Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

72 

 

Алтынсариннің  қосқан  үлесі.  Əдебиетті  оқытудағы  педагог  көзқарастарының  халық 

этнопедагогикасымен 

жəне 

 

орыс 

ғалымдары 

В.В.Водовозов, 

В.Я.Стоюнин 

К.Д.Ушинскийдің  тəжірибелерімен    байланыстылығы,  кейінгі  кезеңдердегі  оқыту 

үдерісінде  жалғасуы.  

ХХ  ғасыр  басында  əдебиетті  оқу  пəні  ретінде  қолдануға,  тиісті  оқу  құралдарын 

жазуға  А.  Байтұрсыновтың,  М.Дулатов,  Ж.  Аймауытов,  М.Жұмабаевтың  қосқан  үлесі. 

Қазақ  халқының  сөз  өнерін  оқу-тəрбие  ісінде  пайдаланудың  ғылыми-тəжірибелік  негізін 

анықтауға деген көзқарастары мен еңбектерінің мəні.   Қазақ 

əдебиетін 

басқа 

ұлт 

оқушыларына  жеткізудің  танымдық,  тəрбиелік  маңызы  жөніндегі  М.Əуезовтің  айтқан 

пікірлері.  

 

Қазақ  тілінде  оқытпайтын  мектептерде  қазақ  əдебиетінің  пəн  ретінде  оқу 

жоспарына 1958-59 жылдары енгізілуі.     Қазақ  əдебиеті  пəні  бойынша  жасалған 

алғашқы  оқу  бағдарламалардың,    оқулықтар  мен  хрестоматиялардың  мазмұны  мен 

құрылымы.    Қазақ  əдебиеті  сабақтары  аудармаларды  оқытумен  шектеліп,  сөз  өнерінің 

танымдық, тəрбиелік, дамытушылық мүмкіндіктерін толық пайдалануға мəн берілмеуінің 

себебі мен салдары. Бұл жағдайдың  басқа тілді мектептерде оқитын балаларға əдеби білім 

мен халық педагогикасы тұрғысынан тəрбие беру ісіне жасаған зиянды жақтары. 

 Оқу    орыс  тілінде  жүретін  мектептер  үшін  қазақ  əдебиеті  курсының  алғаш 

бағдарламалары  мен  оқулықтарын  жазудағы    М.С.  Сильченко,    Н.С,  Смирнова,  Ш.Қ 

Сəтпаева,  Х.Əдибаевтың  қосқан  үлестері.  Қазақ  тілінде  оқытпайтын  мектептерде  қазақ 

əдебиетін оқыту мəселелеріне байланысты ізденістер мен еңбектер, бұл іске ғалымдар мен 

мұғалімдердің қосқан  үлесі, таңдаулы тəжірибелерді насихаттап тарату жолында арнайы 

«Педагогикалық  оқулардың»  өткізілуі  жəне  «Қазақстан  мектебі»,    «Қазақ  тілі  мен 

əдебиеті»,    «Литература  в  школе»,    «Русский  язык  и  литература  в  казахской  школе»,  

«Қазақ тілі мен əдебиеті орыс мектебінде» жорналдарының, т.б.  педагогикалық баспасөз 

құралдарының  рөлі. 

1990-  1995  жылдардағы  білім  беру  саласындағы  өзгерістердің    қазақ  əдебиетін 

оқыту сапасын көтеруге тигізген ықпалы. К.Бейбітова, К.Əбілқасымова,  К. Сариева, И.Р. 

Махракова,  Б.Кəріпжанова,  Р.Көшенова,  Ермаханова  М.М.,    жəне  т.б.  əдіскер 

ғалымдардың  оқу  орыс  тілінде  жүретін  мектептеріне  арналған  қазақ  əдебиеті 

бағдарламалары мен оқулықтарына, зерттеу еңбектері  мен мақалаларына шолу. 

1991-2000  жылдардағы  білім  беру  саласындағы  өзгерістердің  қазақ  əдебиетін 

оқытуға  жаңа  бағыт  əкелгендігі,  қазақ  əдебиеті  пəнін  қазақ  тілінде  оқытпайтын 

мектептердің  оқу жоспарына 5 сыныптан бастап енгізу,  пəнді тұңғыш рет түпнұсқалары 

арқылы оқыту мəселесінің күн тəртібіне қойылып, іске асырылуы. Қазақ əдебиетін оқыту 

əдістемесі саласындағы бүгінгі ізденістер мен мəселелер. 

Қазақ тілінде оқытпайтын  мектептердегі қазақ  əдебиетінің   

 мазмұны, оқулықтар мен оқу құралдары 

  2001  жылы  Ы.Алтынсарин  атындағы  қазақ  білім  академиясының  жалпы  орта 

білім институтының ұйымдастыруымен оқуы  орыс, ұйғыр, өзбек тілінде жүретін жалпы 

білім беретін мектептердің 5-9 сыныптарына  арналған қазақ əдебиеті бағдарламасының, 

оқулықтар мен оқу-əдістемелік құралдарының дайындалуы.  

Əдебиет  пəні  бағадрламасының  мемлекеттік  құжат  ретіндегі  қызметі,  қоғамдық 

мəні.  Оның  əдебиеттану,  педагогика,  психология,  оқыту  əдістемесі,  т.б.  ғылымдардың 

методологиялық  принциптеріне    сүйене  отырып  жасалатындығы.  Көркем  шығарманы 

оқып  талдаудың  бағыт  –  бағдарлары,  оқушының    білім-білік  дағдыларына  қойылатын 

талаптары, т.б. жөніндегі нұсқаулардың əдістемелік мəні. Əдебиет пəні бағдарламаларын 

мемлекеттік  білім  стандарты    талаптарына  сай  жетілдіру  мəселесі,  білім  мазмұнын 

жаңарту бағытындағы соңғы кездегі ізденістердің тигізетін ықпалы.  

Қазақ  тілінде  оқытпайтын  мектептерге  арналған  əдебиет  пəні  бағдарламасының 

ұлттық  мектеп  бағдарламасына  қарағандағы  айырмашылықтары,  олардың  басты 

себептері. 

73 

 

Ү-ІХ  сыныптардағы    қазақ  əдебиеті  пəнінің  ерекшеліктері.  Орталау  сынып 

оқушыларының    орыс  жəне  басқа  ұлт  əдебиетін  оқу  нəтижесінде  қалыптасқан 

оқырмандық  тəжірибе  өлшемдерінің,  жас  ерекшеліктерінің  жəне  шығарма  тілін  меңгеру 

деңгейлерінің  бағдарламада  ескерілуі.  Ү-ІХ  сыныптарға  арналған  əдеби  оқу 

материалдарының  сатылай  жүйелеу  принципіне  негізделгені.  Бұл  сыныптардағы  əдеби 

оқу  жүйесі,  оның    негізгі  мақсат-міндеттері,  жанрлық-хронологиялық  ретпен  құрылуы.  

Əдеби  материалдардың  мазмұны  мен  көлемі,  бағдарламада  көрсетілген  мақсат  – 

міндеттерге  сəйкестігі.  Пəнаралық  байланыстың,  сыныптан  тыс  оқу  мазмұнының,    тіл 

дамыту жұмыстарының бағдарламада көрсетілуінің мəні.   

Х-ХІ  сыныптардағы  тарихи-əдебиеттік  курстың  базалық    білім  курсымен  (Ү-ІХ) 

тығыз  сабақтастығы.  Əдебиеттің  тарихи    курсының  аталған  сыныптарда  кезең-кезеңімен 

белгілі  бір  хронологиялық  жүйеде  оқытылатыны.  Базалық  білім  курсынан    тарихи-

əдебиеттік  курсқа  өту  процесінде  əдеби  білім  көлемінің    бірте-бірте  ұлғая,  күрделілене 

түсетіндігі.  Ақын-жазушының  өмірі  мен  шығармашылығын  тануда  жеке  шығармаларды 

идеялық-көркемдік    ерекшеліктеріне  сай  саралап,  жан-жақты  талдаудың  тиімділігі. 

Көркем  шығарманы  оқып  талдауда  қалыптасатын  əдеби  –  теориялық  ұғымдар  мен 

түсініктер.  Қазақ  əдебиетін  басқа  ұлт  əдебиетімен  салыстыра  оқытудың  қажеттілігі,  осы 

мəселенің бағдарламада көрсетілуі. 

Бағдарлама  мазмұны  мен    оқытуға  қойылған  талаптардың  оқулықтардан  орын 

алуы.  Қазақ  тілінде  оқытпайтын  мектептерге  арналған  əдебиет    оқулықтары,  олардың 

мазмұны,    оқу  материалдарын  іріктеп  алуда  ұстанған  дидактикалық  принциптері. 

Хрестоматия  мен  оқулықтың  өзіндік  ерекшеліктері,  мазмұны,  əдістемелік  аппараты.  

Олардың  педагогика, психология, оқыту əдістемесі ғылымдарының  соңғы жетістіктеріне 

сай  жетілдіріліп,  толықтырылып  отыратыны.  Оқулыққа  енгізілген  шығармалардың 

оқушылардың  жас  ерекшелігіне,  оқырмандық  қызығушылығына,  оқытудың  жаңа  

технологияларына  сəйкестендірілуінің    маңызы.  Оқулыққа  көмекші  оқу  құралдары  мен 

əдістемелік  нұсқаулардың,  сериялы  ғылыми-əдістемелік,  ғылыми  –  танымдық,  

анықтамалық əдебиеттердің оқушыға əдеби білім берудегі орны.  

 

Көркем шығарманы оқытудың кезеңдері мен жолдары, олардың 

ғылыми-əдістемелік негіздері 

Əдебиет  сабақтарында  көркем  шығарманы  оқытудың  өз  реті,  кезеңдері  бар  екені: 

кіріспе, мəтінмен жұмыс, қорытынды сабақтар. 

Кіріспе жұмыстар мен кіріспе сабақтардың  мазмұны мен шығарманы меңгертудегі 

орны.  Олардың  жаңа  тақырыпты  түсіндірудің  кілті  екендігі.  Кіріспе  жұмыстар  мен 

сабақтарға  бөлінетін  уақыт.  Орталау  жəне  жоғары  сыныптарда  өткізілетін  кіріспе 

сабақтардың  негізгі    айырмашылығы.  Кіріспе  сабақтарды  жүйелеу.  Лирикалық 

шығармаларды  оқыту  барысында  оның  жанрлық  спецификалық  ерекшеліктеріне  сай 

өткізілетін  кіріспе  жұмыстар  мен  сабақтар.  Ақын-жазушылардың  өмірбаянына  қатысты 

жəне  монографиялық  тақырыптар  бойынша  жүргізілетін  кіріспе  сабақтар.  Қазақ  тілінде 

оқытпайтын  мектептерде  сөздік  жұмыстың  кіріспе    сабақтарының  басты  элементі 

болатыны.    Сөздік  жұмыстың  түрлері.  Сөзге  жасалатын  лингвистикалық  жəне 

семантикалық талдаудың əдістемесі. 

Көркем  шығарманы  оқу  мен  талдау.  Шығарманы  оқытудың  түрлері.  5-8 

сыныптарда мəтінді мұғалім мен оқушының қатар оқуы. Үйде оқудың нəтижелі болуына 

тиімді болатын тапсырмалар.  

Оқуға алынған шығармадан өрісті білім беру сол шығарманы жан-жақты қарастыру 

кезінде  іске  асырылып  отырылады.  Талдау  жұмыстары  оқушыны  шығарманың  ішкі 

мазмұнына  жетелейді,  жазушының  қойған  мəселелерін  түсінуге,  оның  ой-сезімдеріне 

ортақтасуына  мүмкіндіктерді  туғызады.  Оқушының  шығарманы    эстетикалық  мұра 

ретінде  қабылдауы  мен  аналитикалық  ақыл-  ойын  жетілдіру  дəрежесінің  ұштастығы. 

Талдаудың негізгі жолдары, əдіс - тəсілдері, басты элементтері..