Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

жүктеу 2,16 Mb.

бет	11/14
Дата	26.05.2018
өлшемі	2,16 Mb.
	#18069
түрі	Тезисы

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Неджефоглу Г.

Карс/Турция

ОРНАМЕНТЫ - ИСТОРИЧЕСКИЙ ПАМЯТЬ ТЮРКОВ
Современные искусствоведы разделяя тюркское искусство на разные искусство как сибирское, скифское, исламское, сельджуское, монгольское, иранское искусство или искусство гуннов и кочевников, делают попытку исследовать их как самостоятельные искусства. Однако надо отметить, что тюрки имеют общеспецифический язык искусства, так же как и общий тюркский язык. Определяя правила и законы, другими словами, грамматику языка искусства мы имеем возможность глубже и всесторонне понимать наше древнее искусство, а так же добится развития нашего общего искусства с помощи присущими ему внутренными законами. Это искусство сушествующий на протежение тысячелетий на обширной территорий (от китайской стены до гранц Европы) как и язык является единым и обюим для всех тюрков. На наш взгляд не совсем верным является разделение его как на искуссво азербайджанское, узбекское, казахское, киргизское, туркменское, османское, уйгурское и т. д. Определяя грамматические правила и законы присущее вышеуказанным “искусствам”, тюркское искусство должно изучатся и исследоватся в пределах единого времени и пространства как единое целое. В книге проф. Худу Мамедова “Память орнаментов” была сделана такая попытка исследовать тюркских орнаментов в таком русле.

В последние десятилетия нашего времени использование чужих инонациональных изобразительных систем привело к визуальной забывчивости и беспамятности в тюркском мире. В результате современное тюркское изобразительное искусство стaло вырожденной ветвю инородного европейского искусства и перестало быть духовной средой для продолжения традиционного образа жизни и быта тюрков.

В докладе рассмотриваютса орнаменты называемые кристаллографическими по схожести структурным изображениям кристаллов, которые являются доказательством общей культуры и истории тюрков сушествущюие на общирной территории Евразии более восьми тысяч лет.

Әбуев Қ.Қ.

Көкшетау/Қазақстан

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ІРГЕ ТАСЫН ҚАЛАУШЫ ӘЗ-ЖӘНІБЕК
Жәнібек Хан Әбу Сайд (1420–1474 жж.) – XV ғасырдың екінші жартысында өзінің немере туысы Керей ханмен бірге Қазақ хандығының негізін қалаған. Қазақ тарихында екі ақ ханға «әз» атағы берілген, соның бірі Жәнібек хан, екіншісі Тәуке хан. «Әз» деген сөзге «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» былай деген анықтама берілген: «Ардақты, қадірлі». Осы мәселе жөнінде қазақтың ұлы ғалымы-ағартушысы Шокан Уәлиханов былай деп жазған: «Аңыздардан мәлім Жәнібек тақсыр дана (әз), міне сондықтан қазақтар оны тек қана Әз Жәнібек деп атайды, және тағыда белгілісі оның уәзірі озық ойылы шұрайлы сөздің шебері Жиренше шешен болған. Жәнібек билік құрғанда, туыстас қазақтар мен ноғайлар бірге көшіп конған, ол кез қазақ жырларында алтын ғасыр деп аталынады. Қазақтың көптеген аңыз – дастандары да сол алтын ғасырға дөп келеді. Сондай-ақ, Жиренше шешеннің бірлік, тәлім-тәрбиелік нақылдары, әділ хан Әз-Жәнібек те, қазақтың философ-данасы Асан қайғы да осы күнге дейін далалықтардың аузынан түспейді». Шокан Уәлихановтың осы сөздерін басқа шығармаларда растайды.

Жәнібек хан 1465/66 жылдан 1474 жылға дейін Қазақ хандығының ханы болды. Ол төре тұқымынан, арғы атасы Жошы хан, бергісі-атақты Орыс хан. Кейбір шығыс деректерінде Орыс ханды Жошының үлкен ұлы Орда Ежен нәсілінен, ал енді бірер деректерде, соның ішінде Әбілғазының «Түрік шежіресінде», Қадырғали Жалаиридің «Жәми ат-Тауарихында» ол Жошының кіші ұлы Тоқай Темірдің ұрпағы делінген.

Әбілғазы Бахадур хан өзінің түрік шежіресінде Жәнібектің ата тегін былайша таратады: «Шыңғыс хан – Жошы хан – Тоқай Темір - Өз Темір – Хожа Бадақұл ұғлан – Орыс хан – Құйыршық хан – Барақ хан - Әбусағит (лақабы Жәнібек хан)». Осы мағлұматты XVI-XVII ғасырлық авторлар Өтеміш Қажы, Махмуд ибн Уали, Қадырғали Жалаириде ұстанды. Қалай болғанда да Жәнібек Орыс хан немересі екендігі дау туғызбайтын жәйт. Ал осы Орыс хан есімін бірде Өріс хан деп (Қазақстан тарихы. Энциклопедия), бірде Ұрыс хан деп (Қазақстан тарихы. 2 том. Алматы, 1998, 329-330 б.) аталып жұр. Біздіңше оның азан шақырып қойған аты Мұхаммед болғанымен оны Орыс хан деп атап кеткен. Өйткені Орта ғасырда далалықтардың шәші сары көзі көк баланы осылайша Орыс деп атап кетуі жиі кездесетін болған. Мысалы, Брокгауз-Эфрон энциклопедиясында «Урусовы – княжеский род, восходящий к известному Едигею Мангиту» делінген.

Асаул А.Н.

Санкт-Петербург/Россия

ВЛИЯНИЕ ЭТНОГЕОГРАФИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА ТРАНСФОРМАЦИЮ МИРА
В современных условиях этнические процессы всё больше приобретают глобальные черты. Это проявляется в усилении общих тенденций динамики этнополитических образований. В результате современная этнонациональная структура практически всех стран и регионов мира находится в состоянии постоянного изменения и трансформации. При этом региональные межэтнические процессы всё чаще проявляются на глобальном уровне, т. е. на уровне суперэтнических контактов, что находит своё отражение при взаимодействии различных цивилизаций. Фактически любая цивилизация – это проявление суперэтнической общности как результата высшей стадии этногенеза. Следовательно, суперэтносы являются отражением соответствующих цивилизаций, представляющих совокупность этносоциальных общностей в предельной форме развития, а столкновение цивилизаций – это и есть проявление межэтнических конфликтов в глобальном масштабе. С точки зрения теории столкновения цивилизаций межэтнические противоречия обычно проявляются в двух формах: во-первых, по линии разлома, т. е. между соседними государствами, принадлежащими к различным суперэтническим общностям, например противоречия между региональными державами – Индией и Пакистаном; во-вторых, конфронтация внутри какого-либо государства между этносоциальными группами разнородных цивилизаций, например, межэтнические противоречия в современной Сербии между албанцами (мусульманами) и венграми (католиками), с одной стороны, и сербами (православными), с другой. Последний пример наглядно свидетельствует о том, что существует тесная взаимосвязь между региональными и глобальными межэтническими противоречиями и конфликтами.

Результатом взаимосвязи между глобальными и региональными территориально-политическими процессами часто являются разрушение противоречивой этнополитической системы и создание новых суверенных государств. Подтверждением тому является распад бывшего СССР и появление многих этногосударственных образований, исторически связанных с различными цивилизациями.

Таким образом, в конце ХХ века обострились не просто межэтнические противоречия внутри отдельных стран, а фактически активизировались геоэтнополитические конфликты цивилизационного, глобального масштаба, но на региональном уровне. Следовательно, 90-е годы прошлого века являются началом перехода процессов регионализации на уровень классической глобализации, который характеризуется всепланетарным масштабом.

Мордовин М.

Будапешт/Венгрия

О ТЮРКСКОМ ЭТНОКУЛЬТУРНОМ КОМПОНЕНТЕ РАННЕСРЕДНЕВЕКОВОЙ КРЕПОСТИ ХИАМ
В 2007 году начались совместные, казахско-венгерские археологические исследования, частью которых являются раскопки городища Хиам. Исследованиями с казахской стороны руководит Айман Медеубаевна Досымбаева, главный научный сотрудник Президентского центра культуры, а с венгерской - Максим Мордовин, преподаватель будапештского Университета им. Этвеша Лоранда.

Городище находится в 5 км северовосточнее современного поселка Толеби (бывшее Новотроицкое), на берегу старого русла реки Шу. Городище имеет форму прямоугольника, размером 120х140 м, ориентировано строго по сторонам света. Стены сохранились на высоте от 4 до 8 м, а их оплывы достигают ширины от 15 до 25 м. По их периметру в некоторых местах прослеживаются остатки башен. Стены основаны на глинобитном цоколе, обложенным снаружи пахсовыми блоками (30х50х30). Ширина стен у основания достигает 8 м, а на сохранившемся уровне сужается до 2,5-3 м. Обкладка пахсовыми блоками хорошо прослеживается на внутренней стороне северной стены.

Датировка нижних слоев крепости основывается, в первую очередь, на поливной керамике. Интересно, отметить, что в верхних слоях процент глазурованной керамики намного ниже, чем в нижних. Этот тип находок на территории городища представлен, в первую очередь, красноглиняной посудой, с белым подглазурным ангобом и коричневым эпиграфическим орнаментом. Городища Чуйской долины дают довольно много аналогий, датируемых 10-11. вв. Пока еще не имеет параллелей ляган с желтой глазурью и зеленой арабской вязью. К эпиграфическим находкам можно еще отнести и фрагменты венчиков хумов с согдийскими надписями.

Определение этнического состава крепости и ее округи можно основывать, с одной стороны, на исторических данных, а с другой – на специфичных археологических находках. Так как заселение исследуемого объекта датируется не ранее, чем с 9-10 вв., этнокультурный состав населения городища может рассматриваться только с учетом этнического положения всего Семиречья. Согласно историческим данным, нижнее течение р. Чу в 10-11 вв. входило в состав Караханидского государства. Более того, из письменных источников известно, что где-то посредине течения располагалась одна из столиц Караханидов, город Баласагун, отождествляемый ранее с Ак-Бешимским, а сейчас в Киргизии с Токмакским, а в Казахстане с Актобинским (Степнинским) городищем. (В любом случае расстояние от крепости Хиам не превышает 200 км.) Из всего этого следует, что укрепленный объект, основанный во времена Караханидов, скорее всего, должен был быть заселен в первую очередь тюркским населением.

Богатый раскопочный материал последнего полстолетия с территории Семиречья все более явственно дает возможность различить материальную культуру изначально городского, согдийского населения от материальной культуры оседающих кочевников-тюрков. С территории крепости Хиам к таким находкам можно отнести, в первую очередь, лепную керамику (горшки), многочисленные тандыры с насечками на внутренних стенках, узкогорлые кувшины, с накладным рельефным орнаментом на корпусе. Предварительный разбор археозоологического материала тоже указывает в первую очередь на кочевнические, т.е. на тюркские традиции.

Сопоставляя археологические и исторические данные, с большой уверенностью можем выстаивать гипотезу о преобладании тюркского элемента в археологическом материале городища.

Досымбаева А.М.

Астана/Казахстан

КУЛЬТУРНЫЙ КОМПЛЕКС КУМАЙ КАК ИСТОЧНИК ПО ИСТОРИИ ТЮРКОВ КАЗАХСТАНА
Памятники культурного комплекса Кумай открыты в результате разведочных исследований, проведенных в 2009 году, на территории Ерейментауского района Акмолинской области. Памятники занимают территорию, на площади террасы левого берега реки Кумай, в радиусе от 3-х до 7 км, в восточной и северо-восточной части урочища Соколиные горы. Согласно территориально-административному районированию земель, памятники находятся в пределах округа аула Торгай, в 5-7 км к югу от одноименного села, в непосредственной близости от аула Карагайлы (бывш. Стаханово), на левом берегу реки Кумай и занимают пространство в радиусе 1,5 - 6 км. Комплекс состоит из нескольких групп разновременных памятников, компактно расположенных в восточной и юго-восточной части подножий гор Акшокы и Жыланды.

В период с 2009-2010 гг на названной территории выявлено, документировано и зарегистрировано 11 комплексов, относящихся к нескольким историческим эпохам развития культур населения Казахстана. Состав комплексов представлен погребальными памятниками различных эпох, тюркскими культовыми конструкциями с каменными изваяниями, родовыми тамгами и одним позднесредневековым поселением.

Топографические особенности места локализации культурного комплекса Кумай, наименования гидронима и оронимов, хронологическая протяженность во временном отрезке в четыре тысячелетия, качественный состав памятников свидетельствуют о потенциальной информационной насыщенности объектов исследования.

Результаты предварительных исследований служат основанием для некоторых выводов об историко-культурном содержании наследия. Высокая концентрация памятников разновременных эпох в пространстве долины реки Кумай на территории государственного национального парка Буйратау, не является случайной.

Географическая локализация культурного комплекса Кумай, значительную часть которой составляют тюркские ритуальные конструкции, позволяет подтвердить ранее высказанную нами мысль о взаимосвязи факторов расположения культовых сооружений с каменными изваяниями, тюркскими петроглифами, тамгами в микрорайонах, природные характеристики которых соответствуют параметрам особо охраняемых природных территорий.

Предварительные данные свидетельствуют, что историческое содержание наследия будет способствовать решению целого ряда теоретических и практических задач, актуальных в гуманитарной науке.

Айхан Пала

Түркістан/Қазақстан

SELÇUKLU VE OSMANLI SARAYLARINDA OĞUZ – TÜRKMEN GELENEKLERİ
Oğuz Türkleri tarafından kurulan Selçuklu ve Osmanlı devletlerinde Orta Asya Türk kültürü ve İslam kültürüne ait unsurlar bir arada yaşamaya devam etmiştir. Selçuklu ve Osmanlı saraylarında da bu kültür unsurlarının çeşitli örneklerini görmekteyiz. Selçuklu ve Osmanlı hükümdarlarının Tanrı’dan kut almış bir soydan geldiklerine inanılır ve idamlarında kanlarının dökülmemesine dikkat edilirdi. Selçuklu ve Osmanlı hükümdarlarının Türklerin efsanevi hükümdarı Oğuz Han’ın soyundan geldikleri kabul edilirdi. Bu inanca dayanarak Osmanlı padişahlarının Oğuz Han’a ulaşan şecereleri yapılmıştır. Fatih Sultan Mehmed bir torununa Oğuz Han ismini vermiştir. Diğer torununa da Korkut ismi verilmiştir. Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Bey de Osmanlı tarihlerinin verdiği bilgiye göre Oğuz töresine göre padişah seçilmiş ve gene bu töreye göre kımran içilerek kendisinin hükümdarlığı kutlanmıştır. Selçuklu padişahı Alaeddin Keykubad’ın sarayında verilen ziyafette de Oğuz töresine göre kımız ve kırman içildiği bilinmektedir. Osmanlı padişahlarının sikke ve silahlarda Oğuzların 24 boyundan biri olan Kayı boyunun damgasını kullanmaları da bu anlayışın sonucudur. Osmanlı padişahlarının imzası olan tuğra, geleneğe göre Oğuz destanında bahsi geçen ok ile yaydan oluşur. Bu sembol Oğuzlar tarafından kurulan başka devletlerin hükümdarları tarafından da kullanılmıştır. Büyük Selçuklu sultanlarının tuğrası da ok ve yaydan oluşuyordu. Divanü Lûgati’t-Türk’e göre göre tuğra Oğuzlara aittir. Başka Türklerde yoktur. Dede Korkut kitabında anlatılan Salur Kazan’ın Oğuzlara kendi evini yağmalatmasına benzer uygulamalar Selçuklu ve Osmanlı saraylarında da görülmektedir. Tebliğimizde Selçuklu ve Osmanlı saraylarındaki Oğuz – Türkmen gelenekleri açıklanacaktır.
Абдулхаиров А.З.

Симферополь/Крым

ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ МЕНЕДЖЕРА

В ПОЛИКУЛЬТУРНОЙ СРЕДЕ: КРЫМСКИЕ ПРОЕКЦИИ
В последние годы все большее распространение приобретает понятие «кросс-культурный менеджмент» под которым обычно понимаются практические навыки управленца по эффективной реализации основных функций менеджмента в поликультурной бизнес-среде. Основной причиной этого является общая тенденция к глобальной интеграции мировых экономических связей, увеличению текучести финансовых и информационных ресурсов, активизации трудовых и рекреационных миграций населения, что дает основание некоторым современным исследователям называть мир начала XXI века «глобальной деревней». Поэтому современному менеджеру необходимо не только хорошо знать культуру собственного этноса, но и поликультурную ситуацию в своем регионе, стране, мире. Ведь чем многообразнее культурное поле ведения бизнеса, тем выше репутационные риски, острее проявляются кросс-культурные различия, выше коммуникативные барьеры, критичнее требования к кросс-культурной компетенции менеджера [1, с. 7-8].

Для некоторых поликультурных регионов, таких, например, как Автономная Республика Крым, умение менеджера ориентироваться во всем многообразии представленных здесь культур является особенно актуальным. Достаточно сказать, что на данный момент в Крыму проживают представители около 125 этносов, каждый из которых имеет свою уникальную, самобытную культуру. Культурное своеобразие представителей различных этносов и цивилизаций проявляется по следующим основным характеристикам:

1) ощущение себя и пространства;

2) общение и язык, стиль отношений между людьми;

3) время и отношение к времени, особые способы организации досуга;

4) ценности и нормы, верования и мировоззренческие установки;

5) процесс мышления и обучение;

6) методы и приемы работы.

7) одежда и внешний вид;

8) пища и связанные с ней нормы этикета;

Ибраева А.Ғ.

Астана/Қазақстан

ТҮРКІЛЕРДІҢ ДӘСТҮРЛІ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Дүние жүзіндегі әр халықтың мәдениеті материалдық мәдениет құндылықтарымен ғана шектелмей, әлемнің жаратылысы туралы мифтермен байланысты дәстүрлі және рухани дүниетаныммен байланысты. Бұған тіршілік атаулынының бәріне тиесілі өмір мен өлім, уақыт пен кеңістіктегі адамзат қоғамының даму ерекшеліктері, кез-келген халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілігінің тарихи негіздері жатады.

Ежелгі түріктер бір құдайға ғана сыйынбаған, бұл мәселеге байланысты әр тайпаның, әр отбасының, тіпті әрбір адамның өзіндік көзқарасы болған. Түркілерде «жарық сана» идеологиясына негізделген «тәңірлік» дін кеңінен тараған. Онда адамды мәжбүрлеу, еріксіз өзіне тарту міндеттері қойылмаған. Сондықтан «тәңірлік» діннің идеологиясы басқа діндердің идеологиясынан рухани жағынан айырмашылығы бар.

Дәстүрлі түркі дүниетанымында адамзаттың тіршілігінің негізі қоршаған ортаны танып білу және өзінің орнын табу болды. Жалпы жер шарының қалыптасуы, адамдардың, жануарлардың, өсімдіктердің пайда болуы және олардың ішкі әлемі туралы түсініктердің шексіз екендігін бүгінгі күнге дейінгі шешімін таппай отырған мәселелермен ұштастыруға болады.

Ежелгі түріктердің космогониялық көзқарастары мифологиялық бейнелер және эпикалық поэмалар түріндегі мәтіндік нұсқада кездеседі. Мұнда тіршілік әлемінің пайда болуына байланысты оқиғалар желісі, адамзат қоғамының алғашқы қауымдық бейберекеліктен өтуі жайында мәліметтер кездеседі.

Түркілердің түсінігінде ағаш ру мүшелерінің өмірімен байланысты. Бүкіл түркі халықтарының фольклорлық жинақтарында ағаш ру мүшелеріне өмір беруші ретінде маңызды рөл атқарады. Сондықтан да бүгінгі қазақ халықындағы ағаш негізінде қалыптасқан шежірелік дәстүр сақталып отыр.

Төлешова Л.Х.

Астана/Қазақстан

ТҮРКИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Барлығымызға мәлім болғандай кез-келген мемлекет егемендікке жеткеннен кейін түрлі құрылымдарын, құндылықтарын түгендеу мүмкіндігіне ие болады. Солардың ішінде ең маңызды саласы адам тағдырына байланысты болып табылады. Біздің жағдайымызда, еліміз өз тәуелсіздігіне жеткен күннен бастап алыс және жақын шет елдердегі қазақ диаспорасына ерекше көңіл бөле бастады. Солардың ішінде үлкен тарихи мәнге ие болған Түркия еліндегі қазақ диаспорасы болып отыр.

Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ ХХ ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады.

Бұл жақтағы қазақтардың саяси рөлін айтар болсақ, жасыратыны жоқ, көздеген жағдайдан көп алыста жатыр. Мұның көптеген себептері бар. Ең бастысы, Түркиядағы қазақтардың саны аз. 80 миллион халқы бар елде небәрі 20 мыңға жуық қазақ өмір сүруде. Сонымен қатар әлсіз диаспораның атамекенге пайда келтірмесі де анық. Сондықтан шетелдегі қазақтарды елге көшіріп әкелудің жолын ғана емес, оларды тұрған елдерінде қалай күшейтуге болатынын да ойластырған жөн. Бұл әсіресе, алыс шетелдегі, яғни Түркия мен Еуропа қазақтары үшін аса маңызды. Өйткені бұл елдерде Қазақстанның имиджін көтеру ауадай қажет. Әрбір елдің табиғи қолдаушыларының өздерінің диаспоралары екені халықаралық тәжірибелерден белгілі [1, 175].

Түркия қазақтары қауымдастық төрағасы Дәруіш Қылыш былай дейді: «Қазақ Президенті мен мемлекетінен тілейтініміз – Қазақстан латын әрпіне тезірек көшсе екен. Түркиядағы қазақтар болсын, Еуропадағы қазақтар болсын, қазақша кітап-журналдарды, баспасөзді оқи алмайды. Мұнда біздің жеке кітапханамыз бар. Онда Қазақстаннан жіберілген 5000-нан аса кітап шаң басып тұр. Оның ішінде Абай атамыздың, Мұхтар Шақановтың, т.б. қазақ ақын-жазушыларының кітаптары бар. Бірақ оны оқуға мүмкіндік жоқ.» - деп қанжылады. Алайда әліпби мәселесі бүгінгі таңдағы өзекті проблеманың бірі болып табылады. Зейтінбұрны ауданында Абай атындағы орта мектеп бар. Бірақ, аты – қазақша да, заты – түрікше. Дәруіш Қылыштың айтуынша, қазақтар қауымдастығы жанында қызмет ететін қордың қазақша мектеп ашуға мұршасы жетпейді екен. Екінші жағынан қандасымыз: «Біз бөлек қазақ мектебін ашып, қазақша бала оқытамыз» деуге ыңғайсызданамыз, - дейді.

Жоғарыда айтылған мәселелерді түйіндей келе, Түркиядағы қазақтардың ана тілі мәселесіне байланысты, әсіресе жас буын өкілдерінің оны ұмытып бара жатқандығы бүгінгі таңдағы өзекті мәселенің бірі болып табылады. Латын әліпбиіне көшу немесе көшпеу келешекте нақты бір шешімін табуы тиіс. Алайда, шет елдегі қазақтардың қазақ тілін, дәстүрін ұмытпас үшін, олармен қатынасты дамыту, оқу құралдарымен қамтамасыз ету, қазақ мәдени орталықтарын құру, мәдени іс-шараларды көптеп ұйымдастыру және ол жақтағы жастарға Қазақстанда білім алуын қамтамасыз етуге жағдай жасалуы тиіс.
Исабекова Ұ.К.

Астана/Қазақстан

ОРТА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орта ғасыр жазба ескерткіштері – түркі халықтарының өткен тарихы, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тұрмыс-тіршілігі, дінінің өткен тарихынан мәлімет алуға мүмкіндік беретін асыл мұралары. Тілдің уақыт өткен сайын дамуы тамырының тереңдігімен де өлшенеді. Арада мың жылдай өтсе де, уақыт тезіне шыдас беріп, қазіргі түркі тілдерімен тамырластығын жоғалтпаған тарихи маңызы зор жазба ескерткіштерді зерттеп, қазіргі тілдермен туыстық дәрежесін анықтау – бүгінгі ұрпақтың еншісі. Түптамырын түркі халықтарының тым әріден басталатын тарихи мұраларынан алып, қазіргі тіліміздің пайда болу, өсу, дамуының заңдылықтарын, қалыптасу жолдарын білу үшін орта түркі жазба ескерткіштерінің тілін жан-жақты зерттеп, қазіргі ана тілімізге қатысы қанша екендігін анықтау қажет.

Орта ғасырдағы жазба ескерткіштері сол дәуірдегі этикалық топтардың сөйлеген тілдері туралы ақпараттарды сақтап қалған бірден-бір тілдік материалдар болғандықтан, оларды жан-жақты зерттеудің нәтижесінде қазіргі түркі тілдерін, соның ішіндегі қазақ тілінің де тарихы туралы нақты мәліметтер ала аламыз. Осыған байланысты орта ғасыр ескерткіштер тілінің дыбыстық құрылымын түбірлер деңгейінде зерттеу арқылы түркі тілдерінің көне дәуірлері мен жаңа дәуірдің тарихи сабақтастығын анықтауға болады.

Орта ғасыр жазба ескерткіштерінің тілін қазақ тілімен салыстыра келе, лексикалық және фонетикалық жағынан толық сәйкес келетін сөздер; фонетикалық әрі лексикалық өзгеріске түскен сөздер; фонетикалық өзгеріске түскенмен, мағынасы толық сәйкес сөздер; мағынасы өзгерген, ал фонетикалық құрылымы толық сәйкес сөздер деп жіктеуге болады. Зерттеулер көрсеткеніндей, орта ғасырлық жазба мұралар тілдің сабақтастығын көрсету арқылы таным-түсініктің, дүниетанымның, салт-дәстүрдің ортақтығын да дәлелдейді.

Karini Jahangir

Астана/Қазақстан

TÜRK – İRANÎ DILLER İLIŞKISI ARAŞTIRMALARININ ÖNEMI VE DURUMU
Bu çalışmada Türk – İranî diller arasındaki ilişkiler, bu ilişkilerin önemi ve söz konusu ilişkilerle ilgili bilimsel çalışmalar konu edinmektedir. Türk – İranî diller ilişkisini, ana çizgileriyle “İslam Öncesi İlişkiler” ve “İslam Sonrası İlişkiler” başlıkları altında incelemek mümkündür. Türk – İranî diller ilişkisiyle ilgili çalışmalar, daha çok İslamiyet sonrası ilişkilerle sınırlı olup Türk dilinin İslamiyet öncesi, Sogdak, Harezm, Pehlevî ve Avesta gibi dillerle olan ilişkisi yeterince incelenmemiştir. Avesta’nın konularından biri olan ve daha sonraları Firdevsi’nin Şehnamesinin de ana konusunu oluşturan “İran – Turan savaşı” Türk halklarının İranî kavimlerle çok eskiden sosyal, siyasal ve kültürel ilişkide olduğunu göstermektedir. İki toplum arasında gerçekleşen sosyal, siyasal ve kültürel ilişkilerin diller arası etkileşimi de beraberinde getirmesi kaçınılmazdır. Ancak, Türk – İranî dilleri ilişkisi günümüze değin yeterince ele alınmamıştır. Konuyla ilgili az sayıda çalışma bulunmakta olup bu çalışmalar da Türk dilinin Yeni Fars dili olan ilişkisiyle sınırlıdır.

жүктеу 2,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 14