15
Құрылымдық профилъдер – жер қыртысының берілген бағыттар
бойынша тіке тілігі және онымен қоса тіке бағытта жинақы
көрсетілетін маңайдағы құбылыстар (мысалы, геологиялық құрылым,
топырақтар өсімдіктер т.б.).
Блок-диаграммалар – бойлық және ендік профильдері
кескіндерімен қандай болса да беттің қосарланған үш өлшемді
жазықтықтағы картографиялық келбеттері. Олар тақырыбы
бойынша былайша жіктеледі:
– геологиялық және геоморфологиялық, жер беті құрылымының
жер қыртысы тіліктерімен қосарлануы;
– топырақтық, жер телімінің бедері мен топырақтық
профильдердің арақатысымен қосарлануы;
– мұхиттық су массалары, сапылары (фронттары,) ағыстары
мен тұздылығының қосарлануы.
Блок-диаграммалардың салынуы аффиндық және перспективтік
салындылармен орындалады.
Анаглификалық карталар (анагифтер) – қос бейнелеуден
стереоәсер (стереоэффект) пайда болатындай қылып, параллакти-
калық жылжытумен бірін-бірі толықтырушы екі түспен (мысалы,
көгілдір және қызыл) басылып шығарылатын карталар. Олармен
жұмыс істеуде арнайы светофильтрлі көзілдірік қажет. Бұл
карталар жер бедерін көрнекі сүлбі етіп қарауда қажетті оқу құралы
болып келеді.
Фотокарталар – фотобейнелеумен үйлестірілген карталар. Олар
жалпыгеографиялық, геологиялық, тектоникалық, ландшафтық жоне
ғарыштық, сондай-ақ Айдың және өңге планеталар бетінің
фотобейнелері болып бөліктенеді.
Бұлардан басқа транспарант, микрофиштердегі, цифрланған,
электрондық карталар, сондай-ақ картографиялық анимациялар
сияқты шығармалар да баршылық.
Бақылау сұрақтары:
Глобус түрлерін атаңыз. Оның мұндай бөлінуіне қандай себеп
әсер етті деп ойлайсыз?
Мектепте қандай глобусты қолданады?
Картографиялық шығармаларға тағы қандай түрлерді
жатқыздырамыз?
4. Топографиялық картаның қасиеті
Топографиялық карта (Топографическая карта) – шартты
белгілермен, барлық сызықтарын белгілі бір мөлшерде бірнеше есе
кішірейту арқылы жергілікті жерді қағаз бетінде дәлме-дәл әрі жан-
16
жакты бейнелеу. Топографиялық картада арнаулы шартты
белгілермен жердің барлық бөлшектерінің (бедері мен заттардың)
орналасуы мен өзара байланысы көрсетіледі. Топографиялық картаны
командирлер мен барлық дәрежедегі штабтар ұрысты дайындау,
ұйымдастыру, әр түрлі міндеттерді орындау барысында, сондай-ақ
қарсыластар мен өз әскерлері туралық, қабылданған шешімдер мен
жауынгерлік бұйрықтар туралы мәліметтер бейнеленген құжат ретінде
кеңінен қолданады. Карта бойынша жергілікті жерді бағалауға, қозғалыс
бағытын зерттеуге, қашықтықты, бұрышты, алаңдарды, биіктікті,
кеңістікті анықтауға байланысты міндеттер орындалады, ұрыстағы
нысаналар мен ракеталардың, артиллерияның, т.б. ұрыс тәртібі
анықталады. Топографиялық карталар жалпы мемлекеттің, елдің
қорғаныс қажеттілігін қамтамасыз ету үшін де, халық шаруашылығы
үшін де қажет.Топографиялық карта көмегімен орындалатын
міндеттердің сан алуандығы әр түрлі масштабтағы карталардың
болуын керек етеді.
Топографиялық карта бойынша географиялық түсіндірме
беру
Топографиялық карта жалпы географиялық картаға жатады.
Мынадай масштабтан 1:1000 000-нан 1:10 000-ға дейін құралған
карталар топографиялық деп аталады.
Ең алғашқы топографиялық карталар (грекше topos – орын) жер
бетінің нақты бір орнын (нүктесін) көрсетіп, ірі масштабта сол
аумақтың шекарасын толық суреттеп берген.
Географиялық түсіндірме жер теліміне байланысты беріледі. Ол
жалпы және қажеттіліктен туындайтын нақты сипаттамаларды
қамтиды да, жеке – дара мынадай бөлімдермен мазмұндалады:
- карта туралы деректер (номенклатура, басылымнан шыққан
жылы т.б.);
- зерделенетін жер телімінің шекараларына (ондағы нүктелердің
географиялық және тік бұрышты мекен-жайлары) және геодезиялық
негізіне (тректік пункттер, олардың түрі мен саны) түсініктеме;
- жер аймағына жалпы сипаттама (жер бедерінің кейпі, басты
елді мекендер, торапты жол қатынастары, орман тоғайлығы т.б.);
- жер телімінің бет бедері (жер бедерінің тұрпаттары,
ауқымдылығы, ұзына бойы, абсолюттік және салыстырмалық
биіктіктердің мәндері, басты суайрықтар, баурайлардың пішіні мен
еңістігі, жыралардың, құлама жарлардың, су қазындыларының бар
болуы, олардың ұзына бойы мен тереңдігі, жер бедерінің жасанды
тұрпаттары т.б.);
17
- гидрография (жеке объектілердің аттары, ұзына бойы, ені,
тереңдігі, өзен ағысының бағыты мен жылдамдығы, көлбеулігі,
жағалаулардың
сипаты,
жайылмалар,
тасымалдық
маңызы,
гидротехникалық құрылыстар т.б.; жағалау жиектерінің сипаты,
ауқымы, судың сапасы мен өзендердің басқадай сипаттамалары;
суарналар, бұлақ көздері, құдықтар мен олардың сипаттамалары);
- өсімдік дүниесі (жыныстардың кейіпі мен құрамы, алып
жатқан ауданы, жайғасуы);
- елді мекендер (аты, кейпі, қоныстанғандығы, әкімшілік
маңызы, құрылымы, тұлғалануы, өнеркәсіптік, коммунальды
шаруашылық, байланыс объектілері т.б.);
- жол желілері (кейпі, автокөлік жолдары – жолдың аты немесе
онымен қатынастырылатын пункттер, жамылғы сипаты, ені т.б., темір
жолдар – саны, тарту күші, станциялар мен вокзалдардың аты т.б.,
жол бойындағы құрылыстар және т.б.);
- жер телімінің басқадай элементтері: шекаралар, топырақтар
және т.б.
Бұларға қосымша басқа көздерден алынатын деректер:
- табиғаттық жағдайлар (климат, оның ерекшеліктері);
- жер аймағының шаруашылыққа қажетті дамуы (экономика,
еңбек ресурстары т.б.);
- географиялық – экологиялық жағдайлар, оларды жақсартудың
іс-шаралары.
Топографиялық карталардың негізгі ерекшеліктері:
– координаталар мен шартты белгілердің бірыңғай жүйесінде
жасалуы;
– жергілікті жердің қазіргі таңдағы жағдайын көрсетеді, картаның
масштабына сәйкес геометриялық дәлдікті сақтайды;
– пайдаланушылар үшін ыңғайлы, жергілікті жердің бағыт-
бағдарын жылдам анықтауға мүмкіндік береді;
Топографиялық карталардың негізгі функциялары:
Анықтама – аумақ туралы географиялық мәліметтерді алуға,
нысандардың орнын, олардың саны мен сапасы жайлы толық
мағлұмат алуға мүмкіндік береді;
Математикалық – географиялық координаттарын жоғары
дәлдікпен есептеуге, жергілікті жердегі нүктелердің сипаттама беруге,
ұзындықтарды өлшеуге, нысандардың ауданын және басқа да
өлшеулер жүргізуге болады;
Технологиялық – негізі ретінде пайдаланып, қосымша
материалдарды орналастыру;
Топографиялық карталарды негізгі үлгі ретінде әр түрлі зерттеулік
және өндірістік жұмыстарды жүргізу үшін пайдаланады
Достарыңызбен бөлісу: | 
