Әскери-өнеркәсіптік
кешен
нысандарының
экожүйелерге
әсері:зымыран
полигондары,
«Байқоңыр» ғарыш айлағы, уран кендерін өндіру және
өңдеу мекемелері.
Қазақстанда қазіргі уақытта төрт әскери сынақ
полигоны және «Байқоңыр» кешені жұмыс істейді.
«Байқоңыр» ғарыш айлағы Қазақстанның оңтүстік-батыс
44
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Оқу құралы
бөлігінде Қызылорда облысының аумағында орналасқан,
жалпы аумағы 6,7 мың км (кв) жерді алып
жатыр.Аймақтың
жер
бедері
тұзды
топырақты,
жылжымалы құмды төбешіктерден тұрады. Өсімдік
түрлері
көп,
бірақ
сирек
орналасқан,
негізінен
эфермерлерден тұрады, шілде айынының ортасына дейін
сақталып күйіп кетеді.Жылдың үш жүз күнінде жел соғып,
17-38 күнінде шаңды борандар тұрады. Көптеген ғылыми
зерттеулер ауа ылғалдылығының төмендеуін, жылдың әр
мезгілінде температураның күрт өзгеруін ғарыш ұшу
аппаратының жұмысымен байланыстырады. Ғарыш ұшу
аппаратының қоршаған ортаға зияны ауа ағынын (циклон)
күшейтумен шектеліп қоймай салмағы 3,2 тоннадан-16,2
тоннаға дейін болатын зымырандардың жағар және
жанармай қалдықтары құрамында химиялық токсидті
қосылыстардың әсерінен пайда болуда. Зымырандардың
жерге түскен, құлаған сынықтары қоршаған ортаға аса
қауіпті улы болып келеді. Байқоңыр ғарыш айлағы
зымыран ұшыру кезінде бөлінетін бөлшектер құлайтын
жалпы ауданы 12,24 млн. гектар жермен қамтамасыз
етілген. Ғарыш айлағынан ұшырылатын зымыран
жеткізгіштердің двигателіне пайдаланатын жанармайында:
1.
Азоттетраоксиді
және
азот
қышқылы
тотықтырғыштармен симметриясыз диметилигидрозин
(СДМГ);
2.
Сутегі
тотығы
мен
сұйық
оттегі
тотықтырғыштарымен көміртегі (РТ-1,РГ,Т-1) жанармай,
бұл қосылыс бөлшектің жерге құлауы кезінде буланып
оттегі және сутегіне айналып кетеді. РТ-1 және осы тектес
басқа қосылыстар қоршаған ортаға керосин және бензин
тәрізді әсер етеді, ал симметриясыз диметилгидрозин
(гептил) қауіптілігі жағынан бірінші класқа жататын
45
химиялық токсинді қосылыс. Зымыран жанармай
компоненттеріне жататын
токсинді
қосылыстардың
әсерінен
өсімдіктердің
қысқа
болып,
кейбір
морфологиялық өзгерістер байқалып, ауылшаруашылық
өсімдіктердің
сапасы
нашарлап
және
өнімділігі
төмендейтіні айқындалған. Мысалы, сандық мәліметтерге
тоқталсақ, 50 км биіктікте зымыран «Спейс-Шаттл» 150
тонна көмір оксидін, 500 тонна су және сутешін бөледі,
осындай биіктіктегі «энергия» ұшу аппараты 740 тонна
көміртегі оксидін, 750 тонна су және сутегін бөледі. Қысқа
қашықтықтағы мұндай қалдықтар жасанды бұлт түзіп,
қышқылды жаңбырға айналады және ұшыру аймағынан
200 км (кв) қашықтыққа дейінгі аймақтың ауа-райын
өзгертеді. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан ұшырылтын
«Протон» зымыран жеткізгішінің бір рет ұшырылуына
180 тонна гептил құйылады. Ғарыш айлағы жұмыс
жүргізгенінен
бастап
(1956ж)
мұндай
«Протон»
зымыранның 260-тан астамы ұшырылған. Оның жерге
құлаған аумағына 1,5-3,5 тоннаға дейін гептил қалдығы
төгіледі. Сонда бір рет ұшырылғанда орта есеппен 2 тонна
гептил жерге төгілгенде 44 жылда 520000 тонна гептил
төгілгені айқын. Ғарыш айлағы қоршаған ортаға
төмендегідей кері әсерін тигізеді:
- ұшу процесінен кейін атмосфераның табиғи режімі бұзылады;
- атмосфераны және жер беті қабаттарын токсинді
зымыран жанармайының қалдықтарымен ластайды;
- атмосфераның озон қабатын бұзады;
-аймақтарды ұшу аппаратының қалдықтарымен,
сынықтарымен зақымдайды;
- қышқылды жаңбырдың жаууына себепші болады;
- ауқымды масштабта температураның жоғарлауына
әсер етеді;
46
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Оқу құралы
Осы жағдайларда қоршаған ортаның жай-күйін
бағалау ғарыш құралдарын, әскери техниканы және әскери
обьектілерді шығару, сынау, сақтау және пайдалану
орындарында, сондай-ақ өнеркәсіп ұйымдары орналасқан,
зымыран-ғарыш қызметін жүзеге асыратын әскери
бөлімшелер
мен
құрылымдар
тұрған
орындарда
техногендік ықпалдың алдын алу мен жою проблемасын
шешуде маңызды орын алады. Қазіргі уақытта «Қазақстан
Республикасы аумағының зымыран-ғарыш қызметімен
байланысты учаскелерінің экологиялық жай-күйінің
мониторингі» бюджеттік бағдарламасы бойынша ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізілуде.Сонымен бірге Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 29 желтоқсандағы
№1449
қаулысымен
минералды-шикізаттық
кешені
ресурстық
базасын
дамытудың
2003-2010жылдарға
арналған
бағдарламасы
шеңберінде
әскери-сынақ
полигондарының аумақтарын гидрогеологиялық және
геоэкологиялық зерттеулер басталды. Радиактивті ластану
Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігіне қатер тудырды,
олардың шығу көздерін төмендегідей төрт топқа бөлеміз:
-жұмыс істемей тұрған уран өндіруші және уран
өңдеуші
кәсіпорындардың
қалдықтары
(уран
кен
орындарының үйінділері, өздігінен төгілетін ұңғымалар
қалдық
қоймалары,
технологиялық
желілердің
бөлшектелген жабдығы;
-ядролық қаруды сынау нәтижесінде ластанған
аумақтар;
-мұнай өндіру өнеркәсібі мен мұнай жабдығының
қалдықтары;
-ядролық реакторлардың жұмыс істеуі нәтижесінде
пайда болған қалдықтар мен радиоизотоптық өнім;
47
Қазақстанда
табиғи
радиактивтіліктің
жоғары
деңгейін беретін уран беруші алты ірі геологиялық өңір,
көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын
кеніштер, уран өндіруші кәсіпорындар мен ядролық
жарылыстар жасаған жерлерде шоғырланған қалдықтар
бар.Қазақстан аумағында 30 пайыздан астам адам
денсаулығына қауіп төндіретін табиғи радиактивті газ-
радонның жоғары бөлінуінің мүмкіндігі орын алған.
Кәсіпорындарда иондаушы сәулелерді пайдаланудан
қалған 50 мыңнан астам көздері бар және радиациялық
зерттеу барысында олардың 16-сы адам үшін өте қауіпті,
700-ден астамы бақылаусыз ашық жатқандығы анықталды.
Осыған байланысты жер бетіндегі радиактивті уланудан
және қоршаған ортаның ластанудан алдын-алу үшін 2005ж
дейін бағдарлама дайындау жұмыстары жүргізілді. Ауыз
су мен жер бетіндегі уран қалдықтарымен радиактивті
үйінділерінен сақтау жұмыстары еліміздің барлық
аймақтарын қамтыды.
.
Достарыңызбен бөлісу: | 
