69
Кəсіптік-супержеткізу спорты.
Ол табиғи дарындылықтың жəне жекелік қасиеттердің
кəдімгі дамуы барысында тексерлетін адамның тек өзінің
жарыстық əрекеті объектісі ретінде болып табылады.
Мысалы, шетелдегі НХЛ тағы сол сияқты ірі спорттық
ұйымдардағы спортшылардың спорттық жаттығудың құрылымы
спорттық баптың зандылықтарына бағынады. Себебі, спорттық
жаттығудың күнтізбелік жоспары спорттық баптың үш кезеңін
ескере отырып, спортшылардың жоғары жұмыс қабілетін
сақтауға бейімделеді.
Жоғары жетістіктерге арналған спорттың жəне көпшілік
спорттың арасында байланыс келесімен сипатталады:
- жоғары жетістіктерге арналған спорт көпшілік спортқа
сүйене отырып арттады. Пъер де Кубертеннің пирамидасы
мынандай девизді насихаттайды: көп адамдар пирамиданың
астында көпшілік спортпен айналысса біртіндеп олар бір қатары
жоғары жетістіктерге арналған спортқа көшеді;
- жоғары жетістіктерге арналған спорттағы прогресске
байланысты көпшілік спортта позитивті өзгерістер болады
(сонғы Қазақстанда өткен 7 қысқы Азиаттық ойындары
өткеннен кийін жастардың көбі шанғымен т.с.с. спорттың қысқы
түрлерімен айналасуға көңіл бөле бастады);
Бірақ, қазіргі кезеңдегі Қазақстан жəне басқа елдерде
кездесіп жатырған оқиғалар бұл байланыстың тура емес
екендігіне дəлел болып отыр. Яғни, көпшілік спортта
жетістіктердің
жоғарлауы
халықаралық
аренада
елдің
жетістіктердің өсуіне кейбір жағдайда əкелмейді. Қазақстан
Республикасында жасөспірім спорт мектептері бар болғанымен,
халықарылық аренада легионерлер (басқа елдің өкілдері)
жарыстарға қатысады.
3. «Спорттық жекпе-жек» жəне «спорттық жарыс»
өзара қатынасының логикасы
Спорттың сипаттамасы жарыстық əрекеттің өзі ретінде
оның ішінде жарыстық бастамалармен өзара қатынастардың
ерекше рөлін көрсетеді. Осыған байланысты жарыс пен жекпе -
жек бір- біріне сай болып тұр. Бірақ, «спорттық жарыс» деген
70
терминді практикада кең ұғыммен байланыстырады. Бұл
терминге келесілер жатады:
- спортшылардың жарыстық əрекеті (олардың жекпе-
жектері);
- жекпе-жекпеге қатысуы бар адамдар (жаттықтырушылар,
төрешілер, жауынкерлер)
- спорттық жекпе жекпемен анықталатың қатысушылардың
жəне қатынасы бар адамдар арасындағы өзара қатынасы;
- жарыс əрекетін ұйымдастыру түрлері, қатысушылардың
жəне қатынасы бар адамдардың жүріс тұрысы.
Сонымен, «спорттық жарыс» деген термин тек қана
спортшылардың спорттық əрекетін емес, сонымен қатар
сонымен байланысты мəселелерді қамтамасыз етеді.
Аталған жағдайларға сүйене отырып «спорттық жарыс»
ретінде «жаттығатын старттар», «тексеру жарыстар» бола
алмайды.
Спорттық жарыстар жүйесі өзіндік даралық мəнге ие ресми
жəне ресми емес бірқатар: өзіндік-спорттық, дайындық,
мамандық насихаттылық басқа да жарыстарды қамтиды. Ресми
жарыстар
біртұтас
спорттық
күнтізбегі
шеңберінде
жоспарланады. Оған жəне басқа спортшы дайындығының
ерекшеліктеріне қарай жарыстардың, жеке басының күнтізбесі
жасалады. Ол əдетте жаттығу жүйесі логикасынан туындайтын
жалпы күнтізбесінің бөлшектерінен ерекшеленеді.
Жарыстың жалпы, сондай-ақ жеке басылық күнтізбесінен
жоғары деңгейдегі, яғни жеке басылық жəне қоғамдық
қатынастағы жарыстар басты орын алады. Мұндай негізгі жəне
мақсатты жарыстар спортшы дайындығын ұйымдастыруға
елеулі əсер етеді. Осыған орай оларға жоғары спорттық
жетістіктерге
жету
жолындағы
үйлесімді
дайындықты
қамтамасыз етерлік мерзім есептеледі, жаттығу кезеңдері
жоспарланады. Барлық басқа жарыстар, мейлі алдына шешімін
күткен нақты мақсаттарды қойса да, мейлінше əртүрлі болса да
(дайындықты тексеру, жарыстық тəжірибе жинақтау, құрама
командаға іріктеу жəне т.б.) дайындық жарыстары ретінде
саналады. Бұл бағыттағы дайындық. жарыстары спортшы
дайындығы жүйесіне тұтастай енеді жəне спорттық жаттығу
құрылысы заңдылығына бағынады.
71
Қазіргі
танда
спорттық
жарыстардың
бірізділік
топтастырылуы (типологиясы) əлі аяқталмаған. Сондықтан, осы
бағытта «спорттық жарыстардың өзі» жəне «субспорттық
жарыстар» (спорттық жарыстардың өзіне жақын) жарыстарды
басшылыққа алады.
Спорттық
жарыстардың
өзі
–
бұл
спорттық
жарыстардың өзіне тəн барлық белгілермен сипатталатын
жарыстар аталады. Бұл шаралар спорттық жарыстардың ресми
күнтізбесі, ережесі бойынша өткізледі.
Спортшылар дайындау жүйесіндегі жарыстар – дайындық
деңгейін бақылау, женімпазды анықтау спорттық шеберлікті
жетілдіру анықтау спорттық шеберлікті жетілдіру мен
машықтану деңгейін көтеру амалдарының ең маңызды бөлігі
болып
есептеледі.
Жарысқа
қатысу
жарыстың
қатаң
талаптарына
сай
спортшы
ағзасының
бейімдеушілік
мүмкіндіктерін жетілдіру, ерік-жігер қасиеттерін жинақтау
қабілетін дамытуға, кездейсоқ қиын жағдайларда табанды
болуға ықпал етеді. Мұндай жағдай жаттықтырушылар мен
спортшыларды дайындаудың жалпы жүйесінде жарыстарды кең
қолдануға ынталандырады. Дайындық жүйесінде жарыстардың
мынадай түрлері бар, олар: бақылау, үлгі (жтелеу), іріктеу жəне
негізгі жарыстар. Əр түрлі жарыстарда спортшы қол жеткізген
жетістіктер оған спорттық атақ-дəреже алуға мүмкіндік береді.
Жарыстың рөлі мен орны көпжылдық дайындық сатысына
байланысты өзгеріп отырады.
Қазіргі
заманғы
жарыстар
тəжірибесінде
үш
түрлі
əдістемелік жолын бөліп алуға болады. Олардың біріншісі
спортшылардың жарысқа жиі қатысуына деген ынтасына
байланысты болса, екіншісі қарқындылығы төмен жарыс
тəжірибесінде құрылады жəне мұнда спортшының бар назары
мезгілдің ең басты жарысына аударылады. Үшіншісінде жарыс
əрекеті кең көлемде өтуі жəне қатаң түрде бағаланып отыруы
керек.
4. Спорттық əрекеттің сипаттамасы
Жарыс іс-əрекеті – спорттық қызметтің кездейсоқ оқиғасы.
Ол спорттың əр алуан түрлеріндегі спортшы мүмкіндігінің
көрінісін, оған тəн ережелер сəйкестігі мен қозғалыс əрекетері,
Достарыңызбен бөлісу: |
