45
екендігі, тек қана Ө дыбысын айтқанда, ерін О дыбысына қарағанда сәл алға
созылатындығы ескертіледі. Ұ, Ү дыбыстары жасалу орындары жағынан У
дыбысымен салыстыруда еріннің алға дөңгелене жиырылуын көрсетіп, әр
дыбысты айтқанда дөңгеленген еріннің ұшындағы саңылау тесіктің қандай
аумақта болатындығына назар аударту, баланың тілін оларды салыстыра
отырып жаттықтыру бұл дыбыстардың анық және тез артикуляциялануына
әкеледі. Орыс тілінде мұндай түсініктемені былай беруге болады: «Когда мы
произносим звук Ұ – язык принимает положение при произношении буквы
Ы. Спинку языка оттягиваем назад, рот приоткроем. Но когда произносим звук
Ү губы надо округлять и вытягивать вперед. Попробуем все вместе правильно
произнести схожие по звучанию звуки: Ұ-Ы; Ү-У (3 рет қайталау), а так же
одинаковые по месту образования, разные друг с другом по произношению:
Ұ-Ү; Ү-У (3 рет қайталау).
Еліктеу әдісі дегеніміз – үйретілетін жаңа дыбыстың айтылуын еріксіз
туғызатын жағдаят (ситуация) туғызып, балалардың айтылуы қиын дыбысты
еріксіз айтуына ықпал жасау. Мысалы, Ү дыбысын айтқызу үшін «үф, үф!» деп
шайды суыту, шарға жел үрлеу; Ұ дыбысына қасқырдың ұлығанын салу,
Ә дыбысын айтқызу үшін әже болып құндақтағы баланы әлдилету, Қ дыбысына
жерден жем іздеген тауықтың, айқайлаған әтештің дауыстарын келтірту
балалардың ойнап отырып, дұрыс дыбыстауына жол ашады.
Сол сияқты Ң дыбысын түйенің керуенде келе жатқандағы дыбысына
еліктету, Ғ дыбысын баланың тамағына су толтырып, шайғызуға еліктету
арқылы бекітуге болады.
Еліктеу әдісінің сөздік әдіспен ұштастырыла қолданылуы жағдаятты
әңгіме түрінде анық көрінеді. «Балалар,– деп бастайды әңгімесін қазақ тілі
мұғалімі, – сендер білесіңдер, маймақ аю балды өте жақсы көреді. Бірде ол
балды сылқита жепті. Жегені сонша, тіпті тістері ауырып қалыпты. Ауруы
жанына батқан аю «-Ы, Ы, Ы» деп ыңқылдапты. Қане, қалай ыңқылдапты?
(Балалар Ы дыбысын қысқа айтып үйренеді). Аюдың үңгірінің жанынан өтіп
бара жатқан қоян оны мазақтамақ болады. Ол өзінің тісін ұстай алып «-І, І, І»
деп ыңқылдай жөнеледі (Балалар қоянның нәзік даусымен І дыбысын жұмсақ,
нәзік етіп айтады).
Сөздік әдісінің негізі барлық әдістерде бар. Оның барлық жерде
кездесуіне орай сөздік тәсілдер туындайды. Олардың түрлері мынандай:
1. Бекітілетін дыбыстары бар сөздерді айтқызу: Ескертілетін жағдай: бұл
сөздер балалардың бұрын танысқан сөздері немесе қазақ балаларының аты-
жөні болуы мүмкін. Мысалы: Гүлсім, Гүлжан, Гүлнәр, Ұлтай, Ұлан, Ұлықбек...
2. Орысша-қазақша ұқсас сөз сыңарларын және қазақша ұқсас сөздерді
айтқызу. Мысалы: утюг-үтік, урюк-өрік, стол-үстел. Қол-көл, сан-сән, т.б.
3. Қазақ тілінің ерекше дыбыстарына арналған жаңылтпаштар айтқызу.
«Тау дәу, дәу тау»деп, – Ә дыбысына; «Піскен пісте, піс те, жерге
түспе»,– деп І дыбысына; «Алашаға отырды бала-шаға», – деп, Ғ дыбысына;
«Ұш, ұш, ұш... Ұшсаң құсша ұш.», – деп Ұ дыбысына;
4. Көркем шығарма оқу. Бұл екі тәсіл – қазақ тіліне үйрене бастаған
балаларға қолдануда қиындық тигізетін тәсілдер. Әдістемелік еңбектерде
46
балаларға мағынасы таныс емес сөздерді қамтитын көркем шығарма үлгілері
тіл жаттықтыру үшін берілмейді. Оларды қазақ балаларына айтқызып
жаттатқызу кезінде мәнерлі сөйлеуге үйрету үшін қолдану тиімді екенін
ескерген жөн. Сонымен қатар кейбір тақырыптарға сәйкес өлең-тақпақтарды
хормен айтуға лайықтап алу керек. Ондай шығармаларда қайталанып келетін
қайырма жолдар тілді жаңа да меңгеріп келе жатқан балаларға тез
қабылданады.
Жинақтап айтқанда, тілдің дыбыстық мәдениетін қалыптастыратын әдіс-
тәсілдер көп, дегенмен солардың ішінде балаларды еліктете отырып тіл
жаттықтыратын әдіс ең тиімді және басқа әдіс-тәсілдердің жиынтығы болып
табылады. Енді тәжірибеде тиімділігі әбден орнығып келе жатқан–
фонетикалық ойын – жаттығу тәсіліне тоқталайық.
3. Баланы дыбыстық мәдениетке тәрбиелеу мен фонетикалық ойын
ұйымдастыру жолдары
Балалар сөзіндегі дыбыстарды дұрыс айта білу мәдениетін қалыптастыру
жұмысы негізінен балалар бақшасында балалардың тәрбиешімен және үйде
басқа да ересектермен еркін сөйлесуі үдерісінде ұйымдастырылады: ересек
адам балалардың дыбыстарды артикуляциялау немесе дауысты интонациялау
кезіндегі модульдеудегі қателерді түзетеді.
Бала сөзіндегі қателерді түзету оны жәбірлемейтін, әдепті болуы тиіс: бұл
жағдайда қалай сөйлеу керектігінің үлгісін тәрбиешінің өзі көрсетеді және бала
өзіне еліктеуге тырысқан жағдайда оны мадақтайды.
Балалардың дұрыс айту дағдысын қалыптастыру арнаулы сабақтарда
жүргізіледі. Фонетика бойынша арнаулы сабақтардың әрқашан да нақты
міндеттері болады:
1) дұрыс тыныс алуды қалыптастыру;
2) сөз ритмін үйрену (буынға бөлу);
3) сөздің жекелеген дыбыстарының айтылуын үйрену;
4) жекелеген просодемаларды модульдеу дағыларына ие болу;
5) сөйлемнің аяқталған интонациясын немесе сөйлемнің мағыналық
бөлімінің интонациялық фигураларын айту дағдыларына ие болу.
Егер бала өз жасындағы балалар әлдеқашан үйренген кейбір
дыбыстардың артикуляциясын немесе интонация (просодема) элементтерінің
модульдеуін үйренбеген болса, онда баламен жұмысты оның жасына
байланысты емес, оның қабілетіне сай жүргізу керек.
Фонетика бойынша сабақтар бір сабаққа бөлінген барлық оқу уақытын
тұтасымен алатындықтан, сирек жағдайларда ғана осылайша ұзақ жүргізіледі.
Көбінесе балалардың қазақ тіліне тән сөз дыбыстарын дұрыс айту мәдениетін
жетілдіру жаттығулары жүйелі (байланыстырыла) сөйлеуді дамыту сабағына
құрамдас бөлік ретінде енеді де, осы сабаққа арналған жүйелі мәтінге енетін
сондай фонологиялық құбылыстарды: сондай сөз дыбыстары мен сондай
просодемаларды қайталайды. Тіл дамуы кенже қалған басқа ұлт балаларымен
күн сайын «фонетикалық минуттар» (0,5-1 минутқа созылатын жаттығулар)
жүргізу ұсынылады. Жаттығулар, әрине, орыс тілді ортада меңгере алмаған тіл
материалы негізінде құрылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
