114
карталар бір-бірімен өзара байланысты бір-бірін толықтырып отырып
карталар жиынтығын құрайды.
А. Баранскидің айтуынша атлас жеке картаға жазылады, дәл
осылай барлық атлас өзінде көптеген картографиялық сюжеттерді
біріктіреді. Оның негізгі мақсаты бағдарламасы бар. Атлас қазіргі
территорияның зерттеу деңгейін байланысты фактілік мағлұматтарды
және білімдерді жүйелеп жинақтаған картографиялық энциклопедия.
Карталарды бір-бірімен салыстырылып бір-біріне тіркестіруге
мүмкіндік береді. Атластар территорияны комплексті зерттеумен
бағалау үшін арналады.
Сонымен қатар территориялардағы ғылыми зерттеулердегі
мақсаттарды іске асыруға мүмкіндік береді. Фундаментальды атласта
ғылыми геграфиялық бейнелерге түсіндірмен мәтіндерге космостық
түсірулермен фотосуреттерге диаграмаларға таблицаларға ие. Атлас
карталарын жұқа және көркем суреттеулер нәтижесінде мацда
масштабтарына қарамастан өте мол мағлұмат береді. Анықтамалық
аппаратқа географиялық атауларға ерекше мән береді. Энциклопедиялық
басылымдар сияқты атластарда арнайы және көп мақсатты болып
бөлінеді.
Атластардың даму тарихы
Алғашқы біздің эрамызға дейінгі екі мың жылы Рим империясында
пайда болды делінеді. Оны математик және картограф Клавдии
Птоломей жасаған екен. Атласқа ой кумендер картасы ендірілді-
Гректермен Римдіктердің білетін жерлерінің барлығы ендірілді және
еуропаның жеке бөліктерінің 26 картасы кірді. Орта ғасырлық кезеңде
грек қол жазбалары латын тіліне аударылып «космография» деп
аталды қайта өрлеу заманындағы ғалысдар атластың қоршаған ортаны
дәл бейнелейтігінде таң қалды. Кітап басу өнері өркендегенде Птоломей
атласы көп рет басылды. Сонымен қатар ол жаңа карталарға
толтырылды. Алғашқы баспа карта Болонье де 1477 жылы басылып
шығарылды. Қысықа мерзім ішінде бұл аталас 30 рет толықтырып
қайта басылды. Орта ғасырлар кезінде портоландар атласы кең
тарады, ерекше компасы торы бар навигациялық карталар жинағы.
Порталонд деп теңіз жағалауларының барлық ерекшеліктерімен
бейнелегендіктерімен аталды. Портоланды атластар жер орта қара
аталант теңіздерінің еуропа бейнелеген көрсету үшін қолданылды.
Сонымен қатар портолонды жиынтықтарға новигациялық таблицалар
күн тізбектер Астрономия мен Астрология бойынша анықтамалық
мағлұматтар қосымша болады. ХУІ ғасырда ІІ жарты картография
орталағы Нидерландыға ауыстырылды.
115
Онда картографиялық мануфактура ашылып жаңа карталар мен
атластар басыла бастады. Бұл картографияның алтын ғасыры еді, осы
кезеңнің карталары қазіргі кезед өнер үлгілері ретінде сақтаулы тұр.
1570 жылы Гравер және баспашы Аврам Ортели Амстердамда
жер шарының бейнесі деп аталатын карталар жинағы шығарды.
1570 жылғы Атласта 53 параққа дүние жүзінің картасы құрлықтар
бөлігі бейнеленген. Америка, Азия, Африка және Еуропа сонымен
қоса жеке елдер катасы бар.Атласта географиялық атаулармен
мемлекекеттер алфавит тәртібінде көрсетілген. Қазіргі кездегі
талаптарға сай алғашқы «картографтар королі» Герард Лиркатормен
жасалынды. Карталар жаңа дерек көздермен байланысты жасалып
экспедиция есебінде геграфиялық сипаттауларға бір қатар карталар
үшін жаңа проекцияларесептелінді. Атластың бірінші бөлігін
Меркатор қайтыс болғаннан кейін оның ісін ұлы Румольд
жалғастырды 1595 жылы «жаралған түр және жаратылған» дүние
жайлы космографиялық бейнелер бейнелер немесе Атлас. Осылай
картографияда алғаш рет «Атлас» сөзі қолданылды. Бұл сөз ғылыми
мен философия және картографияға қамқоршы болған патша аты
шулы мавритендық патша атласының есімімен пайда болады. Бұл атау
ғылымында кең түрде қолданыла ғылымда кең түрде қолданыла
бастады. Картографиядан басқа ғылымдарда да атлас атауы қолданылды.
Мысалы өсідімдіктер жануарлар бұлттар және анатомиялық атластар
бар. Ресейде картолардысызбалар деп атады, ал атластарды сызба
кітапттары немесе размерлік кіпаптар деп атады. И. Грозныдың
мұрағатынан Русь мемлекетінің көптеген сызбалары бар деп
тізімділген бірақ олардың ешқасысы сақталмады. Бұл шығармаларды
өрт, сарайдағы жанжал бүлдірді. Тек «Үлкен сызба Кітабы»
1600 құрылған 1627 жылы бұл еңбек «Мәскеу мемлекеті бойынша
Үлкен сызба» қайта басылып шығарылды. Кітаптан жол каталары
қалалар мен деревнялар мен өзендер, шляхтар, географиялық атаулар
берілген сызбаның жеке бөліктері түрленіп ерекше аталас болып
құрылса керек. Сібір сызбаларының жолы болды «Сібірдің сызба
кітабы» 1701 жылы құрылған. Оны Тобольскде өмір сүрген атақты
картограф С.У. Ремезов жасады. Бұл Сібірдің жалпы екі сызбасынан
тұратын және 21 бөлік сызбадан тұратын үлкен форматты атлас еді.
Карталарда математикалық негіз жоқ. Бірақ өзендер туралы дәл
келтірілген. Бұл титіл беті атауы қысқартулардың шартты белгілері
бар. Нағыз қазіргі заман талабына сай атлас «Сібірдің қызметтік
Сызба кітабы» деп аталатын қол жазба сақталған. Бұл еңбекті
С.У. Ремзиновтың балалары жинақтап, ол өлгеннен кейін 116 параққа
орындап шыққан. Петр-І дәуірінде картографияның дамуы өркендеді.
116
ХVІІІ ғасырдың І жартысында Азов және Қара, Балтық. Каспий
теңіздердің атластар сериясы құрылады. Содан соң бүкіл Ресейлік
империяның атлас жобасын И.К. Кирилов жасайды. Автордың ойы
бойынша Атлас үш томнан тұруы қажет.
Атлас – тек қана әртүрлі географиялық карталардың бағасы емес,
олардың механикалық жиынтығы емес; ол өзіне карталардың
жүйелерін, бір бірімен органикалық байланыста және бір-бірін
толықтырып отыратын, олардың қолдану ерекшелігінің және атластың
белгілеу жүйелері. Қазіргі заманғы географиялық атластар әр түрлі.
Оның
классификациясы
географиялық
классификациялардың
классификациясынан құралады.
Қазіргі заманғы географиялық атластар әр түрлі. Оның
классификациясы географиялық классификациялардың классифи-
кациясынан құралады.
Атлас карталарындағы көрсетілген территорияларға байланысты
былай бөлінеді:
1. Әлем атлас / немесе бүкіл әлемдік атлас/, яғни бүкіл жер
шарын алатын атлас / мысалы.Үлкен әлем атласы/.
2. Белгілі мемлекеттердің атласы /ТМД, Венгрия, Чехословакия,
АҚШ және т.б/.
3. Мемлекеттің бөліктерінің картасы /мысалы, Сахарамен
облысының Атласы/Париж бен Парин ауданының атласы/.
Мағанасына қарай.
1. Жалпы географиялық атластар
Жалпы географиялық карталардың атласы. / мысалы, әлемдік
Советтік анықтамалық Атласы, 1967/, кейде олар тематиклық
карталардың сонымен толықтырылады, бірақ бұлар атластың түрін
өзгертпейді.
– физикалық-географиялық атластар;
– геологиялық;
– геофизикалық;
– климаттық;
– оклоногиялық;
– гидрографиялық;
– топырақтық;
– ботаникалық;
– зоографиялық;
– медико-географиялық, комплексті физика-географиялық.
2. Әлеуметтік - Экономикалық атлас:
– тұрғындар;
Достарыңызбен бөлісу: |
