Қазақстан республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылғАН

48

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар мен олардың ата-аналарының қорғаушымен ең 

алғаш қашан кездескендері жөніндегі жауаптары

Кесте 18. 

баламен кейінгі кезеңдерде, нақтырақ айтсақ, тергеу 

изоляторында  немесе  алғашқы  сот  тыңдауының  ал-

дында  кездесетіндерін  жеткізді

208

.  Дәл  осындай  жа-

уаптарды  кәмелетке  толмаған  айыпталушылар  мен 

олардың ата-аналары да берді; жауаптар Кесте 18 –

де берілген.  

Кесте  18-де

209

  көрсетілгендей,  кәмелетке  толмаған 

айыпталушылардың тек 16,7%-ы өз қорғаушыларымен 

полиция  тергеместен  бұрын  кездескендерін  айт-

ты.  Бұл  халықаралық  стандарттың  талабы.  Ал  жау-

ап  берушілердің  45,8%-ы  кәмелетке  толмаған  бала 

қорғаушымен полиция тергегеннен кейін кездескенін 

айтса,  25%-ы  өз  қорғаушыларымен  сот  тыңдауының 

алдында  немесе  үстінде  кездескендерін  білдірді. 

4,2%  бала  алғашқы  тыңдау  өткеннен  соң  кездес-

кен  екен

210

.  Бұл  фактілер  мәселенің  өзекті  екенін 

көрсетеді және кәмелетке толмағандардың өздерінің 

заңды  өкілдеріне  полиция  тергеместен  бұрын  қол 

жеткізулерін ойластыру қажет. 

Кәмелетке толмаған айыпталушының қорғалуы үшін 

әрқашан жеткілікті уақыты бола бермейді, тіпті оның 

мүддесін  қорғаушы  қорғаған  жағдайда  да.  Мысалы, 

қылмыстық істердің бірінде келесідей бақылау орын 

алды:   

«Сот ісін қарау алдында прокурор кәмелетке толмаған 

айыпталушыдан  жазбаша  түрде  мазмұндауын  талап 

етті,  бірақ  оны  қалай  жазу  керек  екенін  толықтай 

түсіндірмеді. Айыпталушы қорғаушының нұсқауымен 

оған түсініксіз кейбір терминдердің нені білдіретінін 

сұрай отыра жазды. 

Прокурор ылғи асықтырып отырды және тез жазуын 

сұрады. Сонымен қатар баланың жазып отырған стол-

ында прокурордың өзі де отырған еді»

211

.

қорғаушы 1, Шымкент қ., 18 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат, 

қорғаушы  2,  ж.    Шымкент  қ.,  18  қыркүйек  2014  ж.;  жекелеген 

сұхбат, қорғаушы 1, Өскемен қ., 17 қыркүйек 2014 ж.

208

 Жекелеген сұхбат, қорғаушы 1, Ақтау қ., 25 қыркүйек 2014 ж.; же-

келеген сұхбат, қорғаушы 2, Өскемен қ., 17 қыркүйек 2014 ж.   

209

 Өтінеміз,  сот  тыңдалымдарына  жүргізілген  бақылаулар  өкілдік 

іріктеу мақсатын басымдық деп таппағанын ескеріңіз.

210

 Істердің  8,3%-ында  кәмелетке  толмаған  бала  қорғаушысымен 

алғаш рет қашан кездескендері белгісіз.

211

 Қылмыстық  істер  бойынша  тыңдалымды  бақылау  [КТМАС-тың 

мекен-жайы алынып тасталды], тамыз 2014 ж.

Алғашқы сот тыңдауынан соң

6.4. ЖЕКЕ ӨМІРГЕ ҚОЛ СҰҚПАУШЫЛЫҚ 

ҚҰҚЫҒЫ 

БҚК  40(2)  (b)(vii)  бабына  сәйкес  мемлекеттерден 

қылмыстық  сот  өндірісінің  барлық  сатыларында 

баланың  жеке  өміріне  толық  құрмет  көрсету  талап 

етіледі.  Бұл  заңға  қайшы  әрекет  жасаған  кәмелетке 

толмаған  тұлғалардың  қатысы  бар  қылмыстық  істер 

қалың бұқараға қолжетімсіз жабық сот мәжілістерінде 

қаралуы  тиіс  екенін  білдіреді.  Бұл  әркімнің  жеке 

тұлғасы  тиісінше  қорғалғанын  кепілдендіру  үшін 

кәмелетке  толмаған  тұлғалардың  қатысы  бар 

азаматтық  және  әкімшілік  істерге  де  қатысты 

қолданылуы тиіс.

Қазақстан  заңнамасы  осыған  қатысты  бірқатар 

маңызды  қорғаныс  құралдарын  қарастырады:  2014 

ж. Қылмыстық іс жүргізу кодексі кәмелетке толмаған 

күдіктілер/айыпталушылар/сотталушылар қылмыстық 

сот  өндірісінің  барлық  сатыларында  құпиялық 

құқығына  ие  болуын  қарастырады;  әрі,  кәмелетке 

толмағандардың қатысы бар қылмыстық істерді сот-

та  қарау  «жариялылықты  шектеу  жағдайдында  өтуі» 

тиіс

212

.  Бірақ  ол  кәмелетке  толмаған  тұлғалардың 

қылмыстық құқық бұзушылықтары туралы істер бой-

ынша барлық сот қараулары қалың бұқара үшін жабық 

болуы  тиіс  деп  нақты  көрсетпейді.  Оған  қоса,  сот 

кәмелетке  толмаған  тұлғалардың  қылмыстық  құқық 

бұзушылықтары  туралы  істері  бойынша,  жыныстық 

қылмыстар туралы істер бойынша және іске қатысушы 

тұлғалардың  өмірінің  жыныстық  тұстары  туралы 

мәліметтердің жария етілуін болдырмау мақсатында 

басқа істер бойынша, сонымен қатар, іске қатысушы 

тұлғалардың, сондай-ақ, олардың отбасы мүшелерінің 

немесе  жақын  туыстарының  қауіпсіздік  мүдделері 

талап  еткенде  жабық  сот  қарауын  өткізуге  өкілетті 

болғанымен, заң сотқа осылай істеуге бұйырмайды

213

. 

Дегенмен,  іс  жүзінде  бақылауда  болған  қылмыстық 

істер бойынша барлық тыңдаулар жабық тәртіпте өтті, 

кеңесшілер/ұлттық  зерттеушілер  қатыса  алуы  үшін 

аталмыш ереже сақталған жоқ.   

Азаматтық  істер  бойынша  сот тыңдауларына  келсек, 

212

 Қылмыстық іс жүргізу кодексі РК 2014 ж., 532 бабы.

213

 Қылмыстық іс жүргізу кодексі 2014 ж., 29 бап, 1 бөлім.

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

49

•

 Кәмелетке толмаған тұлға алғаш рет заңға қайшы әрекет жасаған сәттен бастап (яғни, бірден полиция оны 

ұстағаннан кейін және тергеуге алардан бұрын), қылмыстық іс бойынша өндіріс аяқталғанша шұғыл құқықтық 

көмек және қорғаушының оның атынан өкілдік етуіне қол жетізу үшін жағдай жасалуын қамтамасыз етуге 

кеңес беріледі. Халықаралық стандарттарға сай қорғаушы кәмелетке толмаған тұлғаның қатысы бар іс бой-

ынша жұмыс жасауды бастаудан бұрын осы салада арнайы дайындықтан өтуі тиіс (толығырақ мәлімет алу 

үшін  жоғарыдағы  “Мамандандырылған  кадрлар  мен  мекемелер»  және  «Прокурорлар  мен  қорғаушылар» 

бөлімдерін қараңыз).

•

 Әр кез кәмелетке толмаған тұлға ұсталғанда полиция қоңырау шалуы үшін әр ауданда «кезекші қорғаушы» 

жүйесін енгізу мүмкіндігін қарастырған жөн.

•

 Кәмелетке толмаған тұлғаны қорғаушының қатысуынсыз тергеуге болмайтыны туралы полицияға арналған 

нұсқаулықты тәжірибеге енгізуге кеңес беріледі.

•

 Сот өндірісі кезіндегі жасына қарамастан, қылмыстық құқық бұзушылық жасау кезінде он сегіз жасқа толмаған 

деп танылған айыпталушы тұлғаларға кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар тура-

лы істер бойынша өндіріс тәртібін қолдануды жалғастыру қарастырылатындай етіп ҚР Қылмыстық іс жүргізу 

кодексінің 530(3) (2) бабына түзетулер енгізуге кеңес беріледі.

ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨМЕККЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУГЕ 

ҚАТЫСТЫ ҰСЫНЫМДАР

•

 Заң КТМАС-тағы барлық сот тыңдаулары мен сот істерін қарау, соның ішінде, азаматтық істер және әкімшілік 

құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша сот тыңдаулары қалың бұқара қатыса алмайтын жабық сот оты-

рыстарында өтуін нақтылауға кеңес беріледі.

• 

Туынды  нормативтік-құқықтық  актіде  осындай  сот  үдерістеріне/тыңдауларына  кімнің  қатысуына  рұқсат 

берілетінін  нақтылауға  кеңес  беріледі.  Әдетте,  оқудан  өтетін  сот  қызметкерлеріне,  тағылымдамадан  өтетін 

прокурорларға және қорғаушыларға, сонымен қатар, Әділет министрлігінен, Жоғарғы Соттан және/немесе істі 

қарайтын судьядан қол жеткізу құқығын алған ғылыми қызметкерлерге жабық тыңдауларға және сот істерін 

қарауға қатысуға рұқсат етіледі, бірақ, сонда да қатысушы тараптардың рұқсатын сұрау қажет. 

ЖЕКЕ ӨМІРГЕ ҚОЛ СҰҚПАУШЫЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНА 

ҚАТЫСТЫ ҰСЫНЫСТАР

жалпы ережеге сәйкес, олар кейбір ерекше жайттар 

болған жағдайда ашық сот мәжілістерінде өткізіледі. 

Ондай  ерекше  жайттар  асырап  алуға  қатысты  істер 

немесе  сот  жеке,  отбасылық,  коммерциялық  немесе 

өзге, заңмен қорғалатын құпиялардың, азаматтардың 

жыныстық  өміріне  қатысты  мәліметтердің  құпия 

сақталуына  немесе  сот  ісін  ашық  қарауға  бөгет  бо-

латын  өзге  де  жайттарға  сілтеме  жасайтын  іске 

қатысушы  тұлғаның  өтінішін  қанағаттандыратын 

істерді  қамтиды

214

.  Заң,  егер  сот  ісін  қарау  жабық 

мәжіліс  тәртібінде  жүзеге  асырылса,  оған  іске 

қатысушы  тұлғалар,  олардың  өкілдері,  ал  қажет 

болғанда,  куәгерлер,  сарапшылар,  мамандар  және 

аудармашылар  қатысуы  тиіс  екенін  нақтылайды

215

. 

Бірақ,  судьялар  ашық  және  жабық  істерге  қатысты 

ережелерді толығымен түсіне ме, түсінбей ме, белгісіз. 

Асырап  алуға  қатысты  істі  бақылау  барысында  сот 

тыңдауы ашық тәртіпте өтті, бірақ іске қатысты шешім 

жабық сот мәжілісінде шығарылды

216

.

Әдетте,  Қазақстан  заңнамасына  сәйкес  КТМАС-тағы 

214

 Азаматтық іс жүргізу кодексі 1999 ж., 19 бап 1 және 2 бөлімдері 

және 317-4 бап.

215

 Азаматтық іс жүргізу кодексі 1999 ж., 19 бап 4 бөлім.

216

 Азаматтық іс бойынша сот тыңдауы [КТМАС орналасқан жері ту-

ралы ақпарат алынып тасталған], шілде 2014 ж.

әкімшілік  құқық  бұзушылықтар  туралы  істер  бой-

ынша  сот  тыңдаулары  жария  болып  табылады,  тек 

мемлекеттік  құпия  болып  табылатын  мәліметтері 

бар  істер,  сонымен  қатар,  сот  белгілі  бір  мәліметтің 

құпиялығын  қамтамасыз  ету  қажеттілігіне  неме-

се  сот  ісін  ашық тәртіпте  қарауға тосқауыл  болатын 

өзге  жайттарға  сілтеме  жасаған  іске  қатысушының 

тұлғаның 

өтінішін 

қанағаттандырғанда 

сот 

тыңдаулары  жабық  тәртіпте  өтеді

217

.  Осы  зерттеу 

мақсатына  сәйкес  бақылау  жүргізілген  әкімшілік 

құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша барлық 

сот тыңдаулары қалың бұқара үшін ашық болды.

6.5. БАЛАНЫҢ ҚАТЫСУЫ

Қатысу  құқығы  барлық  балалардың  негізгі  құқығы 

болып  табылады  және  БҰҰ  Бала  құқықтары  туралы 

конвенциясының 12(1) бабымен бекітілген. Бұл ере-

же өз пікірін тұжырымдап, жеткізе алатын бала өзіне 

217

 Атап  айтқанда,  асырап  алу  туралы  ақпарат,  жеке,  отбасылық, 

коммерциялық  немесе  өзге,  заңмен  қорғалатын  құпиялар, 

азаматтардың  жыныстық  өміріне  қатысты  мәліметтер  немесе 

сот ісін ашық қарауға бөгет болатын өзге де жайттар; Әкімшілік 

құқық бұзушылықтар кодексі, 21 бап, 1 және 2 екінші бөлімдері.