Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
61 
артық  болмауы  тиіс.  Қабырғалары  0,4  мм  үшбұрыш  қателеріне  жол 
беруге болады. Трапецияда бастапқы пункттер 2-ден кем болмауы керек. 
Түсіріс  алдында  планшетті  дайындайды:  ол  үшін  Дробышев 
сызғышының,  штангенциркуль  мен  координатографтың  көмегімен 
қабырғалары 10 см квадрат торкөздерге бөледі. 
Мензулалық түсіріс кезінде қағаз жапсырылған планшет штативке 
горизонталь  жағдайда  белгілі  бір  нүктенің  үстіне  орнатылады. 
Планшетте  жергілікті  жердегі  А  нүктесінің  проекциясы  болып 
саналатын  а  нүктесі  арқылы  кипрегельдің  көмегімен  В  нүктесін 
нысаналайды  да  планшетте  ab  сызығын,  ал  содан  кейін  С  нүктесін 
нысаналап  ас  сызығын  сызады.  Планшеттегі  сызылған  сызықтар 
кипрегель  дүрбісінің  коллимациялық  жазықтығының  планшеттің 
горизонталь  жазықтығымен  қиылысу  ізі  болып  саалады.  Демек, 
планшетте табылған ВАС = β' бұрышы жергілікті жердегі бұрыштың 
горизонталь проекциясы болып табылады. 
В  және  С  нүктелеріне  дейінгі  қашықтықтарды  қашықтық 
өлшеуішімен  анықтайды  да,  олардың  горизонталь  проекцияларын 
алынған  масштабта  планшетке  салады.  Нүктелердің  аслыстырмалы 
биіктіктерін  тригонометриялық  нивелирлеу  әдісімен  анықтайды. 
Түсірісті  жасаған  кезде  планшеттегі  және  табиғаттағы  жергілікті 
жердің контурлары мен сызықтарының горизонталь проекциялары бір 
–  біріне  параллель  болуы  тиіс.  Сондықтан  планшетті  жұмыс 
жағдайына  келтірген  кезде  оны  бақылау  нүктесінің  үстіне  центрлеу 
мен  горизонтальдаудан  басқа,  сондай-ақ  планшетті  жер  шарына 
байланысты бағдарлауды орындау қажет. 
Түсіріс  негіздеуін  жиілендіру  мензулалық  жүрістермен:  негізгі 
түсіргі  және  өтпелі  нүктелермен  атқарылады.  Негізгі  жүрістегі 
салыстырмалы  қиыспаушылық  0,8-1,5 мм-ден  аспауы  керек.  Жүрісте 
болған  қиыспаушылықты  параллель  сызықтар  әдісімен  графикалық 
жолмен  бөледі.  Нүктелер  арасындағы  салыстырмалы  биіктігі  екі 
мәрте  анықталады,  олардың  алшақтығы  100м  болған  кезде 
қиыспаушылық 4 см-ден аспауы тиіс. 
Өтпелі  нүктелер,  яғни  геодезиялық  жүйе  пункттері  түсіргі 
негіздеулер  нүктелерінен  және  де  қиылыстырулардан,  сондай-ақ 
геодезиялық  жүйе  пункттерінің  аралығындағы  жармадан  рулеткамен 
немесе болат лентамен өлшеу арқылы анықталады. 
Мензулалық  түсірісті  жасаудың  алдында  мензулалық  планшетті 
даярлау  керек.  Планшетті  түсіріске  даярлау  үшін  қағазды  тікелей 
планшетке немесе қатты негізге, яғни фанер немесе аллюминий табақ 
бетке жоғарғы беті толығымен тегіс болатындай етіп жапсырады. 
Планшетке қағаз жапсыру. Мензулалық планшетке сызба қағазын 
тіклей жапсырады немесе тақтаға алдын ала тығыз коленкорды тереді. 
Қағаз  бетінің  өлшемі  планшеттен  біршама  артық  болуы  керек. 

 
62 
Қағаздың  бұрыштарын  планшеттің  қырларына  бүктеуді  оңайлату 
үшін  кесіп  алады.  Желім  ретінде  жұмыртқаның  көбікке  дейін 
көпіршітілген  ағы  қолданылады;  оны  мензулалық  планшеттің  үстіңгі 
бетіне  жағып,  оған  алдын  ала  суланған  қағазды  жапсырады.  Осыдан 
кейін  суланған  қағазды  құрғақ  қағазбен  жауып,  жапсырылатын  бетті 
планшеттің  ортасынан  шетіне  қарай  қағаздың  астына  ауа 
қалмайтындай етіп қыртысын біртіндеп жазады. Енді беттің шеттерін 
бүгіп,  оларды  планшеттің  бүйір  және  төменгі  беттеріне  крахмалдан 
жасалған желіммен жапсырады. Планшетке қағазды жапсыру далалық 
жұмыстардың басталуына бірнеше күн қалғанға дейін жасалуы тиіс. 
Қағазды  фанераға  жапсыру.  Мензулалық  планшеттің  өлшеміне 
сәйкес кесіп алынған сапалы фанераның  өңі жағынан сызба қағаздың 
сұйық  крахмалды  желіммен  жапсырады.  Жапсырылған  беттерді  5-6 
күн престің астында ұстап, содан кейін оларды планшетке бекітеді. 
Аллюминийге  қағазды  жапсыру.  Мензулалық  планшеттің 
өлшемімен  бірдей  етіп  кесіп  алынған  алюминий  тақтны  алдын  ала 
бұдырлау  беті  тегістелгенше  зімпара  қағазымен  өңдейді.  Одан  кейін 
тегістелген  бетінің  шаңын  сүртіп,  оған  салқын  сулы  ащы  калий 
қосылған  крахмалды  желімге  фенолфтолеин  қосып,  су  мен  спиртке 
ерітіп  жағады.  Сумен  ылғалданған  сызба  қағазын  қатты  қысады, 
қағаздың  шеттерін  тақтаның  екінші  бетіне  қарай  бүгіп,  ол  жақты  да 
қағазбен желімдейді. 
Мензулалық  түсірісті  жүргізуден  бұрын  жергілікті  жерде 
мензуланы  жұмыс  жағдайына  келтіреді,  ол  планшетті  центрлеуден, 
горизонталь және бағдарлаудан тұрады. 
Мензула  –  топографиялык  түсірісте  кипрегельмен  коса 
қолданылатын аспап. Шаршы тақтадан (планшеттен), үш- аяқтан және 
планшетті  үш  аяқпен  бекітетін  тетіктен  тұрады.  Азимут  бойынша 
бағдарлау  үшін  планшетті  үшаяқтың  вертикаль  осін  айнала  360°-қа 
айнаддыруға болады. Планшетке қағаз бекітіліп, түсірілетін жергілікті 
жер тиісті шартты белгілермен бейнеленеді. 
 
      
 
1 - штатив, 2 - мензула, 3 - планшет, 4 - кипрегель КБ 
1-сурет. Мензуллалық түсірілім     2-сурет. Мензулла 

 
63 
13.2 Тахеометриялық түсіру 
Түсіру  арнайы  тахеометр  –  теодолиттің  (теодолит)  және  өлшеу 
райкасының көмегімен іске асырылады. 
Тахеометриялық  топографиялық  түсіру  инженерлік  1:500  – 
1:5000 масштабында қолданылады. 
Тахеометрия  –  нүктелердің  жер  беті  биіктігі  бойынша  және 
пландағы  орналасуларын  олардың  горизонтальды  және  вертикалды 
бұрыштары  мен  ара  қашықтығын  бір  уақытта  өлшеу  арқылы 
анықтайтын әдіс. Тахеометрияда айналма тахеометр немесе тахеометр-
автомат деп аталатын аспап қолданылады. Олардың көмегімен іздеген 
шаманы есептемей-ақ табуға болады. 
Тахеометрлік  суретке  түсіру  полярлық  әдіс  бойынша  жүргізіліп, 
ситуация  мен  рельеф  горизонтальдар  арқылы  жоспарға  түсіріледі 
(біркелкі  биіктіктер  сызықтары).  Тахеометрлік  суретке  түсіруде 
ситуациялық  сипаттамалық  нүктелерінің  орны  анықталып,  солар 
арқылы  берілген  масштаб  дәлдігі  мен  ситуацияның  контуры 
салынады.  Өлшеу  нәтижелері  тахеометрлік  журналға  толтырылып, 
қосымша  крок  жұмысы  жүргізіледі.  Крок  –  грекше  «сурет  нобайы». 
Кротың  абристен  ерекшелігі  –  онда  бедер  бейнеленеді  де,  өлшемдер 
жазылмайды.  
Тахеометр  (грек.  tachyc,  tacheos  –  шапшаң  және  …метр)  – 
тахеометрлік  түсіру  кезінде  қолданылатын  геодезиялық  аспап. 
Тахеометр арқылы белгілі бір нүктенің (пикеттің) бақылаушы тұрған 
(прибор  орналасқан)  нүктемен  салыстырғандағы  горизонталь  және 
вертикаль бұрыштары, қашықтығы және өсімшесі (h) анықталады. 
Тахеометриялық  түсірісте  түсірілетін  нүктеде  тұрған  рейкадағы 
аспаптың  дүрбісімен  бір  рет  нысаналау  арқылы  осы  нүктенің 
координаталарын, яғни бағытын, арақашықтығын және салыстырмалы 
биіктігін  анықтайды.  Демек,  тахеомертлік  түсірістің  мәні  аспаптың 
нысаналау осінің бір жағдайында вертикаль бұрышты v, горизонталь 
бұрышты  β  және  рейкадан  қашықтық  өлшеуіш  жіптерінің 
аралығындағы  бөліктер  санын  есептеуден  тұрады.  Осы  мәліметтер 
арқылы нүктенің кеңістіктегі координаталарын есептеп шығарады. 
Тахеометриялық  түсірісте  жергілікті  жердің  топографиялық 
нысаны түсірілетін нүктелердің барлық үш координаталарын есептеп 
шығаруға  мүмкіндік  беретін  мәліметтерді  жинайтын  далалық 
жұмыстар  мен  планды  сызу  және  есептеп  шығарулардан  тұратын 
ғылыми өңдеу жұмыстары нәтижесінде жасалынады. 
Тахеометриялық  түсірісті  тахеометрлермен  немесе  теодолиттермен 
атқарады. Тахеометрлердің түрлері: