да бір анатомиялық және функционалдық өзгерістерге ұшырауы дизартрияның белгілерін анықтайды. Дизартрия кезіндегі дыбыстарды айтудың бұзылуы сөйлеу механизмдерін реттеуші ми құрылысының зақымдануынан болады. Мұндай құрылымдарға мыналарды жатқызуға болады:

сөйлеу аппаратының бұлшық еттері, перифириялық қимылдық нервтердің зақымдануы (тіл, ерін, бет ұшы, таңдай, астыңғы жақ, жұтқыншақ, өңеш, диафрагма, көкірек клеткасы);

бас миының бағандарында орналасқан осы перифириялық қимылдық нервтердің ядролары, олардың бұзылуы;

бас миының қабықтық бөліктеріндегі және бағандарында орналасқан қарапайым жылау арқылы берілетін сөйлеу реакциялары, күлу, шыңғыру, эмоцияны көрсету сияқты эмоциялық шартсыз рефлекстерді жүзеге асыратын ядорлардың бұзылуы;

Көрсетілген құрылымдардың зақымдануы перифириялық салданудың картинасында анық байқалады, яғни нерв импульстері сөйлеу бұлшық еттеріне реакция бермейді, олардағы зат алмасу бұзылады, бұлшық еттердің қозғалысы өте әлсіз болғандықтан атрофия мен атония, арқа бөлігіндегі рефлекторлық доғаның жұмысы үзілістерге ұшырап, бұлшық еттердің рефлексі жоғалып арефлексия пайда болады.

Дизартрия – сөйлеу мүшелерінің иннервациясының жеткіліксіздігімен негізделген, сөйлеу тілінің дыбыстауындағы бұзылысы. Дизартрия гректің «артрон» - мүшелену немесе бөлшек, «дис» - бұзылу сөздерінен шыққан. Дизартрия орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануының салдарынан болып табылады, бұл кезде сөйлеу тілінің қозғалғыштық механизмі бұзылады. Дизартрия кезінде сөйлеудің бағдарламалануы емес моторлық жүзеге асуы зақымдалады.

Дизартриялық бұзылыстары бар балалармен логопедиялық жұмыс кешенін жүйелі түрде жүргізуді қарастырады. Түзетудің бір құралы логопедиялық массаж болып табылады. Логопедиялық массаждың мақсаты артикуляциялық бұлшықеттерді нығайту немесе босаңсыту емес, сондай-ақ, кинестетикалық қабылдаудың нақтылығына негіз болады. Тілдік кинестезиялар импрессивтік және де экпрессивтік тілдің қалыптасуында маңызды рөл атақарады (В.Л. Богородицкий, 1930; М.А. Пискунов, 1962 және т.б.).

Кинестетикалық сезім барлық бұлшықеттердің жұмысын жауапты. Кинестетикалық қабылдаудың нақтылығына сезім мүшелері негіз болады.

Логопедиялық массаж белсенді әдіс болып табылады, ол арқылы артикуляциялық аппарат, беттің бұлшықеттерін механикалық түрде тітіркендіреді. Оны массажист маман қолымен арнайы тәсілдер көмегімен немесе арнайы құралдар (қысқыштар, қойылмалы зондтар, Е.В.Новикова ендірген зондтар) арқылы жүзеге асады.

Жоғарыда аталған барлық бұлшықет түрлері сөйлеуге жауапты бірыңғай бұлшықет жүйесін көрсетеді. Сонымен қатар, логопедиялық массаж міндетті түрде барлық аталған аудандарды, олар жарақаттан жерлері болса да қосу керек.

Массаж артикуляциялық бұлшықетердің тонусының бұзылысы байқалған жағдайда қолданылады. Перифириялық сөйлеу тілінің аппаратының бұлшықеттерінің күйін өзгерте отырып, ол нәтижесінде сөйлеуді жақсартуға негіз болады.

Логопедиялық массажды өткізуге қарсы көрсетілімдер.

• Логопед пен баланың терісінің іріңді және саңырауқұлақ аурулары

• массаж жасалатын дененің бөлігіндегі гематома

• туберкулездің белсенді формасы

• қан мен қан тамырлары аурулары

• тамырлардың тромбылары

• онкологиялық аурулар

• жұқпалы жаралар

• фурункулез

• гиперсезімталдылық

• эпилепсия

•эписиндромы бар балалар (сақтықпен қолдану керек)әсіресе, бала жылаған кезде, айқайлаған кезде

• егер балада тамақ ауруларымен ауырған болса, жазылғанннан 10 күннен кейін массаж жасалмауы керек.

• конъюнктивит.

Логопедиялық массаж жылы, желдетілген жерде жүргізілуі қажет. Негізінен массажды күнде немесе күнара бөлшектеп 10-15-20 сеанстарын өткізу керек. Сосын 1-2 ай үзілістен кейін қайталауға болады. Белгілі бір жағдайларда, массажды жиі жасауға мүмкіндік жоқ кезде, оны ұзақ уақыт бойы жүргізуге болады. Бұлшықет тонусының айқын бұзылысы кезінде массажды бірнеше жыл бойы жасауға болады (арасында үзілістермен)

Бір процедураның ұзақтығы баланың жасына, сөйлеу тіліндегі бұзылыстың ауырлығына, жеке ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Бірінші сеанстардың бастапқы ұзақтығы 1-2 минуттан 5-6 минутқа дейін, ал соңғысы 15-20 минутқа дейін созылады. Сәби шақта массажды 10 минуттан артық жасамайды, ал мектепке дейінгі жаста – 15 минут.

Сипалау. Бұл әрбір процедура басталатын міндетті тәсіл. Оны басқа да тәсілдермен кезектестіреді және онымен әр массаж кешенін бітіреді. Тәсілдің мәні келесідей: сипалау кезінде қанайналым күшейеді, бұлшықет тонусы төмендейді, тыныс алу реттеледі. Логопедиялық массажда негізінен сипалаудың үш тәсілі қолданылады. Бұл беткейлік, тереңдетілген және көмекші тәсіл ретінде ескектік сипалау.

Беткейлік сипалау. Беттің және артикуляциялық бұлшықеттің тонусын төмендету үшін қолданылады. Орындау техникасы: қолдың буынымен (алақан) сипалау арқылы терінің беткейімен сырғып, оны жай ғана түртіп өтеді. Қолдың терімен түйісуі жұмсақ болуы керек, оның орындалуы қызару сияқты тері-тамырлық реакциялар бермеу керек. Беткейлік сипалауды ақырындап ептілікпен жасау керек.

Жалпы қамтылатын массаж. Орталық жүйке жүйесіне қозғыштық әсер етеді. Орындау техникасы: қолдың алақаны тығыз және тегістей беттің немесе мойынның массаждалатын бөлігіне тиіп, барлық анатомиялық контур бойынша сырғиды. Сипалаушы қозғалыстар мұндай кезде үздіксіз және баяу жүреді.

Ескек тәрізді сипалау. Бұл тәсіл негізінен бастың түкті бөлігіне қолданылады. Орындау техникасы: орындаған кезде саусақтар кеңейтіліп ашылады.

Уқалау. Бұл тәсіл шағын шектеулі бөліктерде, жеке бұлшықет топтарының бөлшектерінде жүргізіледі. Массаждалатын ауданға белгілі бір күш түсірумен жасалынып, ұлпалардың созылуы жүреді. Мұндайда қанайналым күшейеді, ұлпалардағы зат алмсу процесстері жақсарады, бұлшықеттердің тонусы жоғарылайды. Орындау техникасы: уқалауды сұқ саусақтың және ортаңғы саусақтың немесе бас бармақпен орындауға, саусақтарды қысып жасауға болады. Қозғалыс тура және спираль тәрізді бағытта жүреді.

Ширату. Бұл тәсіл уқалау сияқты жеке бұлшықет топтарында жүргізіледі. Ширату бұлшықет жұмысын максималды түрде белсендіреді. Ол ұлпаларды қамту, бұру, қысу, шымшу, уқалау арқылы жүргізіледі. Ширату кезінде бұлшықет тонусы жоғарылайды, олардың жиырылу қызметі күшейеді. Орындау техникасы: ширатуды басбармақтың немесе сұқ саусақпен жүргізеді.

Вибрация және шайқау. Вибрация ұлпаішілік алмасуды өзгертеді, ұлпалардың қоректенуін жақсартады. Қатты вибрация бұлшықеттердің тонусын жоғарылатады, ал әлсіз – төмендетеді. Шайқауды май жасунықтары аз, нервтер шығатын жерлердегі беттің аймақтарында жасайды (маңдай, төменгі жақ, ). Орындау техникасы: вибрация бір, екі немесе барлық саусақтармен жүргізіледі, мұндайда ұлпаларға әр түрлі жиілікті тербелмелі қозғалыстар әсер етеді. Шайқауды сұқ саусақтың және ортаңғы саусақтың көмегімен жүргізеді, бұл қозғалыс қарқынды ұру сияқты көрінеді.

Тығыздап басу. Бұл тәсіл қанайналымды, лимфаайналымды, зат алмасу процестерін жақсартады, нерв шоқтарының шығатын жерлерінде қолданылады. Бұл биологиялық белсенді нүктелер. Осы жерлерді тығыздап басып, сипалау қажет.

кесте 1

Біз өткізген тексеріс келесі спецификалық ерекшеліктерді көруге мүмкіндік берді: артикуляциялық аппараттың қоғалыс функциясының полиморфты бұзылысы, қозғалыстың координациясы мен басқаға ауысуы, әсіресе еріннің, тілдің жұқа дифференциациасының бұзылысы, неврологиялық белгілерге байланысты тонуста біріккен бұзылыстың болуы. Зерттеудің нәтижесі дизартриясы бар балаға логопедиялық массаждың дыбысты айтуын түзету барысындағы орнын айқын көрсетеді.

1 саты- бетке арналған массаж:

Бетке арналған массаждың өзінің бағыты болады:

Қастан бастап шаш сызығана дейін.

Маңдайдан иекке дейін

Көздің ішкі бөлігін айнала қабаққа дейін және дәл солай кейін қарай қайталау

Мұрын ұштарынан иек бөліктеріне дейін

Еріннің бұрыштарынан құлақ қалқанына дейін айналдыра жасау

Иектен бастап кұлаққа дейін

Алдыңғы мойынана төменнен жоғары қарай кейін жоғарыдан төмен қарай және дәл осылай екі қапталына дейін жасау

Бірінші, қастан бастап маңдай сызығына дейін төрт саусақ арылы, содан кейін шаш сызығының бойымен қолымыздың алақан бөлігімен төрт саусағымызбен жасаймыз. Осы араларды төменнен жоғары, жоғарыдан төмен қарай сипалау арқылы массаж жасалады.

Көздің ішкі бөлігін айнала қабаққа дейін және дәл солай кейін қарай сипалау массажы жаңағы маңдай сызығынан қас ойымен төмен келе көз бұлшықетінің ішкі бөлігінен айналдыра, төршінші және үшінші саусақ арқылы әлсіз сипалау арқылы уқалайды.

Еріннің бұлшықеттерін сипалау арқылы уқалау. 2-3 саусақтарымыздың жастықшалырмен оң және сол қолдарымызбен алма кезек жасаймыз. Ерніміздің тұсындағы бұлшықеттерді сипалау керек. Оны екінші саусағымыз еріннің үстінде, ал үшінші саусақ еріннің астында, осылай саусақтар еріннің бұрышында жолығады. Осы бұыштан құлақ қалқанына дейін жалғасып кетеді.

Иекті сипалау. Қолымыздың алақан бетімен, саусақтарының арасы ашық күйінде иек пен ерінді ұстайды. Екінші саусақ жоғарғы ерінде, үшінші саусақ иектін шұңғылын, ал төрт пен бесінші саусақ иектін астында сәл бүгінкі қалпында құлақ қалқаншасына дейін барады.

Мойынның және иектің алдыңғы бөліктерін сипалау арқылы уқалау. Қолдың алақан бөлігімен саусақтардың ұштары сәл бүгілінкі қалпымен төменнен жоғарыдан төмен қарай жасалынады.

Ысқылауды қолдану әдісі

Маңдай бұлшықеттерін екінші және үшінші саусақ жастықшасымен ысқылау арқылы орындау. Қалған мұрын, ерін, иек бөліктерін уқалау екінші және бесінші саусақтарымыз арқылы орындалады. Кейде бірінші саусақтың жастықшасымен қосып жасауымызға да болады. Осы қимылды 3 не 5 рет қайталау.

Ширатуды қолдану әдісі

Екінші және бірінші саусақ жастықшаларының көмегімен(қалған саусақтар жұдырықтап жұмулы) төменгі мұрын мен ерін аралығына майда шымшу арқылы жоғары қарай көтеріледі. 2-3 рет қайталап орындайды.

Вибрация және шайқау. Дірілдетуді вибрацияны бір саусақпен немесе бірнеше саусақпен бір орынға қадап жасайды.

Діріл үздіксіз және үздік-үздік болып екіге бөлінеді.Үзіліссіз дірілдеткен кезде массаж жасаушы адам қолын тканьнен бір сәтке де ажыратпайды,ал үздік-үздік дірілдетіу кезінде қолын денеден бір мезгіл ажыратып тынықтырып отрады. Бұл тәсілді массаж жасап отырған қолды бір орыннан ауыстырмай немесе бұлшық ет талшықтарының таралу бағытымен тік не көлденең бағытта қозғалта отырып орындауға болады. Тканьнің жоғарғы бетін ғана немесе оның тереңірек бетін дірілдетеді. Екінші саусағымызбен бір нүкенідірілдете шайқау арқылы орындалады. Бұл массаж түрін еріннің жоғарғы бұрышы мен екі бұрышын дірілдете отырып, астыңғы ерінге де, төменгі ерінге де жасау.

Осы массаждардан кейін мимикалық 1-2 жаттығуларды жасап жіберген тиімді болады.
2 саты- тілге арналған массаж:

Тілге массаждың 3 түрін қолдануға болады:

Сипалау

Ширату

Массажды сипалаумен аяқтау керек.

Артикуляциялық аппараттың динамикалық бірлестіктерінің қозғалысы

Осы жұмысты қорытындылай келе, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне байланысты. Осы орайда егеменді еліміздің арнайы білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың түрлі әдіс – тәсілдерін қолдана отырып, білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде бағыт-бағдар ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Адамның дамуы күрделі және үздіксіз мәселе екенін айтыс тудырмайды. Дизартрик балалардың сөйлеу тілінің бастапқы негізін қалыптастыру логопедтің шығармашылығына тікелей байланысты.

Адамдардың сөйлеу арқылы қарым- қатынас жасауы өте маңызды. Сондықтан да біздің мына тақырыпты зерттеуіміз қазіргі замандағы предагогика және психология ғылымында шешуін табатын мәселе болып отыр. Тіл дамыту әдістемесінің қазіргі қалыптасуы – ғалымдар еңбегінің және әдіскер практиктер жұмсының ұжымдық нәтижесі. Қазіргі кездегі тіл дамыту әдістемесі әлеуметтік – саяси жағдайларға, білім беру жүйесіндегі ғылыми техникалық прогресстің жетістіктеріне байланысты жетілдіріледі.

Дипломдық жұмысымыздың М.Б.Эйдинова, Е.Н.Правдина – Винарсакая, К.А.Семенова, Е.М.Мастюкова, И.И.Панченко, Л.А.Данилова және шет елдік ғалымдар: Г.Бохме, М.Глимент, П.Е.Тичель, Р.Д.Нейльсон, Н.О.Джуй т.б Қазақстандық зерттеушілер Ж.И.Намазбаева, Қ.Қ.Өмірбекова, Г.С.Оразаева, Г.Н.Төлебиева, Г.Б.Ибатова, К.Ж.Төребаева, Г.К.Икманова сынды ғалымдарымыздыңпікірлеріне сүйене отырып, зерттеу жүргіздік.Мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балалармен жұмыс жасауда логопедиялық көмек көрсету жұмыстарының әсері байланыстырып сөйлеу өз ойлдарын грамматикалық және фонетикалық құрылымы жағынан дұрыс құру, сөйлеу әрекетіне түсу мүмкіндігін қалыптасатындығына көз жеткіздік. Сонымен бірге логопед күнделікті тәжірибе барысында жүргізген түзету жұмысы арқылы дизартрик балалардың өз мүмкіндіктеріне қарай да жұмыс жасай алады. Бұл олардың мектепте оқуына, үлкендермен, құрбылармен қарым – қатынас жасауына, тұлғалық қатынастарының қалыптасуына тікелей әсер етеді.

Мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балалармен жұмыс жасау тәжірибе барысында байқағанымыздай олардың сөйлеу арқылы дыбыстарды айту дағдыларының қалыптасуында ерекше роль атқарды. Мұндай балалар дыбысты жекелей айтқанда қиналмағанымен, жалпы сөздерді айтқанда кедергілерге тап болады. Зерттеу жұмысының нәтижесінде әрбір сабақтың бөлшегі ретінде логопедиялық массажды жүйелі пайдалану дизартрик балалардың сөйлеу тілін дамытуда қолайлы екендігіне көз жеткіздік.

Дизартрик балаланың сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді түзете отырып, қол жеткізетін жағымды жағдайлар жеке тұлғаны оқуға, жазуға үйрету процесінде логопедтен педагогика және психология ғылымдарының жетістіктерін меңгеруді, оны жеке тәжірибеде қолдануды талап етеді.

Бала қоршаған ортаны танып білу, еңбекке қатысу, өз ойын толық жеткізе білуді сөйлеумен жүзеге асырады. Қазіргі кезде логопед мамандардың тек қана арнайы мектептерде ғана емес жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарына да көмегі сөзсіз.

Дизартрик баланың мектепте оқуға психологиялық дайындығы оқу бағдарламасын игеру үшін психологиялық дамудың қажетті және жеткілікті деңгейімен сипатталады.Мектепте оқуға дайындықты қалыптастыру жұмыстарын ең алдымен ата – анасы одан кейін балабақша ұжымы ұйымдастырады. Мұндағы басты мақсат дизартрик балаларды мектепте оқуға психологиялық – педагогикалық – медициналық түрдегі дайындықтан өткізу.

Дизартрик балаларды тілдік қарым – қатынасқа түсуге үйретудегі логопедиялық жұмыстардың түрлері топтық жұмыстар арқылы ұйымдастырылады.

Логопедиялық сабақтарда баланың сөйлеуге үйренуге деген ынтасының болуын басшылыққа алынды. Бұл кезде сөйлеудің дамуы үшін жағымды жағдайларды тудыру, баламен әңгімелесуде тікелей тілдік мотив дамыту керек. Логопедиялық жұмыстардың ұйымдастырылуы буынмен, сөзбен, сөйлеммен жұмыс жасауға бағытталды. Түзету жұмыстарының бағыттары өзара байланыста ұйымдастырылды.

Зерттеу жұмысында логопедиялық жұмыстар мен зерттеу (эксперимент) жүргізілді.Эксперимент барысында мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларда сөздердегі дыбыстар енжар анық айтылмаған болатын, емдік сауықтырулар мен массаждардан кейін сөздердегі дыбыстар әлде қайда анық естіле бастады. Бұл зерттеу жұмысымызда логопедиялық массаждың балалардың өз-өздеріне жасай алатын тұстары қарастырылды. Осындай массаж түрі балалардың қызығушылығын арттыра отырып, тиімділігі анықталды.

Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік берді:

мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға жүргізілетін емдік сауықтыру шараларының тиімділігін теориялық тұрғыда зерттеуге;

мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға жүргізілетін диагностикалау әдістемелерін және емдік сауықтыру ретінде логопедиялық массаждың тиімділігін негіздеуге.

Жүргізілген зерттеу зерттеу нәтижелері бірқатар ұсыныс жасауға мүмкіндік берді:

Мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға жүргізілетін емдік сауықтыру жұмыс ретінде логопедиялық массажды тәрбиешілерде күнделікті сабақ жоспарына енгізе отырып, жүйелі қолдану.

Зерттеу проблемасы күрделі болғандықтан, оның барлық қырларын түбегейлі шешіп, қарастыру мүмкін емес, келешекте мектеп жасына дейінгі дизартриясы бар балаларға емдік сауықтыру шараларының мәні мен маңызын ашу, сол тұрғыда логопедиялық массажды қолодану барысын дербес зерттеуді қажет етеді.

Қорытынды

Жылдан жылға әр түрлі сөйлеу бұзылыстары бар балалар санының өсуі байқалады. Сөйлеу туа біткен қабілет емес, баланың физикалық және психикалық дамуымен қатар онтогенез процесінде дамиды (организмнің пайда болу сәтінен бастап өмірінің соңына дейін жеке дамуы) және оның жалпы дамуының көрсеткіші ретінде қызмет етеді. Баланың толыққанды үйлесімді дамуы оның дұрыс сөйлеуін тәрбиелеусіз мүмкін емес. Мұндай сөйлеу сөздерді (сөздікті), грамматиканы (сөзжасамдық, сөзжасамдық) таңдау тұрғысынан дұрыс ресімделіп қана қоймай, дыбысты айту және сөздердің дыбыстық-буындық толтырылуы тұрғысынан нақты және мінсіз болуы керек.

Дизартрия-сөйлеу аппаратының бұлшық еттеріне зақым келтіру нәтижесінде пайда болатын сөйлеудің бұзылуы: жұмсақ таңдай, көмей, ерін. Жедел дизартрия артикуляциялық аппараттың иннервациясының бұзылуы нәтижесінде дамуы мүмкін. Дизартриясы бар балалармен жүргізілетін логопедиялық сөйлеу айналады белгісіз, неразделенной арналған мағыналық бөлік, алдыңғы реңіне.

Дисартрикалық балалармен логопедиялық жұмыс дисартрияның әртүрлі нысандарындағы сөйлеу ақауларының құрылымын, жалпы және сөйлеу моторикасының бұзылу механизмдерін, балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып білуге негізделген.

Дизартриямен ауыратын балалармен жұмыс кезінде келесі бағыттар қолданылады:

Дыбысты дұрыс айтуды үйрету, яғни артикуляциялық моториканы, сөйлеу тынысын дамыту, сөйлеудегі дыбыстарды қою және бекіту.

Фонемалық қабылдауды дамыту, дыбыстық талдау дағдыларын қалыптастыру.

Нормалық сөйлеу, т. е. еңсеру бұзылу ырғағы, мелодика және интонациялық сөйлеу.

. Сөйлеудің жалпы дамымауының көріністерін түзету. Дизартриямен ауыратын балаларда ОНР-ны жеңу арнайы балабақшада оқыту және тәрбиелеу процесінде жүзеге асырылады.

Логопедтің міндеті-ата-аналармен бірге баланы сөйлеуді түзетуге болатындығына сендіру, сіз балаға басқалар сияқты болуға көмектесе аласыз. Баланы өзі сөйлеуді түзету процесіне қатысқысы келетін етіп қызықтыру маңызды. Бұл сабақ үшін скучно сабақтар болмауы керек, бірақ қызықты ойын.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Запорожец А. В., Маркова Т. А. Воспитание и обучение в детском саду. – М.: Педагогика, 1999. – 558 с.
   
2. 
   Төребаева К.Ж., Балтымова М.Р. Логопедия негіздері. Оқу құралы. – Ақтөбе, 2011. – 248 б.
   
3. 
   Төребаева К.Ж., Балтымова М.Р. Арнайы педагогика. Оқу құралы. – Ақтөбе, 2011. – 300 б.
   
4. 
   ӨмірбековаҚ.Қ., ОразаеваГ.С., ТөлебиеваГ.Н., ИбатоваГ.Б. Логопедия. Оқулық. – Алматы,2011. – 648б.
   
5. 
   ӨмірбековаҚ.Қ., ӨмірбековаС.Ж. Фонетикасы және фонематикасы толық дамымаған балаларды оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы. – Алматы,2004. – Б.- 64,156.
   
6. 
   ЕрмекбаеваЛ.К., НығметоваҚ.Н. Баланың мектепке психологиялық дайындығын айқындау. – Алматы, 2005. – 177б
   
7. 
   ВолковойЛ.С.Логопедия. – Москва, 2004.
   
8. 
   ВинарскаяЕ.Н., ПулатовА.М. Дизартрия и ее топико – диагностическое значение в клинике очаговых поражений мозга. – Ташкент, 2003. – 415б.
   
9. 
   Архипова Е. Ф. Өшіріледі дизартрия.- М., 2006. - Б.-87.
   
10. 
    Пак Чжэ Ву. Триначальная Улыбкамедитация. – М.: Академия Улыбки, 2004.- С. 80.
    
11. 
    Ғылыми – әдістемелік журнал.//Дефектология. 2010,3. №3,40 б.
    
12. 
    Приходько О.Г. Логопедический массаж при коррекции дизартрических нарушений речи у детей раннего и дошкольного возраста. - СПб.: КАРО, 2008. - 157, [1] с. : ил. - (Мастер-класс логопеда)
    
13. 
    Архипова Е.Ф. Стертая дизартрия у детей. - Спб.: АСТ, 2010.- 320 б.
    
14. 
    Балобанова В.П., Богданова Л.Г., Венедиктова Л.В. Диагностика нарушений речи у детей и организация логопедической работы в условиях дошкольного образовательного учреждения. - СПб.: Детство-пресс, 2011. - 564 б.
    
15. 
    Белобрыкина О.А. Речь и общение. Пособие для родителей и педагогов. - Ярославль: Академия развития, 2008. - 240 б.
    
16. 
    Винарская Е.Н. Дизартрия. - Спб.: Транзиткнига, 2011.- 144 б.
    
17. 
    Волкова Г.А. Методика психолого-логопедического обследования детей с нарушениями речи. Вопросы дифференциальной диагностики. - СПб.: Питер, 2010. - 548 б.
    
18. 
    Выготский Л.С. Мышление и речь. - М.: Лабиринт, 2010. - 569 б.
    
19. 
    Гаркуша Ю.Ф. Система коррекционных занятий воспитателя в детском саду для детей с нарушениями речи. - М.: ЭКСМО, 2010. - 323 б.
    
20. 
    Игры в логопедической работе с детьми: Кн.для логопедов. / Под ред. Сост. В.И. Селивестрова. - М.: Просвещение, 2007. - 142 б.
    
21. 
    Карелина И.Б. Дифференциальная диагностика стертых форм дизартрии и сложной дислалии // Дефектология. - 2006. - № 5. - С. 10 - 14.
    
22. 
    Логопедия: Учебник для студентов дефектол. фак. пед. вузов / Под ред. Л.С. Волковой, С.Н. Шаховской. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2008. - 680 б.
    
23. 
    Лопатина Л.В., Преодоление речевых нарушений у дошкольников: [учебное пособие] / Лопатина Л.В., Серебрякова Н.В. - СПб. Изд. РГПУ им. А.И. Герцена Изд-во «Союз», 2011. – 191б.
    
24. 
    Лопухина И.С. Логопедия: 550 занимательных упражнений для развития речи: пособие для логопедов и родителей. - М.: Аквариум, 2011. - 386 б.
    
25. 
    Музыкальное воспитание детей с проблемами в развитии и коррекционная ритмика: [учебное пособие для студ. cред. пед. учеб. заведений] / Е.А. Медведева, Л.Н. Комиссарова, Г.Р. Шашкина, О.Л. Сергеева. - М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 224 б.
    
26. 
    Основы теории и практики логопедии. Под ред. Р. Е. Левиной. - М.: Просвещение, 2009. - 490 б.
    
27. 
    Правдина О.В. Логопедия. Учеб. пособие для студентов дефектолог. фак-тов пед. ин-тов. Изд. 2-е, доп. и перераб. - М., "Просвещение", 2010. - 272 б.
    
28. 
    Сурдопедагогика / Под ред. М.И. Никитиной. - М.: Просвещение, 2009. - 384 б.
    
29. 
    Таранова Е.В. Артпедагогический практикум по работе с дошкольниками: Игры, упражнения, занятия / Таранова Е.В. - Ставропольсервисшкола, 2011. - 96 б.
    
30. 
    Филичева Т.Б. и др. Основы логопедии: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. «Педагогика и психология (дошк.)» / Т.Б. Филичева, Н.А. Чевелева, Г.В. Чиркина.- М.: Просвещение, 2009. - 223 б.
    
31. 
    Фомичева М.Ф. Воспитание у детей правильного произношения: Практикум по логопедии. - М.: Просвещение, 2008. - 238 б.
    
32. 
    Хрестоматия по логопедии (извлечения и тексты): [учебное пособие для студентов высших и средних спец. пед. учебн. заведений: в 2тт.] / Под ред. Л.С. Волковой и В.И. Селиверстова. - М.: ВЛАДОС, 2009. Т. II - 656 б.
    
33. 
    Цветкова Л.С. Семенович А.В. Актуальные проблемы нейропсихологии детского возраста: Учебное пособие. - М.: Московский психолого-социальный институт; Воронеж: Издательство НПО «МОДЭК», 2011.-272 б.
    
34. 
    Швайко Г.С. Игры и игровые упражнения для развития речи. - М.: Педагогика, 2007. - 427 б.