55
IV ТАРАУ
БАЛАЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ТІЛІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
1. Байланыстырып сөйлеуге үйрету туралы түсінік
Бала табиғатының, жаратылысының жалпы табиғи мүмкіндігінің бір
белгісі – кіші жас кезеңіндегі сөзге құлақ қойғыштық қабілет нышандары. Тәні
таза, жаны сау бала қалай жетілсе, тілі де солай жетіледі. Бастауыш сыныпта
қазақ тілін оқыту әдістемесін жасаған әдіскер ғалымымыз С. Рахметова: «Бала
тілді ешбір ереже білмей-ақ, оқымай-ақ сөздерді қиыстырады, сөйлемдер
құрастырады, ойын жеткізе алады. Мұның барлығы ауызша сөйлеу шеңберінде
ғана. Бірақ, өкінішке орай, біздің мектептерімізге келетін балалар отбасының
сөйлеу дәрежесінде екенін естен шығармауымыз керек. Қазіргі мәселе–
балалардың ана тілін еркін меңгеруіне, сөзді таза қолданып, дұрыс құрастырып,
сөз тіркестері мен сөйлемдерді өзара жүйесімен құрастырып жеткізе
бермейтігінде. Көбінесе олардың сөздері жаттанды, не орысшадан тікелей
аударған күйде келеді», - деп жазды [45]. Бұл үшін әдістемеде не істеліп келген
және не істеліп жатыр? Бұл сұраққа жауап бере қою да оңай емес. Өйткені
қазақ тілін орыс аудиториясында оқыту бойынша алғаш ғылыми еңбек жазған
әдіскер ғалымымыз Ш. Сарыбаев сабақ практикалық сабақ болмайынша, яғни
сабақ сөйлеу сабағы болмайынша, сол тілде үйренушінің байланыстырып
сөйлеуі жүзеге аспайтынын кезінде ескерткен болатын.
Байланыстырып сөйлеудің екі формасы бар: өзара ауызекі сөйлесу және
ойды өз атынан, өзге адамның, не кітап мазмұны бойынша ауызша әңгімелеп
айтуы. Бұл мәселе орыс тілді аудиторияда да, қазіргі қазақ тілді аудиториядағы
орысша сөйлейтін балаларда бірдей дамытуды қажет етеді.
Сөз – ойдың сыртқы формасы. Ойың орысша болса, қазақша ой жеткізе
қою қиын. Байланысты тіл деп, кем дегенде, үш, әйтпесе одан да көп
сөйлемдерден тұратын ойды жүйелі құрастырылған мәтінмен жеткізуді
айтамыз.
Байланыстырып сөйлеу тілін жетілдіруде нәтиже шығару үшін, сол тілде
баланың сөздік қорының мол болуына қол жеткізілуі керек.
Тіл негізінен табиғи түрде, табиғи қалыптасқан ортада дамытылатын
құбылыс екендігі белгілі. Дей тұрғанмен, екі-үш тіл қатарынан қолданылатын
ортада бір тілдің екіншісіне кедергі келтіретіні, бір тілдің екіншісін басып
тұратыны байқалады. Сондықтан да тілді жасанды түрде де меңгерту мәселесі
туындап отыр. Ол үшін қандай жолдар керек? Үй-ішінде тілі орысша шыққан
баламен ата-анасы ана тіліне аударма түрде сөйлесуі керек пе? Жоқ, басқа
жолдарын қарастырамыз ба? Сұрақтар, кедергілер көп. Балалардың байланысты
сөйлеуі қазақ тілі, тіл дамыту, қоршаған ортамен таныстыру сабақтарында
біртіндеп үйретіледі. Балаға әр сабақта берілетін сөздерді өзге сөздермен
мағыналық байланысқа түсетіндей етіп беру, баланың келесі сабақта сол
сөздерден тіркестіріп бір ой шығаруға болатынын түсінуін қамтамасыз ету –
олардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың басты жолы. Жеке
сөздерді, бір ғана ұғым не бірнеше мағына беретін сөз бен сөз тіркестерін
56
сызбадан, таңбадан көзбен көріп, көңілмен мейірлене қабылдағанда ғана балада
байланыстыра сөйлеу пайда болады. Кеңес заманы тұсында одаққа кіретін он
алты республиканың балабақшаларына, мектептің бастауыш сынып
оқушыларына қанық бояулы қабырғаға ілетін суреттер топтамалары [46]
шығарылып тұратын. Балалар тақырыптық суреттерді пайдаланып, көрмеген
самолеттерінің, метролардың, т.б. аттарын біліп алатын, көрмегендерін
көңілдерімен армандап, сөйлемдер құрастыратын. Бүгінде компьютерді, суретті
кітапшаларды қолданып, балалармен үлкендер мемлекеттік тілде сөйлесіп,
үйреніп келе жатқанын мадақтап, бағалап отыру республикада тіл саясатын
тұрақтандырудың бірден-бір амалы. Қазақ тілін ана тіліндей құрметтеп,
мемлекеттік тілде балабақшадан бастап ауызша сөйлету негізі бағдарламаға сай
етіліп, дұрыс салынса, байланыстыра сөйлеу мақсаты сонда нақты орындалады.
Баланың байланыстырып сөйлеуіне қажетті құралдардың түр-түрлерін
компьютермен жасап алудың жолдары көп. Әрбір тақырыптық лексикалық
тілдік материалдар өтілгеннен соң, балалардан ауызша сөйлеу тестілері алынуы
керек. Топ балаларының айналасындағы қарым-қатынас нысандарына сәйкес
мазмұнды тақырыптық суреттер, жергілікті және балалар әдебиетіндегі классик
жазушылардың шығармашылығынан лайықты мәтіндер топтамасы әзірленуі
балаларды байланыстырып, өз ойларын қазақ тілінде жеткізуге ыңғайлайды.
Сонымен, тіл дамытудың үш бағыты әр деңгейде, әрбір оқыту сатысында
баланы сөйлеуге жетелейтіндей деңгейде ұсталуы керек. Олар:
1. Балалардың лексикалық минимумының сөйлеуге бағыттайтындай етіліп
беріліп, олардың жетілдіріліп отырылуы;
2. Балалардың қарапайым грамматикалық білім деңгейлерінің әр сабақта
бекітіліп, жетілдіріліп отырылуы, яғни әр мәтіндегі әр тіркестің, сөйлемнің
байланысына назар аудартып отыру. Осы екі деңгейдің грамматикалық,
орфоэпиялық, мәнерлілік просодияларын ұстанған бала ғана байланыстырып
сөйлеу деңгейіне жете алады. Осылардың сан алуан әдістерін сабақ мақсатына
қарай таңдай білу– қазақ тілі мұғалімінің кәсіби міндеті.
Сөйлетуге үйретудің арнайы шарттары бар. Барлық оқыту сатыларында
оқытуда ол әрдайым екеу: біріншісі–адамға өз ойын басқаға сол тілде білдірудің
қажеттігі болуы; екіншісі–сөйлеушінің басқа адамға жеткізетін мағлұматы
болуы. Бұл орайда, топ ішінде өткізілетін сөз жарыстары, балабақшада «Біз
мемлекеттік тілде сөйлесеміз» атты арнайы күндер мен апталықтардың
ұйымдастырылуы, жол көліктерінде, телефон байланыстарында, тұрмысқа
қажетті қоғамдық орындарда тілдік қатысымның мемлекеттік тілде орныға
бастауы негізгі шарттар болмақ.
2. Диалогты және монологты сөйлеуді үйрету әдістері
Сөйлеу өзінің ішкі түрі мен мазмұнына қарай диалогты және монологты
сөйлеу болып екіге бөлінеді. Диалог гректің dia – бірнеше және logos – сөз,
сөйлеу дегендерінен шыққан, яғни бірнеше кісінің сөйлеуі дегенді аңғартады.
Шынында, диалогтық сөйлеу кемінде екі адам арасындағы сөзге байланысты
құрылады. Сөйлеу түрі түрліше болып келеді. Сөйлеушінің хабарына қарай олар
біріне-бірі қақпайлап, реплика тастап, сұрақ қойып, оған тиісті жауап алып
Достарыңызбен бөлісу: |
