149
келеді. Адамның ұлылығы оның ақыл-парасатында жатқанмен,
«жүректің де ақыл-ой білмейтін өз заңдары бар». «Ақыл даналығы»
және «жүрек даналығы» деген бар. Экзистенциалистердің өз филосо-
фиялары бастауларын соларға тірейтіні тегін болмаса керек. Кейіннен
Гете: «Ұлы ақылдың алдында басымды иемін, ұлы жүректің алдын-
да тізе бүгемін», – деген-ді. Бүгінгі күні, XXI ғасырдың басында өмір
сүріп, оқытудың батыстық технологияларын көзсіз көшіре отырып,
тәрбеленушімен жүрек байланысын орнатып, құрметпен қарап,
сонымен бірге талап қоя білетін әңгіме-сұхбаттарда болашақ маман
тұлғасын қалыптастыра алатын оқытушының тәлімгер ретіндегі рөлін
біз аяқасты еттік. Компьютердің жүрегі жоқ, тек қалыпқа келтірілген
бағдарламасы ғана бар екені белгілі.
Паскальды адам мәселесі ерекше толғандыратын. Ол: «Адамның
қадір-қасиеті мен ұлылығы оның ойында, сол оны Ғаламнан жоғары
көтеріп, танымға оятады», – деп жазды. Адам шындықтың болмашы
бір бөлшегін ғана біле қойсын, соның өзінде-ақ ұлылық бар, өйткені
жануарлар мүлде ештеңе білмейді емес пе. Оның жоғарғы мақсаты да
осында. Табиғатының жануарлар табиғатына ұқсап кеткеніне налиды,
яғни бұрын оған тән болған биік табиғаттың құлағаны деп түсінеді.
Бұл жерде, шамасы, сол уақытта орын алған бастапқы капиталдың
жинақталуының теріс ықпалына налу көрініс берсе керек.
Паскальдың ғылымның өркендеуіне ғана емес, сонымен қатар
барлық келесі философия мен мәдениетке де зор ықпалы бол-
ды. Л.Н.Толстой оны «адамзаттың оқытушыларына» жатқызып,
«шындықты ғасырлардың басынан асырып көре білген философ-
пайғамдар» санады.
Параграфты ойшылдың атақты: «Адам – табиғаттағы ең бір
әлсіз собық қана, бірақ ол собық ойлай алады. Ұлылығымыз біз
есте сақтай алмайтын кеңістікте немесе уақытта емес, осы ойлай
алатындығымызда», – деген қанатты сөзімен аяқтайық.
Сөйтіп, біз XVII ғасырдың ұлы философтары мен ғылым
қайраткерлерінің шығармашылығын айтып өттік. Ал енді алдымызда
XVIII ғасырдың жаңаеуропалық философиясы мен ғылымына саяхат
жасау күтіп тұр.
150
5-тарау. ағаРту ДәуіРінің ФилОсОФиЯсы және
ғылымы
5.1. кейіннен ағарту дәуірі деп аталған XVIII ғасыр
философиясының ерекшеліктері
XVIII ғасырда Еуропа топырағында «ағарту» деген атқа ие болған
зияткерлік (интеллектуалдық) қозғалыс пайда болды. Алғаш рет
«Ағарту» деген термин Вольтердің, Гердердің және басқаларының
еңбектерінде кездескенмен, Канттың «Ағарту деген не?» депи аталатын
мақаласынан кейін орнықты. Оның идеялары көпшілік зерттеушілер
үшін ол кезеңді «Жаңа дәуірдің философиясы мен ғылымы» деген жал-
пы түсінікке енгізуге негіздеме берген XVII ғасырдың философиялық
және ғылыми мұраларының тікелей жалғасы болғанмен, алайда Ағарту
XVII ғасырдың дәстүрлерін айтарлықтай нақтылы етті. Оның үстіне,
философиялық ойдың қызықты ерекшеліктері анықталды: ағылшын
ойшылдары Бэкон мен Локк есімдерінен шығатын философия Фран-
цияда талантты ізбасарларын, атап айтқанда, Дидро мен Гольбахты
тапты, ал француз Декарттың идеялары неміс Иммануил Кантқа ша-
быт берді.
Неміс философиясындағы Ағартудың бастамасы Лейбниц ілімін
жүйеге келтірген атақты Христиан Вольфпен (1679-1754) тығыз байла-
нысты. Неміс философтары ғана емес, орыс философтары, мысалы, Ло-
моносов та алғаш рет Германияда мәдениет философиясының негізгі
салаларын қамтитын жүйе әзірлеген Вольфтан көп нәрсе үйренген.
Сол уақытта Шотландияның ұлы философы және экономисі Адам
Смиттің «Табиғат және халықтар байлығының себептері туралы зерт-
теулер» (1776) деп аталатын еңбегі жарық көрді. Онда экономикалық
ойдың жүзжылдық дамуын қорытындылау көрініс тапты. Ғалым құн
теориясын және табыстарды бөлу, капитал және оның жинақталуы,
Батыс Еуропаның экономикалық тарихы, экономикалық саясатқа
көзқарас және мемлекеттің қаржысы мәселелерін терең және жан-
жақты қарастырды. Бұл еңбек бүкіл ойшыл Еуропаның санасын астан-
кестең етті.
Жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар жетістіктері елеулі
рөл атқарды, физика мен химия ары қарай дамыды, органикалық
табиғатты зерттеу алға жылжыды. Математика саласында ашылған
жаңалықтардың үлкен маңызы болды, өйткені орын алып жатқан
үдерістерді олардың нақты сандық мәндерінде түсінуге мүмкіндік берді.
151
Жанды табиғат дамуының тұтастық тұжырымдамасын құрған
француз жаратылыстанушысы Жан Батист Ламарктің (1744-1829) ілімі
даму идеясын шындықты танып білу теориясы мен әдісі ретінде
алдыңғы орынға шығарды. Ол неміс ғалымы Г.Р.Тревирануспен бір
мезгілде «биология» терминін енгізді.
Сөйтіп, Ағарту дәуіріндегі философия қарқын алып келе жатқан
ғылыми және көркем ойдың парасатты аясында дамыды.
Неміс классикалық әдебиетінің негізін қалаушы және ағартушылық
реализм қағидаларын жақтап күрескен Готхольд Эфраим Лессингтің
(1729-1780); неміс философы, сыншы, эстетик Иоган Готфрид Гердердің
(1744-1803); философияшыл романтик немістер: мәдениет философы,
сыншы, тіл маманы және жазушы Фридрих Шлегель (1772-1829) мен
протестанттық теолог және философ, Платон еңбектерін неміс тіліне
аударған аудармашы Фридрих Шлейермахердің (1768-1834) неміс
философиялық мәдениетінің өркендеуіндегі ерекше рөлін айтпауға
болмайды. Ағайынды Александр (1769-1859) және Вильгельм (1767-
1835) Гумбольдтар да (алғашқысы – жаратылыстанушы, географ,
екіншісі – филолог, философ, дипломат) бұл салада айтарлықтай еңбек
сіңірді.
Неміс гуманистік мәдениетінің шарықтауын көрсеткен Иоганн
Вольфганг Гете (1749-1832) мен Иоганн Фридрих Шиллер (1769-
1805) сияқты философиялық ойдың, көркем эстетика мен поэзия
алыптарының ғажап туындылары болды. Егер біріншісі, бәріне қоса,
жаратылыс зерттеуші болса, ал екіншісі әділетті қоғамдық құрылысқа
қол жеткізу тәсілі іспетті «эститикалық тәрбие» теориясын құрушы
болды.
Ағарту дәуірі – адамзаттың әлемдік тарихындағы қажетті және
аса маңызды саты болып табылады. Оның негізгі міндеті – ғылым
мен мәдениеттің дамуы негізінде қоғамның өмір сүруінің бар-
лық жақтарын жаңарту, ғылымның озық жетістіктерін бұқара
халықтың кең топтарының санасына енгізу және сол арқылы оларды
надандық пен қараңғылықтан азат ету. Сол уақытта адамның ақыл-
парасатының шығармашылық күш-қуатына деген сенім пайда бол-
ды. Ағартушылардың «Sapere aude!» – «Даналыққа ұмтыл!», яғни
«Өз ақылыңмен өмір сүр» деген ұраны – нақ сол адам ақылына сенім
дегенді білдіреді. Бізге алдымызда адамзаттың бақытты болашағы –
қоршаған дүние мен өздерін талант-дарындары арқылы өзгерте оты-
рып, кез келген тәуелділіктен азат адамдар құратын жарқын болашақ
күтіп тұрғандай болады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
