Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің

Теміржол, автомобиль, өзен, əуе көлік түрлерін, автомобиль жəне теміржолдарды, кеме жолдарын білдіретін республиканың көлік кешеніне шаруашылықаралық жəне мемлекетаралық байланыстарды жүзеге асыруда маңызды рөл беріледі.

Коммерциялық тасымалдаумен айналысатын дара кəсіпкерлердің тасымалдау көлемін бағалауды ескере отырып, көліктің барлық түрлерімен жүк тасымалдау көлемі 2015 жылдың қаңтар-қазанына 2 850,8 млн. тоннаны құрады, бұл 2014 жылдың қаңтар-қазаны көлемінен 8,7% артық. 2013 жылы 3 277,1 млн. тоннаны құрады, бұл 2012 жылдың көлемінен 8,7% артық.

Коммерциялық тасымалдаумен айналысатын дара кəсіпкерлердің тасымалдау көлемін бағалауды ескере отырып, жолаушыларды тасымалдау 2015 жылдың қаңтар-қазанына 2 850,8 млн. адам құрады, бұл 2014 жылдың қаңтар-қазаны көлемінен 1,03% артық. 2013 жылы 20 001,5 млн. адамды құрады.

Сонымен бірге, Қазақстан Еуропа мен Азияның арасындағы коммуникациялық ағынның орталығында орналасқан және ұлттық транзиттік ресурстарды іске асыруға қабілеті орасан зор көлік әлеуетіне ие. Нақты айтқанда, құрлықішілік тасымалдарды жүзеге асыру кезінде Солтүстік-Оңтүстік және Батыс-Шығыс бағытындағы бағыттардың көпшілігінде өңірді айналып өту мүмкін емес, соның өзі ортаазиялық көлік дәліздерінің басымдылық жағын көрсетеді.

«Ұлы Жібек жолын» жаңғырту – кешенді еуразиялық трансқұрлықтық көпір құру өзекті мәселе болып отыр.

2015 жылдың қорытындысы бойынша транзиттік тасымалдау көлемі 15,25 млн. тонна болды, ал транзиттік тасымалдау кірісі 183,8 млрд. теңгені құрады, ол 2014 жылға қарағанда 3,8 млрд. теңгеге өсті.

Иран Парсы шығанағы мен Үнді мұхиты порттарына, сондай-ақ Түркия мен ЕО нарығына шығатын жолдағы маңызды дәліз болып табылады және жаңа көлік дәліздері мен инфрақұрылымдық объектілерді дамытуға барынша күш жұмсайтын болады.

Қазақстан Республикасының трансқұрлықтық тасымалдарды жүзеге асыру саласындағы транзиттік әлеуетін дамыту көбінесе республика аумағындағы көлік дәліздері мен олардың тармақтарын дамытуға байланысты.

2017 жылға қарай Достық станциясынан Ақтау теңіз портына дейін

Қазақстан аумағы арқылы 70 халықаралық әуе дәлізі өтеді. Алматы, Астана, Қарағанды және Атырау әуежайларында «EL AL» (Израиль), «KLM» (Нидерланд), «FedEx» (АҚШ) және т.б авиакомпанияларының Боинг-747 жүк тасымалдайтын тағы басқа әуе кемелері тұрақты түрде жанармай құюды жүзеге асырады.

Қазақстандағы ең ірі жоба Батыс Еуропа елдеріне шығу арқылы Қазақстан мен Ресей аумақтарымен өтетін «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» трансқұрлықтық автокөлік дәлізін ұйымдастыру жобасын іске асырылып жатыр. Жоба құрамында Орталық Азия елдерінен, соның ішінде Өзбекстан мен Қырғызстаннан шығатын барлық дәліздерді реконструкциялау көзделген. Бағыттың жалпы ұзақтығы 8 445 км, оның ішінде: Ресей арқылы – 2 233 км, Қазақстан арқылы – 2 787 км (2 552 км – реконструкциялауға жатады), Қытай арқылы – 3 425 км құрайды.

Көлік логисткалық жүйесі Қазақстан өңірлері арасында экономикалық желінің жүзеге асырылуының негізгі құралы, сондай-ақ әлемдік нарықта қазақстандық тауарларды экспорттаудың негізгі жетекшісі болып табылады.

Ресейге, Қытайға және Оңтүстік Кореяға, Еуропаға, Орта Азияға жүк ағындарына қосымша көлік-логистикалық жүйесінен қызмет көрсетуді талап ететін, Қазақстанның экспорттық операциялар көлемі 2020 жылға 1,5 есе 96 млн.тоннадан 147 млн.тоннаға дейін жоғарылауы мүмкін.Тауар айналымының ең үлкен өсімі Қытай Халық Республикасы және Еуропа мен Ресей елдері арасында болжануда.
Автожол саласы

2016 жылғы жағдай бойынша Қазақстанда автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 176,2 мың км құрайды. Олардың 96,5 мың км астамы жалпы пайдаланымдағы жолдар (республикалық маңызы бар жолдар - 23,7 мың км, жергілікті – 72,8 мың км), 68,7 мың км елді мекендер көшелері және шамамен

2016 жылдың 1 қаңтарына республикалық маңызы бар автожолдар желісі келесі жағдайда: жақсы – 44%; қанағаттанарлық – 40%; қанағатсыз – 16%;

2016 жылдың 1 қаңтарына облыстық және аудандық маңызы бар автожолдар желісі келесі жағдайда: жақсы – 18 %; қанағаттанарлық – 47%; қанағатсыз – 35%.

Автожол саласындағы ең ірі жоба іске асырылуда – «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық транзит дәлізінің қайта жаңартуы. Осы жобаны қаржыландыру 2 көзден қарастырылған: займ қаражаты, республикалық бюджет.

Инфрақұрылымды дамытудың 2015-2019 жылдарға арналған «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасы шенберінде Орталық-Оңтүстік, Орталық-Шығыс, Алматы-Өскемен, Көкшетау-Петропавл-РФ шек, Бейнеу-Ақтау, Ақтөбе-Атырау-Астрахан, Орал-Тасқала жобаларының құрылысы мен реконструкциясы жалғастырылды..

2017 жылдан ХҚҰ тартылған сыртқы қарыздар есебінен Орталық-Батыс дәлізінің, Құрты-Бұрылбайтал(Орталық-Оңтүстік), Ұзынағаш-Отар, Ақтөбе-Мақат, Жетібай-Жаңаөзен автожолдарының реконструкциясын бастау жоспралануда.

Нарықтық тәсілдерді енгізу жаңалық болып табылады және осы мақсаттар үшін ақылы жүйені енгізумен мемлекеттік-жеке серіктестік механизмдерін қолдану айтарлықтай маңызды. Бұл бағытта «ҮАААЖ» жобасын іске асыру жоспарлануда.
Азаматтық авиация

Қазақстан Республикасында 50 авиакомпания және әуе кемелерін пайдаланушылар қызмет көрсетеді, оның ішінде 22 авиакомпания коммерциялық әуе тасымалдарын орындайды, 27-і авиациялық жұмыстарды орындайтын (авиациялық-химиялық, орманды бақылау, мұнай-газ құбырларын айналып ұшып өту және басқа жұмыс түрлері) әуе кемелерін пайдаланушылар және 1 – жалпы мақсаттағы авиацияны пайдаланушылар болып табылады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық әуе кемелерінің мемлекеттік тізілімінде 867 әуе кемесі есепте тұр, оның ішінде 438-і қолданыстағы ұшуға жарамдылық сертификатына ие.

Қазіргі уақытта Қазақстан 26 шетелдік мемлекетпен 88 халықаралық маршрут бойынша аптасына 425 әуе қатынасын орындайды.

Қазақстан ТМД елдерімен 50 маршрут (аптасына 236 рейс), Таяу Шығыс елдерімен 15 маршрут (аптасына 92 рейс), Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен 14 маршрут (аптасына 69 рейс) және Еуроодақ елдерімен 9 маршрут бойынша (аптасына 28 рейс) ұшуды орындайды.

Мемлекет басшысының ұшу географиясын кеңейту жөніндегі тапсырмасын іске асыру шеңберінде 2015 жылы 8 жаңа маршрут ашылды (Астанадан Қазанға, Сеулге, Парижге, Тбилисиге, Дубайға, Атыраудан Минеральные воды, Алматыдан Минскге, Қызылордадан Мәскеуге).

Ішкі авиақатынастар саласында 39 бағыт бойынша тұрақты ұшу жүзеге асырылады.

Соңғы он жылдарда Қазақстанда жолаушылар тасымалының елеулі өсімі байқалады. Қазақстандағы әуе тасымалы рыногының дамуы кірістің өсуімен, еліміздегі тұрғындардың іскери белсенділігімен, сондай-ақ туризмнің дамуымен байланысты.

Қазақстандық авиакомпаниялар тасымалдаған жолаушылар саны 2015 жыл кезеңінде 5,9 млн. адамды құрады, 2014 жылғы аналогиялық кезеңмен салыстырғанда өсім (5,5 млн. адам) 8% құрады. 2015 жылғы кезеңінде әуе жолымен тасымалданған жолаушылар айналымының үлесі 10,6 млрд. жкм (2014 жылғы аналогиялық кезеңде – 9,7 млрд.жкм) құрайды.

Жолаушылар тасымалынан басқа, Қазақстанда ең жедел және қолайлы тасымал түрі болып табылатын жүктерді әуеде тасымалдау жүзеге асырылады.

2015 жылғы кезеңінде жүктерді әуеде тасымалдау 17,2 мың тоннаны құрады, 2014 жылғы аналогиялық кезеңде 19,1 мың тоннаны.

Республиканың транзиттік әлеуетін одан әрі дамыту бойынша үлкен жұмыс жүргізілді, оны тиімді пайдалану азаматтық авиация үшін қосымша табыс табуға және оны дамытудың жоғарғы серпінін сақтауға бағытталған шара болып табылады.

2015 жылы транзиттік авиаұшу көлемі 171,3 млн. ұшақ-километрді, ал 2014 жылы – 179,8 млн. ұшақ-километр құрады.
Су көлігі

Қазақстанның Каспий теңізіндегі жағалау көлік инфрақұрылымы қолданыстағы екі теңіз портын қамтиды – Ақтау және Баутино.

Бұл ретте, Ақтау порты Ақтау порты экспортты-импортты және транзиттік бағыттағы жүктерді өткізуге қатыстырылады, оның Каспий бассейінінде жүк тасымалдауды қамтамасыз етудегі үлесі шамамен 25 % құрайды. Баутино порты теңіздегі мұнай операцияларын қолдау базасы ретінде мамандандырылған.

2015 жылы Ақтау порты арқылы 5,9 млн. тонна аударылған, ол 2014 жылмен салыстырғанда 38% артты.

2016 жылдың 1 қазанына 4,1 млн. тонна жүк аударылған, ол 2015 жылмен салыстырғанда 22% артты.

Теңіз порттары арқылы жыл сайын өткізілетін жүктердің негізгі номенклатурасы мұнай, металл, бидай, паромдық және басқа да жүктер құрайды. Бұл ретте Ақтау порты арқылы өткізілетін мұнай көлемі біртіндеп төмендеуде, сонымен қатар құрғақ жүктерді өңдеу бойынша порттық қуатты ұлғайтудағы қажеттілік туындайды.

2015 жылы Ақтау порты арқылы 5,9 млн. тонна аударылған, ол 2014 жылмен салыстырғанда 38% артты.

2016 жылдың 1 қазанына 4,1 млн. тонна жүк аударылған, ол 2015 жылмен салыстырғанда 22% артты.
3-кесте. ҚР Теңіз көлігіндегі жүктерді тасымалдау серпіні

мың тонна

Каспий бассейніндегі теңіз тасымалдау нарығында Қазақстан флоты

Ақтау порты арқылы өткізілетін мұнайдың жалпы көлемінің

Құрғақ жүктердің барлық көлемі шетелдік кеме компанияларымен тасымалданған, алайда, көрсетілген қызметтерді әртараптандыру мақсатында жүктерді теңіз арқылы тасымалдау нарығында құрғақ жүкті флотты кезең-кезеңмен ұлғайту көзделеді.

«KTZ Express shipping» кеме жүргізу компаниясы Ресей судоверфісінің Санкт-Петербург қаласында 2016 жылғы қаңтарда әрқайсысының жүк көтергіштігі 7 мың тоннаны құрайтын 2 әмбебеп құрғақ жүк кемелерін құрауға келісімге қол қойылды. А.ж. 12 шілдеде «Жібек жолы» 1-ші құрғақ жүк кемесі суға түсіріліп, а.ж. 27 қыркүйекте Ақтау портына келіп жетті. Сондай-ақ, а.ж. 6 қазанда суға 2-ші құрғақ жүк «Атамекен» түсірілді, келуі 2017 жылға жоспарланған.

Сонымен қатар, Қазақстанның сауда флотының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселесі шешімді талап етуде, ол үшін Каспий маңындағы мемлекеттерден төмен емес деңгейде қазақстандық кеме қатынасы компаниялары үшін тең жағдайлар жасауы қажет.

Су көлігіндегі қауіпсіздік деңгейін арттыру үшін ХТҰ қабылдаған конвенциялар талаптарына сәйкес теңіз көлігінде бақылауды ұйымдастыруды қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылданатын болады. Атап айтқанда, Порттың теңіз әкімшілігін құру, навигациялық қауіпсіздікті күшейту, соның ішінде, Құрық портымен Жайық-Каспий арнасында кемелер қозғалысын басқарудың қосымша жүйелерін орнату болжануда.

Өзендегі кеме қатынасы Ертіс, Орал, Қиғаш, Есіл, Іле, өзендерінің бассейндерінде, Қапшағай су қоймасында және Балқаш көлінде жүзеге асырылады. Пайдаланылатын су жолдары учаскелерінің жалпы ұзақтығы 4108,5 км құрайды, соның ішінде 4040,5 км-де кеме қатынасы қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты іс-шаралар іске асырылады.

Ішкі су жолдары бойынша жүк тасымалдауды 659 кемесі бар жеке меншік кеме иелері жүзеге асырады.

Өзен көлігі республиканың көлік жұмысының жалпы көлеміндегі үлес салмағы аз. 2016 жылғы 9 айда ішкі су көлігімен 850,3 мың тонна жүк тасымалданған, 2015 жылмен (839,0 мың тонна) салыстырғанда 101,3 деңгейді құрайды, оның ішінде Ресей Федерациясымен мемлекетаралық қатынаста тасымалдау шамамен 164 мың тонна жүкті құрады немесе 2015 жылдағы 60,8%-ғы деңгейде.

Қазақстанның көлік жүйесінде теміржол көлігі жетекші рөлге ие. Тасымалдаудың қашықтығының алыс болуы, ТМД және Балтық елдерімен салыстырғанда жолаушылар мен жүктерді тасымалдаудың салыстырмалы түрдегі арзан тарифтері теміржол көлігін пайдаланушылар үшін неғұрлым қажетті етуде.

Қазақстан теміржолының пайдалану ұзындығы 14,8 мың км (оның ішінде екі жолды желілер – 4,9 мың км (34 %), электрлендірілген желілер –
4,1 мың км (28%), тығыздығы – 1000 шаршы км-ге 5,5 км, жүк тасымалдылығы – 21,8 млн. тонна-км құрайды.

Елдің жалпы жүк айналымы мен жолаушылар айналымындағы теміржол көлігінің үлесі шамамен 60 %-ды құрайды, бұл ретте барлық көлік түрлерімен тасымалдаудан түскен кірістердегі оның үлесі 20 % құрайды.

Жүк вагондары меншік иелерінің жүк вагондарын беру жөніндегі көрсетілетін қызметтерге бағалық реттеудің болмауы жылжымалы құрамды жаңарту үшін қолайлы жағдай жасайды.

Парктің тозу деңгейі 2014 жылы 56,2% құрады (2012ж. - 63%; 2013ж.-61%).

Республикада облысаралық қатынастардағы теміржол жолаушылар тасымалын мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша конкурстық негізде субсидиялардың бөлінуімен мемлекеттік және жеке меншік компаниялар жүзеге асырады.

Реттеудің қолданыстағы практикасына сәйкес қатынас түрі мен жүк тегіне байланысты тарифтер сараланған. Нәтижесінде тасымалдардан түсетін кірістер қатынастар түрімен және жүк тегімен айқындалатын нарық сегментіне байланысты ерекшеленеді.

«ҚТЖ» ҰК» АҚ Қазақстан Республикасының нарығындағы жалғыз жүк тасымалдаушы болып табылады. Бұл ретте тасымалдауды жүзеге асыру үшін «ҚТЖ» ҰК» АҚ «Локомотив» АҚ, «Қазтеміртранс» АҚ жылжымалы құрамын, басқа да теміржол әкімшіліктерінің мүкәммалдық вагондары мен операторлық компаниялар вагондарының жеке паркін пайдаланады.
Автомобиль көлігі

2015 жылы 3 174,3 млн. тонна жүк тасымалданды, 2014 жылмен салыстырғанда өсім 1,5%-ды құрады.

2015 жылда жүк айналымы 159,4 млрд. ткм құрады, 2014 жылмен салыстырғанда өсім 2,8%-ды құрады.

2015 жылда 21 810,7 млн. жолаушы тасымалданды, 2014 жылмен салыстырғанда 2,6%-ға өсті.

2015 жылда жолаушылар айналымы 221,2 млрд. ткм құрады, 2014 жылмен салыстырғанда 2,8%-ға өсті.

2016 жылғы 9 айда:

- 2 281,9 млн. тонна жүк тасымалданды, 2015 жылмен салыстырғанда 0,2% -ға өсім;

- жүк айналымы 114,9 млрд.ткм құрады, 2015 жылмен салыстырғанда 1,4% -ға өсім;

- 16 411,2 млн.адам тасымалданды, 2015 жылмен салыстырғанда 2,4% -ға көп;

- жолаушылар айналымы 172,4 млрд. пкм құрады, 2015 жылмен салыстырғанда 6,7% -ға өсім.

2014 жылдың қорытындысы бойынша халықаралық автомобиль көлігі қатынаста 38,5% құрады, ал 2015 жылы - 39%.

Тұрақты қатынаста 137 халықаралық және 254 аса облысаралық тұрақты жолаушылар маршруттары бар.

Автомобиль паркі жоғары тозумен сипатталады – қолдану мерзімі
12 жылдан асатын автокөлік құралдарының үлесі 70%-ды құрайды, соның ішінде 78%-ды автобустар және 60%-ды жүк автомобильдері құрайды.
1.2) Негізгі проблемаларды талдау

Транзиттік-көліктік әлеуетін дамыту

Қазақстанның сатушы әріптестерінің халықаралық стандарттары мен жүйелері кейбір көлік инфрақұрылымының техникалық параметрлерімен үйлеспейтінінің себебі өңірлік интеграцияның жолында және сату-көлік жүйесін дамытуда едәуір кедергінің болуында.

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының барлық аумақтарында көлік-коммуникация жүйелерін орналастырудың теңгерімсіздігі, бірыңғай экономикалық кеңістігін дамытуына және тұрғындардың оңтайлы өсуіне кедергі етеді.

Жүк таситын тасымалдаудың маңызды келелі мәселелерді келесі топтарға бөлуге болады:

1. 
   инфрақұрылымдық шектеулер мен көшпелі составтың жетіспеушілігі;
   
2. 
   жүкті АКҚ (отыратын тягачтар) өндірудің жоқтығы;
   
3. 
   логистикалық сервистерінің төмен дәрежесі;
   
4. 
   экспедиторлық қызметінің жетілмегендігі;
   
5. 
   әкімшілік кедергілер.
   

1) әуе кемелерін қабылдау-ұшыру үшін бірқатар өңірлік әуежайлардың ИКАО халықаралық стандарттарына сәйкес келмеуі;

2) авиакөлік инфрақұрылымының жердегі техникамен, жүк қоймаларымен және терминалдармен жарақтануының қажетті деңгейде болмауы;

3) авиация персоналының жетіспеушілігі болып табылады;

4) Қазақстан өңірлерінде авиакөлік қызметтерінің қол жетпеуі.

Азаматтық авиация саласы қалыптасуының бастапқы кезеңдегі әуежайлар инфрақұрылымын дамыту, мемлекеттік бюджеттен қаржылық қолдауды талап етеді.

Қазіргі таңда азаматтық авиациясы үшін ұшқыш құрамы кадрларының жетіспеушілігі пайда болды. Әскери ұшқыштар мен азаматтық авиация ұшқыштардың орта жастары 40-45 жастан артады, атап айтқанда әуе көлігін басқару үшін зейнеталды жас.

Азаматтық авиация мұқтаждығы үшін қажетті ұшу-кардлық потенциалын дайындау.

Су көлігі саласында порттық және қызмет көрсету инфрақұрылымының жеткіліксіз қуаты, білікті отандық мамандардың тапшылығы, кеме қатынасы шлюздерінің техникалық қауіпсіздіктің жеке талаптарына сәйкес келмеуі, сауда флотының жеткіліксіз саны, мемлекеттік техникалық флоттың тозғандығы байқалады.

Осыған байланысты теңіздегі сауда флотын дамыту, мемлекеттік техникалық өзен флотын ауыстыру, Шүлбі шлюзінің қорғаныш гидротехникалық құрылысты салу, кеме қозғалысы мен теңізде құтқару операцияларын басқарудың мамандандырылған жүйесін құру бойынша жұмыстарды жалғастыру қажет.

Жалпы заманға сай серіктік және телекоммуникациялық жүйелердің көмегімен жүк және жолаушылар тасымалдарының мониторингін толымды іске асыруға мүмкіндік беретін автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің жетілмегендігі байқалады.

Көліктегі апаттылық деңгейіне себерші болатын негізгі факторлар:

1) көлік процесіне қатысушылардың тәртібі мен біліктігінің төмендігі;

2) тасымалдарды ұйымдастырудың технологиялық процестерін сақтамау;

3) бақылау органдарының материалды-техникалық жабдықталуының жеткіліксіздігі;

4) көлік құралдарының қанағаттандырарлықсыз техникалық жағдайы мен тозуы.

Заң шығару деңгейінде тұрақты жолаушылар маршруттарындағы автобустарды жаңарту бойынша, сондай-ақ автокөлік саласында автоматтандыруды дамыту бойынша міндетті талартар енгізілген.

Басқа мәселе саны 100 адамнан асатын елді мекендерді тұрақты автобус қатынастарымен қамту болып табылады, 2015 жылғы 1 қаңтардағы жағдайы бойынша 78,5%-ды құраған (6 623 ауылды елді мекенге 5 200 бірлік).

Халықтың мобильділігін қамтамасыз ету мақсатында инфрақұрылым мен автомобиль жолдарын дамытуды ескере отырып, елді мекендерді тұрақты автобус қатынасымен толық (100%) қамтамасыз ету қажет.