72
жарыстық күрес тəсілдері жəне нəтижелер бағасының мəнін
алдын ала ескереді.
Бұл əрекеттің құрылымына жарыс қимылдары мен жекпе-
жектің процесінде оның жүріс түрісінің жинақтайтын кешенді
формалары жатады. Олар өзінің операциялық құрамы бар (сурет
5). Мысалы, женіл атлетикалық ұзындыққа секірулерде, итерілу,
ұшу жəне қону сияқты сатылық құрылымдары бар.
Оның
құрылымын
талдау
барысында
қимылдардың
бастапқы, кейінгі жəне қорытынды элементтері басшылықа
алынады.
Жарыстық əрекеттің ірі элементтерімен комбинаторлық
субқұрылымдары болып табылады. Спорттың бір түрлерінде
олар қатан қалыптасқан (мысалы, гимнастикада, мəнерлеп
сырғанау), басқаларда – шамамен бостандық түрінде жəне
спорттық тактиканың шекарасында оңай өзгеріледі (мысалы,
футболда).
Жарыс қимылдарын комбинацияларға жəне олардың бүтін
формалары жинақтайтын зандылық байланыстардың спортшы
əрекетінің жүріс тұрыстық құрылымын анықтайды. Ол
тактикалық ойдың, тактикалық жоспар мен спортшының жүріс
тұрысының бағытының ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен
қатар жекпе-жектің өзінің процесінде спорттық мақсаттың
жүзеге асырылу жағдайлары үлкен əсерін тигізеді. Осыдан,
келесі жағдайды сезіну қажет: жоғарыдағы ұсынылған логикаға
бағынбайтын спортшымен орындайтын кейбір бөлек қимылдар
жарыс əрекетін сипаттамайды.
Спорттық əрекеттің мағынасын түсіну барысында жекпе-
жектің əрекетінде болатын өзгерістер фазалық түрінде
болатындығы маңызды орын алады. Олар жарыс əрекетінің
жүзеге асырылуының психикалық жəне биофункционалдық
жағдайларымен анықталады.
Жарыс əрекетінің старттың алдындағы фазасында
жырысқа бағдар беруді, əрекеттің мотивін, алдындағы болатын
əрекеттің моделированиясы, «эмоционалдық дайындалу» жəне
тəжірибелік жаттығу.
Жекпе-жектің
өзінің
өту
барысында
алдын
ала
қалыптасқан бағдар жəне əрекеттің моделі нақтыланады жəне
кəдімгі кездескен жағдайларға байланысты өзгеріледі.
73
Жекпе-жектің
аяқталуынан
кейін
ағзаның
биоэнергетикалық жəне басқа шығындарға реакциясы ретінде
спортшы ағзасының əртүрлі жүйелері мен органдарында
бұрынғы қалпына келу процесстері жүзеге асырылады.
Спортшының спорттық əрекетінде «ұрысып қалу», «
рефлексті өзара əрекет» жəне «əрекетті жалғастырудың
мүмкіндігі».
Спорттық əрекеттің «ұрысып қалуы» бірдей күші бар жəне
спорттық бағытта дайын адамдардың арасында жеңіске жетуге
ұмтылуды қамтып көрсетеді.
Спорттағы рефлексті өзара əрекет келесі мағынасын
білдіреді. Жарысқа қатысушыларды рефлексті өзара əрекетке
түсуші адамдар деп қабылданған жөн. Мұндағы «рефлексті»
бейнелейді немесе олардың əрқайсысына өз ойларын жоқ
негізінде емес, шын мəніндегі мүмкіндіктерді ескере отырып
құрады деген мағына береді. Əрбір спортшының белгілі кезеңге
жəне жарысқа байланысты қойған мақсаты болады. Əрине, əрбір
спортшының жарысқа барар өзіндік жолы, белгілі бір тəсілдік-
тактикалық амалдары бар. Өзінің жəне қарсыласының ұтымды
жəне ұтымсыз қасиеттері мен сол
жарысқа барар амалдарының бірлігі доктринада көрінеді.
Доктрина белгілі бір тактикалық мінез-құлықта, алдағы жарыста
мақсатқа жету амалдарында, жоспарланған нəтижелерге жету
жолындағы іс-əрекеттерде көрінеді.
Рефлексті өзара əрекет деген термин сөз əрбір жарысқа
қатысушы басқа қатысушылар ойларын өз санасында. Осындай
рефлексия спорттық тактиканың маңызды компоненттімен
болып табылады.
Спорттық-жарыстық əрекеттің мүмкін болатын түрі
алдын-ала болжамданған ойлар кейде іске аспайды (жарыстың
өту барысында ауытқулар міндетті түрде болады).
Жекпе-жектің барысында спортшының жүріс тұрысы оның
нақты мақсатылық бағытына жəне оның негізінде жатқан
мотивациясына байланысты.
Спортшылардың жарыс əрекетіне мынадай жағдайлар əсер
етеді: жарыс өткізілетін жердің ерекшеліктері: жанкүйерлердің
мінез-кұлқы; жарыс өтетін жердің жабдықталуы; географиялық
орта; жаттығушылардың мінез-кұлқы жəне т.б. Жарыс əрекеті
74
ерекшеліктеріне мыналар жатады: 1) қарсыластың əр түрлі айла-
амалдары негіздерінде мəліметті қабылдау; 2) мəліметті електен
өткізу жəне шешім қабылдау; 3) қарсыластың белсенді
қарсылығы.
Сурет 5 – Жарыс əрекетінің құрылымы
жағдайында қабылданған шешімді іске асыру. Жарыс
ылғида екі адам немесе топтар арасындағы куреске қ ұрылатын
болғандықтан, əрдайым тартыстан тұрады. Жарыс барысында
Спорттық əрекеттің құрылымы
Жарыстық қимылдары
Операциялық құрамы
Бастапқы элемент
Кейінгі элемент
Қорытынды
элемент
Комбинаторлық құрылымдар
Стандарттық
Вариативтік
Жүріс тұрыс құрылымы
ұрысып қалуы
Рефлексті өзара
əрекет
мүмкін
болатын түрі
75
спортшының күйі үнемі өзгеріп отырады, ал ол негізінен
сайыстың өту сипатына байланысты болады.
Жарыс жағдайында барынша көрініп отыратын жəне
жарысқа тəн осы белгілер спортшы ағзасы мүмкіндігінің
толығымен іске қосылуын талап етеді. Спорттағы жарыс əрекеті
адамның
барлық
қабілетін,
оның
ішінде
ағзаның
шынықтырушылық жəне психикалық мүмкіндіктерін жан-
жақты алып отырады. Дегенмен əлемдік деңгейдегі нəтижелерге
тек көптеген жылдар бойы тыңғылықты дайындықтан өткен
дарынды адамдар ғана қол жеткізе алады.
5. Спорттық жаттығу құрылымы жөнінде қазіргі көзқарас
Спорттық жаттығудың негізгі бөлімдерінің мазмұны іс
жүзінде белгіленбеген. Олардың қалай тұтас байланысатынын
ажыратпай тұрып, жаттығу жүйесінің мəнін түсіну жəне оның
практикалық құрылымы тəсілдерін меңгеру мүмкін емес.
Жаттығу жүйесінің тұтастығы оның табаңдылықпен, бірігетін
тəртіп белгілері (бөлімдері, қырлары жəне буындары), олардың
бір-бірімен заңды қатынасы жəне жалғастығы туралы түсінік
белгілі құрылым негізінде қамтамасыз етілді, яғни, спорттық
жаттығу құрылымы төмендегіше сипатталады:
- спортшының əр түрлі дайындық қырларының өзара
байланысын мақсатқа сəйкес жүзеге асыру тəртібімен (жалпы
белгілерімен жəне арнайы дене дайындығымен, бүлшық етті
жетілдіру жəне тəсілдік дайындықпен т.б.);
- жаттығу жүктемелерінің (оның көлемі мен үдемелі
есімталдық мөлшері), сондай-ақ жаттығушылық жəне жарыстық
жүктемелердің қажетті жұптасқан қарым-қатынаспен;
- жаттығу жүйесінің уықытқа сай өзгеру зандылықтарын
білдіретін белгілі кезеңдері, немесе сатылары болып табылатын
əртүрлі буындарының (циклдер, мезгілдер, кезендер, жекелеген
сабақтар жəне олардың бөлімдері) белгілі жалғастарымен.
Жаттығу жүйесінің сатылы циклдеріне сəйкес оның
құрылымының үш деңгейі ажыратылған: 1) көп уақыт ішінде
орындалатын іскер құрылымы (макроқұрылым) жартыжылға,
жыл бойына жəне көп жылға төрт жылдық олимпиадалық
циклге арналған үлкен жаттығу циклдері құрылымы; 2) орташа
Достарыңызбен бөлісу: |
