230
Кьёркегордың бұл идеяларының бұл дүниедегі барлық бақытсыз-
дықтар, азап-күйзелістер мен әділетсіздіктер адамның бастапқыда
Құдай көрсеткен жолдан ауытқуына байланысты болады деп санай-
тын христиан дінінің қағидаларына қарама-қайшылығы айқын сезілді.
Құдай үйлесімді, ғажап және мүлтіксіз жетілген әлемді құрды. Ал
Кьёркегор бойынша, әлем жамандық пен азаптарға, күйзелістерге
толы. Алайда адам Құдайды сынаудан аулақ болуға тиіс. Құдайға
деген сенім күмәндануды қажет етпейді. Сенім – парадокс. Бұл
адамның жеке таңдауы, ерік шешімі, секіріс, ғажаптық, сандырақ.
Шығармашылығында ойшыл Тертуллианның ізімен жүреді: «Credo
quia absurdum est» («Сандырақ болғасын сенемін»). Үйлену тойы
қарсаңында сүйікті қалыңдығы Регина Ольсеннен бас тартқан ол азап-
күйзелістерге толы бар өмірін өз ұстанымдарын іске асыруға арнады.
7.2. «өмір философиясы» және оның негізгі түрлері
Философияның Шопенгауэр мен Кьёркегор әзірлеген классикалық
емес жаңа формаларының еуропалық философияның кейінгі дамуына
ықпалы айтарлықтай күшті болды. Нәтижесінде, «өмір философия-
сы» деген атқа ие болған тұтас бір бағыт пайда болды. Онда жарқын
өкілдері В.Дильтей мен Г.Зиммель болып табылатын шын мәніндегі
«өмір философиясын»; «шығармашылық даму философиясын»
(А.Бергсон); «ерік пен билік» философиясын (Ф.Ницше) ажыратуға
болады.
Бұл бағыттың ізбасарлары өмірді қалпына келтіру және ұғыну мә-
селесін қолдады. Олардың көзқарастары бойынша, логикаға негізделген
рационалдық дискурс, теориялық-танымдық сызбанұсқалар, эконо-
микалық, саяси, құқықтық және т.б. зерттеулер адамның ішкі жан
дүниесін жүдетіп, уайымға түсіріп, тыныштығын кетіреді. Сондықтан
Жаңа заман ағартушыларының қоршаған әлемді тану және өзгерту
негізінде адамның ақыл-есі жер бетінде бақытты өмір орната-
ды дейтін негізгі ұстанымы сол уақыттарда сынға ұшырай баста-
ды. Сол себепті «өмір философиясының» жақтаушылары болмыс
санатының орнына, бірінші орынға «өмір» түсінігін қояды. Егер бол-
мыс статикалық (орнықты) болса, онда өмір – бұл өне бойы қалыптасу,
өзгеру. Оны ұтымды таным арқылы беруге болмайды. Оған уайым,
біреудің қайғысын бөлісу, түйсік, сүйіспеншілік арқылы жетуге бо-
лады. Ф.Ницшенің айтқанына сенсек, болмыс деген мүлдем жоқ, шын
мәнінде өмір болып табылатын қалыптасу ғана бар.
231
Бұл бағыт аясында философтар өмірдің әртүрлі түсініктерін
берді: өмірдің табиғаттық-биологиялық түсінігін жақтаушылар оны
түйсікпен, өмір сүруге құлшынумен, ерік-жігермен теңестірсе, тари-
хи түсіндіру – өмірді адамның күйзелістеріне, тұлғаның нақты-тарихи
дәуір мәдениетімен байланысқан ішкі жан дүниесіне балайды. Панте-
изм
1
тұрғысынан өмір әлдебір ғарыштық, әр кезде өзінің әртүрлі фор-
маларын тудыратын әлеуетті күш ретінде түсіндіріледі.
«Өмір философиясының» алғашқы өкілдері – Вильгельм
Дильтей (1863-1911) және георг зиммель (1858-1918) өмірді ерік
құлшыныстарына, сезімдік күйзелістерге, құмарлықтарға жатқызады.
Олардың түсінігінше, өмір – ол тұрақты шығармашылық, өзгеріс. Ол
бейберекеттікті әлдебір қалыптастырылған тәртіпке айналдырады.
Өмір организмдік және, сонымен қатар организмдіктен жоғары тұрған
формаларда болады. Егер организмдер деңгейінде өмір өліммен шек-
телсе, ал организмнен жоғары тұрған формалар бір немесе басқа
мәдениетті құрады. Шындық (болмыс), осы көзқарас тұрғысынан
алғанда, тұлға күйзелістерінің ағындары арқылы құрылған «өмір
тәжірибесі» болып табылады. «Өмір тәжірибесін» толықтай ойлау
қызметіне жатқызбаймыз, ол өзінің терең көрінуінде иррационалдық
болғандықтан, оның шектерінен асып кетеді. Сондықтан өмір қандай
да бір жалпы заңдылықтарға бағынбайды, оған дербес, қайталанбас
нәрсе арқылы жетуге болады. Алайда оны зерттеп білу шығармашылық
қасіретіне әкеліп соқтырады, өйткені өмір өзінің болуы барысын-
да нысанға айналған, яғни заттандырылған формаларымен қарама-
қайшылыққа келеді.
Бұл қарама-қайшылықтарды шешу, Дильтейдің ойынша, зерттелетін
уақыттың рухани ахуалына ену арқылы, яғни өзіңнің бар болмысыңмен
сол не басқа дәуірдің қайталанбас хош иісін сезгенде ғана мүмкін бо-
лады. Осы жағдайда ғана тарихтағы мәдениеттің қайталанбас және
дербес көрінісін аша аламыз. «Рух туралы ғылымды» танып білудің
осындай әдістерін ол «герменевтика» деп атайды. Автордың бұл
пікірлерінде үлкен мағына бар.
Мысалы, Платонның еңбектерін зерттей отырып, бүгінгі күн
биігінен қарағанда, екі мыңжылдықтан астам уақыттан кейін де қазіргі
заманның адамы сол замандағы гректердің қалай өмір сүргенін, нені
армандағанын, неге табынғанын білмей және басқадай өмір салтына
1
Пантеизм – Құдайды табиғатпен біртұтас деп танитын, табиғатты құдіреттің ісі деп
білетін философиялық ілім.
232
терең енбей, оны түсіне алмайды. Сонда ғана қазіргі заман өмірімен
салыстыру арқылы антика дәуірінің ойшылы шығармашылығының
өміршеңдігін және қайталанбастығын ашуға болады.
«Өмір философиясы» аясында француз ойшылы анри бергсон
(1859-1941) «шығармашылық даму» бағытын құрды.
Оның көзқарасы бойынша, бастапқы терең болмысты бүтін,
толыққанды өмір ретінде елестетуге болады. Материя мен рухқа кел-
сек, олар бұл өмірдің қалдық көріністері болып табылады. Өмір – ол
«өмірлік құштарлық» (фр. – Elan vital), үздіксіз шығармашылық
қалыптасу. Материя болмыстың әлдебір жанама бастауы болғандықтан,
демек, ол қарсылық көрсетеді, сөйткенмен өмірге бағынады. Осыдан
келіп қиындық, Табиғат эволюциясы (дамуы) басталады. Олай болса,
әлем – өмірдің жаңа формаларының біртұтас, ешқашанда тоқтамайтын
шығармашылығы, тіршілік қарекеті.
адамды ойшыл өзінің ой өресі, пайымы көмегімен қоршаған ортаға
бейімделген тіршілік иесі санайды. Ой өресі – адамның ақылмен ойла-
уы, нақ сол арқылы ол қоршаған әлем құбылысын таниды. Жараты-
лыстануда біз адамның ой өресінің, пайымының жоғарғы деңгейін
көреміз. Ой өресі, ақыл тұтас әлемді заттарға, соңғыларды элемент-
терге ажыратып бөледі, содан кейін әлемнің жасанды бейнесін құра
отырып, оларды қайтадан жинайды. Ой өресі айқын белгіленген
нәтижелерге қол жеткізу мақсатында адамның материалдық қызметін
ұйымдастыру қызметі ретінде пайда болады. Бұл жерде Бергсонның:
«Ой өресі заттардың терең мәнін аша алмайды, тек олардың арасын-
да пайда болатын байланыстар мен қатынастарды ғана көрсетеді», –
деген пікіріне ерекше назар аударған жөн. Ой өресінің қызметі – жан-
сыз материяны құрамдас элементтерге ажыратып бөлу және оларды
басқадай формада қайтадан жинастыру. Егер олай болса, онда ой өресі
заттардың сыртқы қабығын ғана игереді екен ғой. Ол кинематографқа
ұқсайды. Әр кадрда – заттың статикалық (орнықты) бейнесі. Алай-
да олар жүйелі түрде белгілі бір жылдамдықпен айналдырылса,
қозғалатын заттың бейнесі жасалады. Сол сияқты, ақыл-ой да бізге
бір-біріне ұқсас, өне бойы қайталана беретін нәрселерді көрсетеді. Ал
өмірдің өзегін, осы дүниеге бір-ақ рет келетінді ақыл-ес ұстап қала ал-
майды.
Алайда адам танымының тағы бір құралы бар, ол – түйсік. Бұл –
заттардың терең мәніне сезіммен ену, ой өресі таба алмайтын олардың
өміршеңдігін табу. Түйсік – рухтың бастапқы негізі, демек, өмірдің өзі.
Бергсонның ойынша, тарихи-танымдық көзқарас тұрғысынан бастапқы
Достарыңызбен бөлісу: | 
