ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

125

Бір  кездері  ұлы  орыс  философы  Вл.Соловьев  «дүниетаным» 

дегеннің не екені туралы ойлана келе, оны «ақыл терезесі» деп атаған. 

Осындай  үш  «терезені»  –  К.Маркстің  экономикалық  материализмін, 

Л.Толстойдың  «ұзын  сонар»  морализмін  және  Ф.Ницшенің  «ғажап 

адам»  теориясын  салыстыра  келе,  ол:  «Экономикалық  материализм 

терезесінен біз артқы немесе, француздар айтатындай, тарих пен қазіргі 

заманның... «төменгі» ауласын көреміз; дерексіз, ұзын сонар морализм 

терезесі  таза,  бірақ  енді  тым,  мүлдем  бос  қалған,  салқынқандылық, 

қарапайымдылық, қарсылық көрсетпеу, ештеңе істемеу және басқа да 

емес және жоқ дегендердің ауласына шығады; ал енді ницшелік «ғажап 

адам»  терезесінен  барлық  өмір  жолдары  үшін  құлаш  жетпес  кеңістік 

ашылады  және  егер  көз  жұмып,  осы  кеңістікке  қойып  кетсе,  біреу 

шұңқырға  құлайды  немесе  батпаққа,  я  болмаса,  көркем  суреттегідей 

әдемі,  бірақ  үмітсіз  тұңғиыққа  батады,  бұндай  бағыттар  ешкім  үшін 

де  сөзсіз  қажеттілік  емес  қой  және  әркім  де  ана  тұрған  сенімді  және 

тамаша,  мәңгі  күн  сәулелері  түсіп  тұрған,  жерден  тым  биік  шыңдар 

алыстан-ақ  тұман  арасынан  жарқырап  көрінетін  тау  жолын  таңдауға 

ерікті  емес  пе»  (Вл.Соловьев.  Идея  «сверхчеловека».  Смысл  любви.  / 

Таңдамалы шығармалары. – М.; 1991. – 284-285-беттер).

Сөйтіп,  барлығы  да  бір  немесе  басқа  ғалымның  неге  және  кімге 

бағыт ұстайтынына байланысты. Бірақ ол кезде тарихи шарттар, сая-

си  ахуал,  әлеуметтік  өзгерістердің  өз  талаптарын  қоятынын  естен 

шығармаған абзал.

Бүгінгі  күні,  мысалы,  түбегейлі  өзгерістер  кезеңінде  бұл  пұт, 

негізінен,  әлеуметтік  ғылымдардан  көрінеді.  Біреулер  көз  алдымыз-

да өзгеріп жатқан әлемге бұрынғыша «өз үңгірі тұрғысынан қарайды 

және оны өз мәдениетін сақтау қажеттігімен түсіндіреді, ал екіншілер 

өзіндегінің  барлығын  мешеу  қалған  деп  санай  отырып,  дүниеге,  мы-

салы,  американдық  немесе  басқа  бір  үңгір  терезесінен  қарауға  тыры-

сады».  Әңгіме  өзге  халықтардың  тәжірибелерін  шығармашылықпен 

үйрену және оларды Отан топырағына ептілікпен себе қою туралы бо-

лып отыр емес пе. 

Үшінші  елес  –  базар  пұттары  (лат.  –  idola  fori).  Олар,  негізінен, 

адамдар көп жиналатын орындарда пайда болады, ол кездерде жаңа бір 

нәрсені талқылау, ақпаратты тарату көбінесе базарларда іске асырыла-

тын. Олардың бастауы – бір немесе басқа нәрсені және соны білдіретін 

сөздерді  теңдестіріп,  бірдей  ету.  Ал  іс  жүзінде,  Ф.Бэконның  сендіруі 

бойынша, көпшілік жағдайларда сөз заттың өзін емес, онда адам үшін 

ненің  маңызы  бар  екенін  білдіреді.  Ал  егер  біз  сөз  бен  затты  толық 

126

теңдестіріп, яғни бірдей ететін болсақ, онда «жалған данагөйлік» жо-

лына  түсіп  кетеміз.  Бұл  пікірлер,  шамасы,  сол  кездегі  схоластикаға 

қарсы бағытталса керек.

Бүгінгі  күні  бұл  пұт  бұқаралық  ақпарат  құралдарында,  әсіресе 

қоғамдық пікірге қарсы айла-шарғы ұйымдастыратын «сары басылым» 

деп аталатын ақпарат құралдарында ұя салды. Мысалы, бізде демокра-

тия жоқ, ал бір жерде «нағыз демократия» бар дегенге сендіруге әрекет 

жасалады.  Ал  іс  жүзінде  еш  жерде  де  «нағыз  демократия»  жоқ,  бұл 

бар-жоғы  –  әртүрлі  халықтар  өз  жолдарымен  жеткісі  келетін  мақсат-

мұрат қана.

Төртінші  елес  –  театр  немесе  беделділер  пұттары  (лат.  –  idola 

theatri). Оның пайда болуының себептері – бір кездері тарихта болған, 

ғылымға  еңбек  сіңірген  беделді  тұлғаларға  бас  ию,  олардың  идеяла-

ры  мен  теорияларын  «ақырғы  кезеңде»  олардан  кету  мүмкін  емес 

шындықтармен  теңдестіру.  Ал  іс  жүзінде  «шындық  –  беделділердің 

емес, өз заманының туындысы».

Осыдан аз уақыт бұрын-ақ біз К.Марксті, Ф.Энгельсті, В.И.Ленинді 

нағыз  табынатын  пұттарға  айналдырып,  маркстік  идеялармен 

«шырмалған» жоқпыз ба? Олардың аузынан шыққан әр сөз дау тудыр-

мас шындық болды, оларды Құдайдай көрдік. Ал, шын мәнінде, олар, 

сөз жоқ, – ұлы адамдар, олар да өз заманының ұрпақтары болды, де-

мек, олардың да қателесуі мүмкін ғой.

Бүгінгі күні енді басқа беделділердің алдында бас иетін адамдар аз 

емес.

Сондықтан Ф.Бэконның: «Ғылым жолына түскен адамның жоғарыда 

аталған және, мүмкін, басқа да пұттардан азат болғаны жөн», – деген 

сөздерімен келіспеуге болмайды.

Ф.Бэконның  тағы  бір  елеулі  еңбегін  оның  ғылыми  танымның 

абстрактілік-схоластикалық  әдісінен  еш  нәтиже  бермейтін  әдіс 

ретінде  үзілді-кесілді  бас  тартып,  тәжірибелік-индуктивтік  әдісті 

негіздегенінен  көреміз.  Әлдебір  жалпы  түсініктерге  сүйенетін  ой, 

оның пікірінше, сол түсініктердің шектерінен аса алмайды. Сол себепті 

ғалымдардың  назарын  Табиғаттың  өзінің  құбылыстарына  аударған 

жөн,  өйткені  Табиғаттың  нәзік  құпиялары  ғалымдардың  көпшілік 

түсініктерінен анағұрлым тереңірек.

Әлбетте,  бұл  ойшыл  ғылымдағы  жалпы  ұғымдарды  теріске 

шығарды  дегенді  білдірмейді.  Сөз  бұл  ұғымдардың  қалай  шыққаны 

туралы болып отыр. Егер олар кездейсоқ фактілерді қорыту негізінде 

шыққан болса, онда бізді теріс жолға итермелейді. 

127

Ф.Бэконның  ойынша,  жалпы  ұғымдар  тәжірибеге  негізделген 

білімдерден  шығуға  тиіс.  Бірақ  бұл  білімді  де  ақыл  тезіне  салу  ке-

рек.  Адам  өз  жолында  барлығын  да  талғап-таңдамай  жинай  беретін 

құмырсқаларға (сол замандағы алхимиктер) немесе өзінің өрмектерін 

өзінен  құратын  өрмекшіге  (сол  кездегі  схоластар)  ұқсамауға  тиіс.  Ол 

әрбір гүлге қона отырып, шырын жинайтын, ал содан кейін оны өңдеп, 

балға айналдыратын араға еліктеуге тиіс.

Ф.Бэкон «жай санап шығу арқылы болатын индукция» деп аталатын 

емес, индукцияның әлдебір жақсырақ түрін ойлап табуға әрекеттенді.

Бір  тәмсіл  аңыз  бар:  санақ  жүргізумен  айналысатын  бір  шенеунік 

өмір  сүріпті.  Бір  жолы  оған  бір  уэльдік  ауылдағы  үй  иелерінің 

барлығының  санағын  жүргізу  тапсырылыпты.  Аты-жөнін  сұраған 

алғашқы  адам  Уильям  Уильямс  болыпты.  Екінші,  үшінші,  төртінші 

адам да солай болып кете береді. Сонда санақшы өзіне-өзі: «Бұл тым 

қажытатын  іс  екен.  Олардың  барлығы  да,  сірә,  Уильям  Уильямстер 

болса  керек.  Барлығын  да  солай  жазайын.  Сонда  бос  боламын»,  – 

дейді. Бірақ ол қателескен екен: олардың біреуі Джонс Джонсон болып 

шығыпты.

Бұл  егер  санап  шығу  арқылы  болатын  индукцияға  тым  сөзсіз 

сенетін  болсақ,  біздің  дұрыс  емес  қорытынды  жасауымыз  мүмкін 

екенін көрсетеді.

Бірақ  біз  жалқыдан  жалпыға  өтудің  индуктивтік  әдісін  Ф.Бэкон 

зерттеп  әзірлеген  десек,  онда  онымыз  қателік  болар  еді.  Бұл  әдістің 

негізін  өз  заманында  ұлы  Аристотель  салған-ды.  Ф.Бэконның  ашқан 

жаңалығы не болып шықты, сонда?

Ф.Бэконның айтуынша, қорытындылай келе, бір тұжырымға келетін 

фактілерді  ғана  зерттеу  жеткіліксіз,  сонымен  қатар  солармен  қарама-

қайшылыққа келетін басқа бір фактілердің себептерін де анықтауымыз 

керек.  Ол  жалқылықтан  жалпыға  өту  барысында  үш  кесте  жасауды 

ұсынады: 

1.  Tabula  presentiae  –  тәжірибе  жасауда  зерттелетін  фактілердің 

қатысу кестесі.

2. Tabula absentiae – фактілердің болмауы кестесі.

3. Tabula graduaie – зерттелетін фактілердің көріну қарқындылығы 

дәрежесінің кестесі.

Бұл кестелер толтырылған кезде, тәжірибе өткізу барысында солар-

ды салыстыру арқылы түсініктерді тұжырымдауға болады.

Сөйтіп, Ф.Бэконның философиясында өзара үзілместей байланысқан 

үш ереже бар, олар: индукция, формалар туралы ілім және өнертабыс 

туралы ілім.