Қадағаланған озон жағдайындағы өзгерістер
Қысқы маусымда пайда болатын поляр маңайындағы құйын атмосферада орташа кеңдіктегі ауамен белсенді алмасу Озон санының азаюы әсіресе суық антарктидалық континентте белгілі болады.
Бұл құбылыс мұз бөлшектерінен тұратын қабатсалалық полярлық бұлттардың (ПҚБ) пайда болуына ықпал ететін өте төмен температураны (-80°С-тан төмен) құруға алып келеді. Мұз бөліктері өзіне су сатыларын және азот қосылуларын, содан соң олармен бірге қабатсаласындағы азот қосылуларындағы ауаны тартады және құрғатады және атмосфераның төменгі қабаттарына тартады. Ерте көктемде күн шұғыласының келуімен бірге бұл сақтаушы-қосылулар хлордың белсенді түрлеріне және ПҚБ үстіндегі бромға айналады. Бұл заттар керемет тиімділікпен озон молекулаларын бұзуы бұзуы мүмкін. (6 және 7 суреттер).
Сонымен мысалы 1987 жылы қазанда Антарктида үстіндегі озон концентрациясы қалыпты деңгейінің жартысына дейін төмендеді (1957-78 жылдары) және осы аудан үстінде Еуропа көлеміндей «озон тесігі» пайда болды. Осы мезгілден бастап соңғы үш жыл ішінде біршама жылдам темпте тіркеліді және тіркелген барлық «озон тесіктерінің» ішінде ең үлкен тесік 24 миллион текше метр алаңда; және
Көктем мезгіліндегі озонның жалпы жетіспеушілігі 40%-дан жоғары.
«Озон тесігі» негізінен көктемде күн сәулесінің пайда болуынан кейін болатын ыңғайлы реакциялар, озонбұзушылық метеорологиялық жағдайлардың сирек үйлесімділігі болғандықтан Антарктиданың үстінде пайда болады. 10 суретте Оңтүстік Американың оңтүстік шетінде орналасқан 1994 жылы 17 қазанда тіркелген «озон тесіктері» тіркелген.
Белсенді өлшемдер Солтүстік поляр аймағында жүргізіледі. Аталған өлшемдер қысқы-жазғы мерзімде Антарктида үстінде болатын қабатсаласында Антарктида үстінде болатын проблемаларды жасайтын осы типтегі хлор мен бромның қосылулары бұзылуларының жоғары концентраттарындағы бұзылған құрамның болатыны жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Алайда Арктиканың үстіндегі озонның бұзылуы Антарктиданың үстіндегі озонның бұзылуынан екі себепке байланысты белсенді жүргізілмейді: орташа кеңдіктер кеңістіктерінде ауа массасының жиі қарқынды айналымы жүргізілгендіктен қабатсала температурасы сирек жағдайда 80°С –тен төмен түседі: және күн сәулесі шыққанша ірімасштабтағы озонның бұзылуына алып келетін арктикалық полярлы құйынның бұзылуы әдетте қыстың соңында азаяды
Озон құрамының қыс мерзімінде солтүстік жартышардың үстінен біршама азаюы 1992-1993 жж. және 1995 жылдары байқалды. Озон құрамы маңызының нормадан 9-20% төмен тіркелді. Табиғи ұзақ мерзімдік біршама өзгергіштік наурыздан желтоқсанға дейінгі мерзім. Бұл мерзімі толқулар болады. Оның ықтималдығы бойынша көтерілуі шамамен 30% (яғни стандарттық толқудан екі есе жоғары) жиірек байқалады. 20 жылда бір рет. Сондықтан 1993 жылы және 1995 жылы ақпан және наурыз озонның төмендеуі 20% қысатаяң жағдайлар ретінде қарауға болады.
Тропикадан тыс кеңдіктерде озон қабатының қысқаруы соңғы 25 жылдарда орташа есеппен 10% құрайды.
1973-1975 жж. Қазақстан үстіндегі және станциялардағы озонның жалпы құрамының маңызы озон қабатының қалыңдығы 5-7 % қысқартылды. Ультракүлгін радиацияның дозаларының жоғарылауына сәйкес атмосферадағы озон құрамының маңызы бойынша кейбір күндері біршама төмен ьболатындығы байқалады.
Қазақстанның үстінде жиынтық озонның орташа жылғы маңызы және Казгидрометтің озоноөлшегіш станция желілерінде өткізілетін (ОЖҚ) озондарының орташа жылдық маңызын бақылаулардың нәтижелері бойынша атом 343 м құрайды. Оңтүстіктен солтүстікке мәндердің біртіндеп үлкеюі арқылы Қазақстан аумағының үстінде ОЖЖ жылдық нормаларын бөлуде ендік сипаты бар. Жиынтық озонының жылғы нормаларының ең төмен мәндері Алматы және Арал теңізінің озоноөлшегіш орындарында, яғни Қазақстанның оңтүстігінде байқалады. ОЖЖ (350 м атм-см) біршама жылдық жоғары нормасы Семейдің солтүстігіне бөлінген орында байқалады.
Соңғы 27 жылдар ағымында жиынтық озонның азаюы 22 м атм-смға немесе 6%-ға байқалды. Жиынтық озонның маусымды өзгерістері айқын жеткілікті бейнеленген. ОЖЖ маңызының төмендеуі (310 - 305 м атм-см) қарашадан бастап желтоқсанға дейін байқалады. Жиынтық озонының ОЖЖ максималды маңызы (385 - 387 м атм-см) ақпаннан наурызға дейін жетеді. OЖЖ жаһанданған құбылмалылығы ерекшеліктерімен сәйкес келетін жазғы-күзгі (9,2- 12,3 м атм-см) мерзімдермен салыстырғанда төмендетілген мәні қарашадан-желтоқсанға дейін байқалады. Жердің бедеріне ультракүлгін биологиялық белсенді сәулеленудің құйылуын түбегейлі ұлғаюына алып келетін озонның жиынтық кішіреюі орташа есеппен көктем-жазда 5%, ал күзде және қыстыгүні 10% құрайды.
Қазақстан 1997 жылы озон қабатын бұзушы заттар бойынша Монреаль хаттамасы мен озон қабатын қорғау бойынша Вена конвенциясына қосылды. 1998 жылы қарашаның соңында Конвенция және Хаттама тарапы болды.
Озон қабатын қорғау бойынша Вена конвенциясының ІІ қосымшасына сәйкес Конвенция Тараптары кез келген қабылданатын шараларды қабылдау лайықты және әділ болатындығының кепілі және жүзеге асыруда мәліметтің жинақталуы мен алмастырулар маңызды құралдар болып табылады.
Осыған байланысты Тараптар алмасатын болады:
- ғылыми ақпаратпен;
- әлеуметтік-экономикалық және коммерциялық ақпараттармен;
- құқықтық ақпаратпен.
Монреаль хаттамасының 7 бабына сәйкес:
«Әрбір тарап секретариатқа өзінің жыл сайынғы .... импорт және экспорт қатынастарындағы сәйкес Тараптар болып табылатын және Тараптар емес елдерге, Тарап болған жыл және әрбір келесі жыл үшін осындай заттардың мәліметтерін ұсынады. Ол осы ақпараттарға қатысты жыл аяқталған соң тоғыз айға дейін ұсынуы керек».
1 ТАРАУ ҒЫЛЫМИ АҚПАРАТ
Бірқатар жылдар ішінде Қазақстандық институттар Қазақстан үстiндегі озон қабатының ультракүлгін сәулелері мен озон қабатының эволюция жағдайын кешенді зерттеумен айналысуда.
2007 жылы озонның аймақтық таратылуы оның маусымдық және қысқа мерзімдік вариацияларындағы біршама толық мәлімет алу туралы озон қабатсаласының жағдайын меңгеру саласындағы біраз ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді:
Достарыңызбен бөлісу: | 
