Жетім балалар мен ата-аналарының

5
1. Жетім балалар мен ата-аналарының 
қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған 
білім беру меКемелерінде балаға достастық орта 
құру Жұмысының тәЖірибесі
1.1. қазақстандағы жетім балалар мен ата-аналарының 
қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған білім беру 
ұйымдарының қызметі
Жетім  балалар  мен  ата-аналарының  қамқорлығынсыз  қалған 
балалардың  проблемалары  ғылым  мен  іс-тәжірибенің  ең  әр 
түрлі  салаларындағы  көптеген  зерттеушілердің:  дәрігерлердің, 
психологтардың,  педагогтардың,  философтардың,  социологтардың 
назарын аударып келді және аударуда.
Жетім  балалар  мен  ата-аналарының  қамқорлығынсыз  қалған 
балалардың проблемаларын зерттеуді төрт топқа бөлуге болады.
Біріншіден, жеке алғандағы балалар үйінің нақты тәжірибесіне 
кешенді  талдау  жасауға  арналған  бірқатар  жұмыстар  пайда  болды  
(Г. Ананьева, А. Андреева, Н. Анохина) [1, 2, 3].
Екіншіден, балалар үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық 
бейімделу  проблемалары  белсенді  түрде  зерделенуде.  Шетелдік 
психологтардың арасында жабық үлгідегі мекеме жағдайларындағы 
баланың жеке тұлғасы дамуының проблемаларын, аналық жылу мен 
аялаушылықтың жоқтығы салдарларын жою мүмкіндіктерін А. Ад-
лер, А. Фрейд, Й. Лангмейер, З. Матейчик зерттеді [4, 5, 6].
Үшіншіден,  балалар  үйі  тәрбиеленушілерінің  депривация  про-
блемаларына отандық зерттеушілер И.В. Ежовтың, Ю.А. Евдокимов-
тың,  И.В. Дубровинаның,  А.М. Прихожанның,  Н.Н. Толстыхтың,  
Т. Войтенконың [7, 8, 9, 10, 11, 12] еңбектері арналды.
Төртіншіден, жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығын-
сыз қалған балалардың әлеуметтену проблемаларын өз еңбектерінде  
И.С. Кон, Л.М. Шипицына зерттеді [13, 14].
Олар жетім баланың әсіресе, интернаттық мекемелердің көмегі 
арқылы  өмірге  бейімделетін  әлеуметтік-эмоциялық  саладағы 
дамуының өзіндік тетіктерінің қалыптасуын атап көрсетеді.
Мұнымен бірге балалар үйлерінде тәрбиеленушілердің ересектік 
өмірге, балалар үйі қабырғаларынан тыс өмірге бейімделуіне байла-

6
нысты көптеген зерттеулер жүргізілуде. Балаларды дербес өмір мен 
қызметке  дайындаудың  әлеуметтік-психологиялық  қырлары  И.С. 
Конның,  А.В.  Петровскийдің  [13,  15]  зерттеулерінде  келтірілген. 
Жетім балаларды дербес өмірге дайындаудың бұл проблемасы-ның  
педагогикалық қыры П.П. Блонскийдің, А.С. Макаренконың, В.А. Су-
хомлинскийдің еңбектерінен [16, 17, 18] көрініс тапты.
И.Ф.  Дементьеваның,  Ю.А.  Евдокимовтың  еңбектерінде 
жетімдіктің  алдағы  ересектік  өмір  үшін  әлеуметтік  салдарлары 
қарастырылады [19, 8].
Жоғарыда санамаланған авторлардың еңбектеріне талдау жасау 
балаға достастық ортаны қалыптастыру проблемасының көп қырлы 
екенін  және  кешенді  зерттеуді  талап  ететінін  дәлелдейді.  Алайда, 
аталған проблемаға арналған жарияланымдардың жеткілікті екеніне 
қарамастан  балаға  достастық  ортаны  қалыптастыру  технологияла-
ры  балалар  үйлері  жұмысының  тәжірибесіне  жеткіліксіз  енгізілген 
және зерттелген, бұл қосымша теориялық арнаулы еңбектер мен іс-
тәжірибелік зерттеулерді талап етеді.
Жетім  балалар  мен  ата-аналарының  қамқорлығынсыз  қалған 
балаларға  арналған  білім  беру  мекемелерінде  балаларды  күтудің, 
қадағалаудың,  бағудың,  тәрбиелеудің,  оқыту  мен  дамытудың  ортақ 
міндеттері бар. Балалар үйі балаға отбасын қандай да бір мөлшерде 
алмастыруды көздейтін мемлекеттік әлеуметтік құрылым болып та-
былады. Отбасын алмастыратын әлеуметтік құрылым ретіндегі бала-
лар үйі орындауы тиіс қызметтерді анықтау үшін отбасы орындайтын 
қызметтерді қарастырайық. 
Социолог  А.Г.  Харчев  [21]  отбасының  мынадай  әлеуметтік 
қызметтерін бөліп көрсетеді:
•
қалпына келтірушілік – жеке тұлғалық тұрғыда балалардың 
қажеттіліктерін қанағаттандыру, биологиялық қалпына келтіру;
•
тәрбиелік – жас ұрпақты тәрбиелеп, әлеуметтендіру;
•
шаруашылық-тұрмыстық – қоғам мүшелерінің тән саулығын 
қолдау, отбасындағы балалар мен қартаң мүшелерді күту;
•
экономикалық-кәмелет жасына толмағандар мен отбасының 
еңбекке қабілетсіз мүшелеріне қаржылық қолдау жасау;
•
бастапқы әлеуметтік бақылау – өмірлік қызметтің әр түрлі 
салаларында  отбасы  мүшелерінің  мінез-құлықтарын  моральдық 
жағынан реттеу, сондай-ақ жұбайлардың, ата-аналар мен балалардың 
арасындағы қатынастағы жауапкершіліктер мен міндеттемелерді рет-
теу;

7
•
рухани қарым-қатынас – отбасы мүшелері жеке тұлғалары-
ның дамуы, рухани жағынан өзара байытылу;
•
әлеуметтік-мәртебелік  –  отбасы  мүшелеріне  белгілі 
бір  әлеуметтік  мәртебе  беру;  қоғамның  әлеуметтік  құрылымын 
қабылдау;
•
бос  уақыттық  –  бос  уақытты  ұтымды  ұйымдастыру, 
қызығушылықтардың өзара байытылуы;
•
эмоциялық-психологиялық қорғанысқа, эмоциялық қолдауға 
ие болу.
Егер  отбасының  бұл  функцияларын  балалар  үйіне  түсіретін 
болсақ, онда балалар үйі баланың әлеуметтік өмірге араласуының аса 
маңызды функциясын орындауы тиіс. Бұл функцияның басымдығына 
балалар үйінде тәрбиеленетін жетім балаларда аса маңызды әлеумет-
тік құрылым – отбасының ықпалы жоқтығы жағдай жасайды.
Тәрбиеленушілер үшін балалар үйі уақытша болатын жер, оқу 
аяқталған  соң  балалар  өздігінен  өмір  сүру  үшін  ашық  әлеуметтік 
ортаға  шығарылады.  Балалар  үйінің  тәрбиеленушілерді  бұл  дер-
бес  өмірге  қаншалықты  дайындағаны  олардың  одан  кейінгі  өмір 
жолдарының ойдағыдай болуына жағдай жасайды.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған ба-
лаларды орналастырудың қолданыстағы формаларын төрт санатқа 
бөлуге болады:
•
отбасылық (қорғаншылдық, қамқорлық, асырап алу);
•
мемлекеттік  (сәбилер  үйлері,  балалар  үйлері,  әр  түрлі 
үлгідегі мектеп-интернаттар);
•
мемлекетте  қорғаншылық  міндеттердің  бір  бөлігін  сақтай 
отырып, отбасылық тәрбиенің элементтерін үйлестіретін мемлекет-
тік-қоғамдық санат (балалар қабылдайтын отбасылар – отбасылық 
балалар үйі, патронаттық отбасылар, балалар баспанасы);
•
мемлекеттік емес (жекеменшіктегі балалар үйлер, баспана-
лар және басқалар).
Мекемелерге:  жетім  балалар,  бағудан  бас  тартылған  балалар, 
соттың  шешімі  бойынша  ата-аналарынан  ажыратылған  балалар, 
ата-аналық  құқықтарынан  айырылған,  сотталған,  іс-әрекеттілікке 
қабілетсіз  деп  танылған,  ұзақ  уақыт  емделіп  жатқан  (оның  ішін-
де психикалық аурулар да бар) ата-аналардың балалары, сондай-ақ 
ата-аналарының тұратын жері анықталмаған балалар мен күн көрісі 
төмен отбасылардың балалары қабылданады.