94
Агоронимдер – аудандардың аттары ( гр. agora - аудан).
Дромонимдер – хабарлау жолдарының аттары (гр. dromos -
қозғалыс, жол).
Макротопонимдер – үлкен аумақты елсіз мекендердегі
нысандардың аттары (гр. makros - үлкен).
Микротопонимдер – кішкене аумақты елсіз мекендердегі
нысандардың аттары (гр. mikros - аз).
Антропотопонимдер
–
адам
қолынан
пайда
болған
географиялық нысандардың аттары (гр. antropos - адам).
Картографиялық топонимика – топонимика мен картографияның
құрамдас бөлігі және картадағы географиялық обьектілердің атаулары.
Сонымен қатар оған елді – мекеннің географиялық атауы,
олардың сараптамасы, жүйелендіру және стандарттау, нормативтерді
жасау және олардың картадағы жазылу ережелері кіреді.
Тапографиялық жұмысқа бағыт беру ресми құжаттардың
анықтамасынан, ескі картографиялық және әдеби құжаттардан,
жергілікті тұрғындардың адамдарынан сұрастыру арқылы алынады.
Бұл оңай іс емес атаулардың мұқият тексеруін қажет ететін,
орфографиялық қателерді жою үшін, жасырынып кіргендер ресми
құжаттарға, әртүрлі обьектілердің атауларын сараптау, яғни жергілікті
тұрғындармен қолданылған, әсіресе аз қоныстанғанаудандарда,
біреумен себепсіз, жаңа атаулардың кездейсоқ алынуын болдырмау.
Георгафиялық атаулардың таңдауы мына жағдайларда қажет, бір
обьектінің бірнеше атауы әр түрлі тілде болуы, яғни мемлекеттік
ресми сапада қабылдануы. Осындай жағдай Бельгияда, көптеген
атаулар француз және фламандықта түрлерде кездеседі, сонымен
қатар Швейцарияда , атаулар паралельді неміс , француз және итальян
тілдерде қолданылады.
Ресейде сондай атаулардың паралельді қолдануын кездестіруге
болады, Татария және Татарстан сияқты, Башкортостан және
Башқұртсчтан, Якутия және Саха республикасы, Ақ өзен және
Акитиль және сол сияқты. Үлкен қиындық тағы мына жағдайларда
көрінеді, белгілі бір географиялық обьект әр түрлі мемлекеттерге
жатады. Мысалы, Германиядағы Дунай өзені және Австрияның
Донау, Венгрияда - Дуна, Румынияда - Дунэря, Болгарияда және
Югославияда - Дунав деп аталады. Даулы аумақтардың бірі,
ағылшынша Фолкленд аралдары, Аргентинада Мальвин аралдары
атын алып жүретін аралдар картада саяси проблемамен тұрады.
Жапон теңізі кәрістер карталарда Шығыс және тіпті Шығыс - Кәріс
деп аталады.
95
Орыстарың карталарында кейде бір уақытта бірдей атау
келтіреді, мысалы, аралық шекараларда Германиямен және Польшада,
- Одер және Нейсе (неміс), Одра және Ныса (поляк). Батыс Двина
өзені Латвияда Даугавай деп аталады, испандық өзен Дуэро және Тахо
Португалияда Дору және Тыжу атын алады - мұндай жағдайда
картада параллельдік гидронимдермен беріледі.
Көп қиындықтар және түсініксіздіктер шет атауларын беруде
болады. Орыстардың карталарында американдық қалалардың атауы
Нью-Йорк деп жазу қалыптасқан, бірақ сонымен қатар жаңа Орлеан,
канадалық ауылды- мекендер орналастырылған дәстүрмен және әр
түрлі жазылулармен беріледі: Нью-Брансуик және Ньюфаундленд,
бірақ - Жаңа шотландия .
Арнайы ұлттық және халықаралық топонимикалық атауларды
нормалауда көп күш- жігер кетеді, шет тілдік атаулардың берілуінде
ереже құрылады,әсіресе тілдік жағынан, карталарда жаңа географиялық
атауларды жазудың ережесін кірістіреді. Мұндай жұмыс әсіресе
көптеген өзгертулерде көкейкесті, Азия және Африка елдеріндегі
бодандықтан құтылу жолындағы тәуелсіздік. Соңғы жылдары
атаулардың өзгертулері Кеңестік Одағын жаулап алды.
Халықаралық нормалау топонимодер үшін әсіресе өзекті,
алғашқы рет Антарктидаға георгафиялық объектілердің берілуі,
дүниежүзілік мұхитта, сонымен қатар басқа планеталарда. Қызықты
тәжірибе Халықаралық астрономиялық бірлестіктің жер бедерінің
планеталық деталіне қатысты. Мысалы, Шолпан үшін- әйел атымен
аталған жалғыз планета,тек әйел атауына берілу ескеріледі. Кратер-
әйгілі әйелдердің тегі, үстірттерге - Құдайлардың аттары, атыздарға
және каньондарға - мифологиялық кейіпкерлердің атаулары.
Картографиялық терминдер
Географиялық атаулар бұл топонимдер болып есептелінеді.
Географиялық атаулар карталарды орналастыру кезіндегі нақты
шараларды қажет етеді. Топонимика бес формада қолданылады:
1. Жергілікті арнайы жерлер формасы, яғни бұл елдердің
мемлекеттік тілімен жазылады.
2. Фонетикалық формасы, яғни мұнда басқа тілде жазылуы.
3. Салттық формасы, мұнда әрбір елдің тілінде жазылады.
4. Ауыстыру формасы мағынасына қарай жазылады (Отты жер-
Огненная земля).
5. Әріппен берілу формасы немесе оны транслитерация деп
атайды. Бір әріппен беріле отырып, екінші әріпке көшу.
96
Картографиялық түсіндірмелер
Ірі масштабты топографиялық карталарда барлық елді мекендер
мен бөлек орналасқан құрылыстар көрсетіледі.
Елді мекендер келесідей белгілеріне байланысты бөлінеді:
– тұрғындарының саны (шрифттің биіктігі)
– елді мекен түрі (жалқы атауларды жазуға қолданылатын шрифт түрі)
– саяси-әкімшілік маңызы
Ірі масштабты карталарда елді мекендердің бөліктерін жасыл
желектердің, көліктердің аумағында, құрылыс жүргізіліп жатқан
жерлерде көрсетеді.
Ірі масштабты карталарда барлық өнеркәсіптік, ауылшаруашылық
кәсіпорындары, қоғамдық-мәдени нысандар, діни-мәдени құрылыстар
(мешіт, шіркеулер) көрсетіледі.
Елді мекендердің атауларының жазылуы
Қала
Мазмұны
МӘСКЕУ
Ресейдің астанасы. Қала тұрғыны 1000000 жуық.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар, кемежай, теміржол станциялары, т.б. кенттер бар (село)
Майский
1 000 адамнан асады
Артенмший
100 - 1000 тұрғын
Рудничный
100 тұрғыннан аспайды
Шет тілдік атаулардың берілу түрлері
Басқа тілде карталарындың аттарын тапсырудың бірнеше түрі
болады.
Жергілікті ресми түр – жазуы елдің мемлекеттік тілінде, яғни
осы объекті орналасқан жерде. Үлгі бойынша Sverige (Швеция)
немесе България (Болгария) айтуға болады. Бұл түр нағыз ресми
жазуды сақтайды, бірақ топонимнің дыбыстамасын ашпайды.
Мысалы, француздар немесе ағылшындар, латын әліпбиін
пайдаланушылар, Швеция аты «Сверье» деген дыбыс шығарады, ал
болгарлық орыс оқырмандары «ъ» айтуда қиналуын білмеуіде мүмкін.
Фонетикалық түр – басқа тіл әліпбиінің әріптерімен тапсырылған
дыбыстау (айту) атын шығарады. Мысалы, Atlantic Highlands
ағылшын Атлантик - Хайлендс сияқты орыс транскрипциясында
көрінеді, ал Miskolc венгр, Мишкольц. Бұл форманы жиірек шартты –
фонетикалық түрде атайды, себебі шетел тіл дыбыстары басқа әліпби
әріптерімен әрқашан дәл тапсыруға келе бермейді. Мысалы,
орыстардың карталарында қытай, жапон, араб топонимдерін айтуда
ерекше қиындықтар көрінеді. Тіпті мысалы, европалық тілдерде –
кейбір әріптердің үйлестірулері топонимдердің ортасында немесе
Достарыңызбен бөлісу: |
