ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

395

әлеуметтік  редукционизмге  келсек,  онда  маркстік  философия 

оның айқын үлгісі болып табылады. Бұл теорияда адамның мәні «нақты 

тарихи  өмір  сүретін  қоғамның  «қоғамдық  қатынастар  ансамблін» 

құрайды  деп  сендіреді,  яғни  оның  әлеуметтік  сипаты  танылады.  Бұл 

қағида К.Маркстің коммунистік теориясында маңызды фактор ретінде 

жатыр.  Ол:  Коммунизм  тұсында  өндіргіш  күштерді  өркендетудің 

жоғары  деңгейіне  ғана  қол  жетіп  қоймайды,  сонымен  бірге  «жаңа 

адам» пайда болады, өйткені қоғамдық меншікке негізделген әлеумет 

оны  қажеттілікпен  қалыптастырады»,  –  деген  тұжырым  жасайды. 

Сондықтан  әлеуметтік-саяси  салаға  (мемлекет,  құқық,  түрме  және 

т.б.)  деген  қажеттілік  жойылады,  ал  адамдар  арасындағы  қатынастар 

моральдық нормалармен ғана реттеледі.

Бұрынғы кеңестік қоғамда коммунистік тәрбие беруде орасан үлкен 

жұмыс  атқарылды,  еңбек  ұжымдарында  «жаңа  адам»  қалыптастыру 

мақсатында  миллиондаған  дәріс  оқылды.  Алайда  адам  соған  дейін 

қалай болса, сондай қалпында қалды.

Бүгінгі  күні  адамның  биоәлеуметтік  табиғаты  танылды.  Адам 

тәнінің өмір сүруі биологиялық заңдылықтарға бағынады. Күнделікті 

өмірде  адамның  табиғат  өзгерістеріне  (атмосфералық  қысымның 

өзгеруі,  геомагниттік  толқулар,  Күн  сәулесінің  белсенділігі  және 

басқалары)  тәуелділігін  көру  үшін,  дәрігер  болудың  қажеті  жоқ. 

Адамның өмірлік кезеңдері де биологиялық заңдарға (жарық дүниеге 

келу,  балалық  шақ,  есею,  қарттық,  дүниеден  өту  сияқты)  тәуелді. 

Өмірге келетін әрбір адамның қайталанбастығы да оның ата-анасынан 

алған  генетикалық  ерекшеліктеріне  байланысты.  Ондай  мысалдарды 

жалғастыра беруге болады.

Сонымен  бірге  адамның  өмір  сүруі,  қалыптасуы  және  дамуы  ба-

рысында  әлеуметтік  факторлар  үлкен  рөл  атқарады.  Егер  алғашқы 

қоғамда  адамның  орташа  өмір  сүру  жасы  25-ке  теңелсе,  ал  қазіргі 

дамыған  елдерде  75-78  жасқа  жетеді!  Егер  сәби  ерекше  музыкалық 

дарыны болып туса, онда оны дамытуға тиісті жағдайлар туғызылса, 

ол  баладан  тамаша  композитор  немесе  орындаушы  шығады.  Бірақ 

егер ондай жағдайлар туғызылмаса, ол ары кеткенде, кафе музыканты 

бола  алады.  Тарихтың  мыңжылдықтарында  қаншама  дарынды  адам-

дар  дүниеге  келді  десеңші!  Қоғамда  оларды  дамытатын  жағдайлар 

болмағандықтан, «ашылмаған гүл іспетті», олар дарынын көрсете ал-

мастан сөніп қалды. Әлі күнге дейін бұл мәселе кез келген қоғамның 

«ақтаңдағы» болып келеді.

396

Қазіргі замандағы адамзаттың әлеуетті ғылыми-техникалық дамуы 

осы  заман  адамы  үшін  әлем  тарихында  теңдесі  жоқ  қауіп-қатерлер 

туғызады.  Олардың  ішінде  бастысы  –  мәні  бойынша  қаруланудың 

құртып-жоятын,  адамға  жат  түрлерін  жасау.  Еген  бұрын  бір  жерлер-

де  соғыс  жүріп  жатса,  адамзат  сонда  да  тарихтың  жалғасатынына 

күмәнданбайтын.  Бірақ  қазір,  ядролық  соғыстың  ғылыми  болжамы  

бастауында жер бетіндегі тіршілік атаулы құрып кетуі мүмкін.

Екінші қауіп – экологиялық апат мүмкіндігі, өйткені ауа мен судың 

ұлттық шекаралары жоқ. Бір жағынан, адам – біздің арғы анамыз бо-

лып  табылатын  Табиғаттың  үзілмейтін  бөлшегі.  Екінші  жағынан,  са-

налы  болғандықтан  және  әлемді  тани  отырып,  біз  көп  жағдайда  оны 

өзгертеміз,  бірақ  жақсы  жаққа  қарай  емес.  Жанды  табиғат  әлсіреді, 

өсімдіктер  мен  жануарлардың  көптеген  түрлері  келмеске  кетті.  Көп 

ғасыр  бойы  адамзат:  «Табиғат  –  сарқылмайтын  байлық»,  –  деп  ойла-

ды. Алайда бұл ой жалған болып шықты. табиғат жай ғана «қоршаған 

орта» емес, – ол барлық элементтері миллиардтаған жылдар бойы бір-

бірімен табиғи байланысқан орасан үлкен жүйе, ал адам соның ішінде 

өмір  сүреді.  Сол  себепті  өмірдегі  ғылыми-техникалық  жетістіктерді 

пайдалану стратегиясын құрмай, адамзат өз-өзін құртуға жетеді.

Үшінші,  әлі  күнге  дейін  терең  зерттелмеген  қатер  –  адамның 

биоәлеуметтік  табиғатын  сақтау  мәселесі.  Кейбір  ғалымдар  оны 

«антропологиялық  тоқырау»  деп  атайды.  Оның  мәні  жыл  сайын 

техниканың  жаңа  түрлерін  пайдалана  отырып,  адамның  өз  өмірін 

қиындата түсетіндігінде жатыр. Ол, әрине, олардан көбірек рақат ала 

түскенмен, алайда ол жаңалықтардың теріс зардаптарын байқамайды. 

Адам табиғатты терең өзгерткен сайын, өмірдің сапасын төмендететін 

теріс әлеуметтік факторлар көбірек пайда болады.

Қазақстандық қоғамды алып қарасақ, онда бүгінгі күні адамдардың 

табиғи  дарындарын  көрсетуге  кең  мүмкіндіктер  туып,  әрбір  жеке 

тұлғаның  өз  шығармашылығының  бастамашыл  дарынына  жол 

ашылған.  Тәуелсіздік  жылдары  ішінде  қаншама  жастар  спортта, 

мәдениетте,  білім  алуда,  саясатта,  экономикада  шығармашылық 

табыстарға  жетті!  Алайда  егер  біз  республикада  адамның  жетілуінің 

көлеңкелі  жақтары  туралы  айтпасақ,  ол  шындықтың  жартысы  ғана 

болар еді. Мысалы, туберкулез, гепатит сияқты «әлеуметтік аурулар-

ды» алып қарасақ, су қорларын, ауаны тазартпай, адамдардың тұрмыс 

жағдайын жақсартпай, біз ол ауруларды жеңе алмаймыз.

Айтылғандарды  қорытындылай  келе,  әрдайым  адамның  биоәлеу-

меттік табиғатын бір-бірінен ажыратпай қарауымыз керек.

397

Адам  қоршаған  ортаны  тани  отырып,  кеңістік  пен  уақыттың 

шеңберінен шығуға тырысып, ол туралы түсініктер мен бейнелер ту-

дырады,  оның  заттар  мен  құбылыстардың  ішкі  мәнін  ашып  көрсете 

алатын  қабілеті  де  бар.  Ол  барлық  мүмкін  болатын  құндылықтарды 

жасап, соларды басшылыққа алады, кейде сол құндылықтарды сақтау 

жолында  өзін  құрбан  етуге  де  әзір.  Адам  –  өзінің  өлетінін  білетін 

тіршілік иесі, осы маңызды факт оның жан дүниесінде өмір мен өлім 

туралы  ойларды  тудырады.  Осы  айтылғандар  бізді  адамның  өмір 

сүруінің  мағынасы  туралы  мәселеге  жақындата  түседі.  Бұл  мәселе 

бұрынғы  өткен  ғасырларда  да  талқыланған,  адамзат  өмір  сүретін 

болашақта да көтеріле бермек.

Өмірдің  басқа  формалары  сияқты,  адам  өзінің  алуан  түрлі 

қажеттіліктерін  қанағаттандырады.  Алайда  байлыққа,  тоқшылыққа 

жету  –  адамның  барлық  мұқтаждықтарын  өтемейді,  оның  өмірінің 

мәнін  құрай  алмайды.  Оның  сыртында  рухқа  негізделген  көптеген 

әртүрлі қажеттіліктер жатыр. Қажеттіліктерді зерттеуші американдық 

ғалым  А.Маслоу  адам  қажеттіліктерінің  төменнен  жоғарыға  қарай 

орналасқан келесі тәртібін жасаған-ды:

1.  Ең  төменгі  физиологиялық  (тыныс  алу,  тамақтану,  қозғалу,   

баспана салу, ұрпақ жалғастыру) қажеттіліктер. 

2.  Экзистенциалдық  (қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету,  ертеңге 

болашаққа сеніммен қарау, өмір шарттарының және айналадағы адам-

дармен өзара қарым-қатынастардың орнықтылығы) қажеттіліктері. 

3.  Әлеуметтік  (басқа  адамдармен  байланыста  болу,  олардың  та-

рапынан танылу) қажеттіліктер. 

4.  Бедел-абыройға  жету  (өзі  үшін  маңызы  бар  адамдардың  ор-

тасында  болу,  мансап  баспалдағымен  көтерілу,  өз  тұлғасының 

маңыздылығын басқаларға таныту) қажеттіліктері.

5.  Рухани  (тұлғаның  шығармашылық  дарындарының,  қабілет-

терінің ашылуы) қажеттіліктер.

А.Маслоу  бойынша,  егер  төменгі  қажеттіліктер  қанағаттандырыл-

маса, онда адам үшін жоғарғылары қызықты емес. Қанағаттандырылған 

қажеттіліктер  сарқылып  біткен  соң,  адамды  одан  да  жоғарырақ 

қажеттіліктерге  итермелейді.  Қоғамның  даму  деңгейіне  қарай,  егер 

негізгі  қажеттіліктер  қиындық  тудырса,  онда  олар  адам  өмірінің 

мәніне  айналуы  мүмкін.  Бүгінгі  күні  қанша  адам  «нан  табу» 

мәселесінің шеңберінен шыға алмай жүр?! Оны, сірә, қоғамның тарихи 

қалыптасқан кемшілігі деп қарау керек шығар.

Сөйтіп, адам болмысының ең жоғарғы мәні – бастау-бұлақтарын да-

мытып, сол арқылы өз тұлғасының рөлі мен орнын айқындап, өмірден