Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені



жүктеу 5,72 Mb.
бет5/22
Дата28.11.2017
өлшемі5,72 Mb.
#2286
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22

Бекіту сұрақтары:

1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері немен аяқталды?

2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуінің себептері неде?

3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасының саяси сипаты қандай болды ?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.
Лекция №4 ХҮІІІ ғ. Бірінші жартысындағы қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдай және көрші елдермен қарым қатынасы.
Негізгі ұғымдар: Бодандық, протекторат, мәмлегерлік, елші, Орда, Кіші жүз, шекара барымтасы.
Мақсаты: Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қайраткерлігін тарихи еңбектер негізінде саралау. Қазақ хандығының ХҮІІ ғ. Саяси сыртқы мәселелеріне талдау жасау арқылы көрші елдермен қатнастарының саяси мәнін анықтау.

Жоспар:

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі.

2.Қазақ- Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты.

3.Қазақ - Башқұрт қатынасы.

Лекция

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі. Әбілқайыр хан – XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Қолбасшылық талантымен саяси көрегендігі, мәмлегерлік шеберлігі күрделі тарихи кезенде көзге түсті. Әбілқайыр ел басына күн туған ауыр заманда қазақ жасағына Бас қолбасшы сайланып, жан-жақтан аңталаған жауға тойтарыс берді.

ХІХ-ХХ ғасырдың екінші жартысында Әбілқайыр қазақтарды Ресейге бодан етті деген де, алдымен Әбілқайыр ханның 1730 жылғы Анна патшаға жазған хатын дәлел етеміз. Әрине, Әбілқайырдың 1731-1732 жылғы хатжазғаны да, ант бергені де шын, бірақ, ол хаттың мақсатына, қүқықтығына онша көңіл қоймай жүрген сияқтымыз.



Осы ойға байланысты қысқаша болса да белгілі тарихшылардың ғылыми еңбектеріне токталайық. Ол туралы академик В.В.Бартольд "В 1740 году в Туркестане утвердил свою Верховную власть последний крупный завоеватель, вышедший из Персии Надир-шах". Ресей Әбілқайырға ешбір қолдау көрсетпеді. Содан соң орыс патшайымына берген анттың да, қабылданған қүжаттың да күші жойылды деп дәлелдейді В.В.Бартольд: "Принятая Абылхайыром русское подданство не имел реального значения" дейді.

В В.Бартольдтан кейін алғашқылардың бірі болып зерттеген тарихшы А.Н.Чулашников "Әбілқайырдың Ресейге бодан болу туралы келісімге қол қоюы, бұл істің басы ғана емес қарапайым маңызы жоқ, кеп келісімнің бірі ғана" деген қорьгтынды жасады. Көрнекті тарихшы Н.Г.Аполлова "Қазақ хандары XVIII ғасырдың басынан сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуіне байланысты Тәукеден бастап Әбілқайырға дейін Ресеймен бейбіт қарым-қатынасты нығайтуға қам жасады2", дей келе көпшіліктің Ресей бодандығына қарсы болуы, жасалған келісім-шартқа наразы болудың бірден-бір себебі, хан бұл мәселені шешуде ез билігін тым жоғарылатып жіберді.3 Ханның бұл қадамын старшина мен билер бабаларынан келе жатқан әдет-ғүрыптарды бүзғандық деп түсініп, өздерінің хандыққа саяси биліктерін аяқка таптады деп түсінді" деген болатын. Қазақ халқының аса ірі тарихшысы Е.Бекмаханов қазақ елінің хат жазғаңда бағыныштылық емес Қамқорлық туралы одақ ел болуды іздегені деп келіп "Ресей патшасы Анна Иоановнаның іргетасында (подданство) бодан болу деген термин қолданылмаған. XVIII ғасырдың бірінші ширегінде бұл создің мағынасы қазіргіден бөлек. Ол кезде подданство деген сөзді қамқорлық деп түсінген, яғни бұл сөзді өзіне қаратып алу немесе отарлау деп тұсінбеу керек деп жазды.

Қазан төңкерісіне дейінгі тарихшылардың бірі М. Макшеев былай деп жазады: "Мемлекет шекарасы сыртындағы қырғыздар (қазақтар) бұрынғысынша тәуелсіз болып қала берді, ешқаңцай алым-салық төлемей, Ресей алдында міндет атқармады" деп көрсетеді.

Патша тарихшыларының кейбіреулері қазақтарға көршілері қанша қауіп-қатер төндіргенімен Әбілқайыр сияқты игі жақсылардың себеп сылтауы билік үшін күрес деген пікірді нды. Олар Әбілқайырды "Сұм да, зұлым", оның уәдеде тұруға ниеті де, мүмкіндігі де жоқ, қосылу дегені кезекті "шығыстың айла-шарғысы" деп есептеді.

Мәселен, патша генералы М.Терентьев "халықтың басым көпшілігі өздерін Ресей бодандығы деп есептемеген, егер Әбілқайыр жалғыз өзі бодандыққа уәде берсе, онда патшаға жалғыз озі бодан болсын" деп жазады.

XIX ғасырдағы белгілі тарихшылардың бірі, академик Н.И.Веселовский шығыстанушы ғалым ретінде Қазақстанның Ресейге қосылуын зерттей келе "Көшпенділердің келісім туралы түсініктерінің біздің тусінігімізден әлдеқайда айырмашылыгы бар. Олар ушін бодандық дегеніміз, ешкімді белгілі бір мемлекетке ештеңеге міндеттемейтін, сондай-ақ қазақтардың пайдасына шешілген сауда-саттықтың бір келісімі сияқты әсер етті'% деді. Яғни, қазақтардың Ресей-мен жасаған келісімі көрші екі елдің жайшылықтағы бір-бірімен алыс-берісі сияқты байланыстай-ақ көрінген.



Белгілі ғалым В.В.Бартольд мынаны еске алған жөн дейді. Бодандық сөзі сол кездегі қалыптасқан үғым бойынша кез келген екі едцің арасындағы одақтастық шартта әлсіздеуі күшті мемлекеттің суверендігін мойындауға тиіс санаған. Ал бодандықты нақтылы бағыныш деп есептемеген. Мысалы, академик В.В.Бартольдтың пайымдауынша, "среднеазиатским владетелям подданство казалосъ только выгодной сделкой, благодаря которой слабейший становился под покрови-тельством и в то же время не принимал на себя никаких обязанностей "} Осы пікірін анықтай отырып еңбегінің келесі бір бетінде "қыргыздардың (қазақтардың) бодан деген аты гана болган "г деп жазған.

Сонымен қатар Қазақстаннан тыс жерлерде кеңес қоғамының тарихы жөнінде объективтік, шыншыл еңбектер бізде емес, Батыс елдерінде де жазылғандығын ескерсек, бірқатар шетел тарихшылары да өз еңбектерінде осы тақырыпқа көңіл аударған. Олар Скайлер (АҚШ дипломаты), Г.Бульжер (XIX ғасырдағы ағылшын тарихшысы), А.Боджер (Англия), Х.Сетов — Утсон (Англия), М.Б.Олкотт (АҚШ), т.б. Сонымен атақты Әбілқайыр ханды түсіну үшін тағы да тарихшылар түйініне назар аударайық. Ол туралы шетел тарихшылары не деді екен?

Орта Азия зерттеушілерінің ардагері доктор Баймырза Хайит: "1731 жылы Әбілқайырдың орыс патша әйеліне жазган хатында, әңгіме бодан болу жөнінде емес, қамқор болу жөнінде болды'* деп көрсетті. Жалпы алғанда Б.Хайит Қазақстан бүкіл Орта Азия сияқты Ресейге қарудың күшімен еріксіз қосылды деген көзқарасты ұстады.

Бірақ орыс-қазақ қатынастарына деген козқарас Батыс тарихшылары арасында да бірыңғай емес. Мүндай қайшы-пікірлер 1731 —1732 жж. Қазақстанның Ресейге оз еркімен қосылғандығы туралы төңірегінде орбіді. А.Боджер бұл туралы: "Қазақ халқы орыс боданы болуды қалады деген жорамал шыныдыққа жатпайды. Әбілқайыр озінің іс-әрекеттерінде жеке басының муддесін — саяси мақсатты көздеді, бір созбен айтқанда, ол да орыстан квмек алуга тырысты, бірақ орыспен қосылгысы келмедідейді.

Іс жүзінде Әбілқайыр император әйелдің шын берілген қызметшісі болған жоқ, ол кей кездерде жоңғар билеу-шілерінің де коңілін жыққысы келмеді деген профессор М.Б.Олкотг пайымдамасын Әбілқайыр саясатының екіүш-тылығы емес, сол замандағы ерекше мәмілегерлік төсіл түрі ретінде бағамдауымыз керек дейді. Американ ғалымы Ю.Скайлер Қазақстанның Ресейге қосылуы себебін таддай келіп " XVIII гасырдың басында қырыздар (қазақтар) солтустік-батыстан қалмақтардың, сол-түстіктен — сібір казактарының, шыгыстан — жоңгар фео-далдарының шапқыншылыгына ұшырады да өте-мөте ауыр жагдайда қалды "' деп жазады "Түркістан" еңбегінде. Автор бұл орайда Әбілқайыр атқарған ролінде лайықты баға береді.

ХУШ-ХІХ ғасырлардағы тарихнаманы зерделегенде Әбілқайыр хан жөнінде көптеген пікірлер айтылғандығы жоғарыда көрініс берді. Алайда бір ерекше назар аударар жайт, отаршыл империя теоретиктері басқыншылықты бітімгершілікпен көлегейлеп, Әбілқайыр саясатына өркениеттілік сипат беруге неліктен жанталасқаны бүгінгі танда түсінікті болды. Ресей империясының ауқымды жоспармен жүргізілген отаршылдық саясаты қайткенде де қазақ жерін басып алмай тоқтамайтындығы бүркемеленді. Ал керісінше, отандық тарихнамада қазақтар үшін жоңғар шапқыншылығынан аман қалудың, сөйтіп жер бетінен түтастай жойылып кетпеудің бірден-бір жолы қазақ өлкесінің Ресейге қосылуы ақтабан шұбырынды алқакел сұлама деген шалажансар аңыз үстемді етіп келеді.

Сонымен Кеңес өкіметі кезінде Әбілқайыр хан туралы, қазіргі оқып жүрген қазақ тарихында Әбілқайыр хан қазақ елін Ресейге қосып бодандықтың кигізді деген ғылыми дәлелденбеген, нақты дерекке емес, болжамға, долбарға сүйеніп жазылған қортыңды еді.

Ресми идеологияның қолдауына сүйенген маркстік-лениңдік тарихнама қазақ халқының тарихын формацияларға бөліп, қазақ халқының тарихын Ресей окіметінің, Совет окіметінің саяси-идеологиялық қағидаларына үйлестіргені белгілі. Қазақ тарихын жазғандар қазақ тарихын формацияларға бөлгенде Ресей мемлекетінің тарихынан бірге қарау мәселесін ешқашан естен шығарған емес және қазак тарихын коне заманнан бүрмалап көрсетуге тырысты. Ресми тарихнама қоғамға үстемдігін жүргізген ресми кезқарас тұрысынан баяндалды. Сондықтан отаршылдықтың бүкіл зардабын Әбілқайыр есімімен тікелей байланыстыра қарауды доғаратын уақыт жетті.



2.Қазақ- Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты. Жоңғар хаңдығы Ресеймен бейбіт сауда жүргізгенімен, оның нығайып күшеюі Жоңғар хандығының кейбір мемлекеттермен бәсекелесуіне әкеп соқтырды. Патшалық Ресейдің, Циньдік Қытайдың эскпансионизмі Жоңғар хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргізуіне итермеледі, сонымен бірге Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда-қолөнер орталықтары жоңғар қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар феодалдары арасындағы күрес әсіресе XVIII ғасырдың басыңда күшейе түсті. Сөйіп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығының жеріне басып кірді. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күшті тойтарыс берді. Жоңғар әскерлері 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бірақ олар қазақ жерінен қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бітімі шарты жоңғарларды қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды да, қазақ халқына бүрын-сонды болмаған қайғы-қасірет әкелді.

Өзінің түпкі мақсатын жүзеге асыру үшін қонтайшы 1722 жылы алғаш Қытаймен келісім жасап алды. Ал келесі жылдын коктемінде қүмырсқадай қаптаған қалың қолын қазақ жеріне төкті. Қазақ халқының Жоңғариямен соғысындағы ең ауыр және ең қайғғылы сәттер болды. Десекте, Әбілқайыр, Бөгенбай, Қабанбай, Өтеген және т.б. тандаулы жеке дара түлғалардың зор үйымдастырушылық дарын-қабілетінің, асқан ержүректігінің нәтижесінде қазақ халқы оздерінің үлттық тәуелсіздігін қорғап қана қоймай, ауыр шығынға үшыраса да қаһар-мандықпен қарсыласып, бірнеше рет күйрете соққы берді. Осы шайкастар барысында жаңа саңлақ батырлар Абылай, Барак, Жәнібек, Олжабай, Қабанбай тәрізді көптеген жанжүрек қолбасылар жүртқа танылды. 1726 жылы Бұланты өзеніндегі қанды ұрыста, 1730 жьглы Аңырақайда болған жан-кешті шайқаста үш жүзден жиналған барлық қазақ жасақтары жоңғар әскерлерін ойсырата женді. Дәл осы соңғы 1730 жылы шығыстан жоңғар жеріне цинь әскерлері баса-коктеп кірді.

Бірақ қазақ қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі ескери жеңісінің жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптас-қан әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен соң, жаңа Жоңғар ханы Қаддан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Сәмеке және басқалар өз өскерлерін соғыс қимыддары алаңынан алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы озара кикілжің туа бастаған еді.

Халқының озі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің осы бас араздығы аса зор кымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны озіне қаратты. Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап талқаңдадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді. Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір болігі тұтқынға түсті.

Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды деген қате козқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса Да жоне жаулаушы ойраттардың әлуметтік диштоматиялық Қысымына қарамастан Орта жүз бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін өрқашанда сақтап қалғанын баса айтқан жон. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс қимылдарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудандарына жорықтар жасап жүрген, бүрын Башқүрттардың котерілісін басқарған, ал енді қазақ кошпелілер арасында жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін арнайы әскерлер беруді және тағы баска да талапты жүктеді.



Бұл талаптардың көпшілігі Орта және Кіші жүздің игі жақсыларының бас қосқан жиналысында (съезінде) ақыры қабылданбай тасталды. Рас, Әбілмәмбет хан мен ықпалды сұлтан Барақ қонтайшы ордасына өздерінің үлдарын жіберді. Бірақ, мүны олардың өздері, жеке бастары осылай ету қажет деп тапқандықтан ғана жасады, ал енді келісімге келсек, оған Қалдан-Царен 1743 жылы қол қойды. Бір қызығы ол келісімді Әбілмәмбет жіберген ресми делегациямен емес, өзінің тұтқыны болып отырған сұлтан Абылаймен жүргізді. Мүндағы гәп мынада: Абылай өзінің жеке басының ержүрек-тігімен, өткір ақылдылығымен қарсыласына бас имей өзін лайықты да тәкаппар ұстай білумен қонтайшыға зор әсер қалдырды. Абылайды тіптен ханның жиені Чарчуды жекпе-жек ұрыста өлтіргеніне қарамастан үлкен сый-сыяпатпен салтанатты жағдайда еліне шығарып салды. Бізге жеткен аңызға сенсек, Қалдан-Царен ол туралы: "Кіші халықты басқарады, бірақ үлкен халыққа лайық" деген екен деседі. Жоңғарлар басқа қазақ тұтқындарын да босатты. Бұл жерде Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің Жоңғарияның тұтқынынан Абылайды босатып алуды коздеген дипломатиялық әрекетін айтпай кетуге болмас. Бұл жұмысқа елші сұлтан Әбілпейіз (Әбілмәмбет ханның кенже ұлы) бастаған арнайы елшілік те мұрындық болды. Ол елшілік туралы И.И.Неплюев 1742 жылы 18 қарашада сенатқа хабарламасыңда: "Әбілмәмбет ханның озінің кенже ұлы Әбілпейіз сұлтанды аманат үшін емес бауыры Абылаймен кездесіп, оның басын арашалау үшін жібергенін" айтады. Бұл жерде ең басты қулықты жоңғар билеушісінің Қоқанға қарсы күреске қазақтың игі жақсы-ларын жұмылдыру үшін және Ресеймен арадағы қарым-қатынастың шүғыл нашарлап кетуіне байланысты "қайырымды" корінуге үмтылып отырғанын байқау да қиын емес. Қоқанға, оның одақтастары қырғыздарға және Ұлы жүздің кейбір басшы топтарына қарсы 1742 жылы басталған жорык Ойрат мемлекеттігінің оның Ұлы жүзге үстемдік етуіне мүмкіндік бермеді. Сан қилы айла-әрекетгер жасап, қанша Күш салса да Қалдан-Царенге Абылай да, басқа қазақ ақсү-йектері де оның Қоқанға қарсы күресіңде қолдаушы болып, көмек бере қоймады. Рас, сұлтан Барақ қонтайшының өтініші бойынша жауласушы екі жақты 1744 жылы өзара татулас-тыруға тырысып бақты, бірақ бұл да сәтсіз аяқталды.

XVIII ғасырдың 40 жылдарының орта шенінде Жоңғарияда дағдарыс белгілері айқын көрініс бере бастады. Қаһарлы қонтайшының 1745 жылы қайтыс болуы және хан тағына Қалдан-Цареннің ортаншы баласы кәмелетке толмаған, ақыл-есі делі-құлы Цабен-Доржының келуі мемлекеттің басынан кешіп жатқан қиыншылықты терендете түсті. Енді қазақ-жоңғар қарым-қатынасыңдағы бастама қазақ басшыларының қолына көшті. Ойрат ордасымен белсенді байланысты бүрынғысынша Абылай өз қолыңда ұстады. Ал енді жоңғарлардың Ұлы жүздің шын мәніндегі билеушісі Төле бимен қарым-қатынасы шиеленіскен күйі қалып қойды. Цабен-Доржының оған өз билігін мойындатпақ, бүрынғысынша алымдар жөне аманаттар алмақ болған әрекеттері де сәтсіз қалып отырды. Жас жоңғар ханының басын күрделі дипло-матиялық айламен Кіші жүз ханы Нұралы әбден қатырып бітті. Дегенмен де Қазақстанның басшы топтары Жоңғария-мен қарым-қатынаста біртүтас, үйлесімді, елдің жоне халықтың үлттық мүддесін көздейтін саясат жүргізе қойған жоқ. Әр жүз басшысы өз қалауынша әрекет жасады.

3.Қазақ - Башқұрт қатынасы. 10 май айында 1737 жылы орыс патшайымының үкімімен Екатеринбург заводтарының бастығы, тарихшы құпия кеңесші Василий Никитич Татищев Орынбор өлкесінің бастығы болып тағайындалады. Осы үкімінде Қазақ даласында ұмытпауын есіне салып оқыс оқиғалар болуына жол бермей қарым-қатынаста болуына болуына үкім етті.

Жаңа қызметке тағайындалған Татищевтің қазақ даласымен баруға мүмкіндігі болмады. Башқұрттар бұлігімен алаң болып жүргенде. Бұл қызметте Кидишов сияқты Татищевте ұзақ болмады.

Кіші жүз хан Әбілқайыр 1737 жылдың аяғында орыс өкіметінен башқұрттардың толқуын әрекет етуін басуға рұқсат сұрайды.

Хан Әбілқайырдың бұл әрекетін сол кездегі жергілікті орыс тарихшысы Петр Иванович Рычков пікірі туралы былай деп жазады.

Пока Татищев собирался приступить к занятию Киргизскими делами, хан Абулхаир желая воспользоваться башкирским бунтом для своих выгод обогощения и усиления своей власти и даже, будто бы, для возведения в ханское достоинство в Башкирии одного из своих сыновей.

Рұқсат алған хан Әбілқайыр әскермен Башкирияға кіріп бұлікшісін де бейбіт халқын да айырып жатпайды. Шетінен тонауға кіріседі. Мұны кейін байқаған Татищев ханда Башкириядан әкетуін өтініп рұқсат сұрайды. 1738 жылдың 22 мартында шетел істері жөніндегі коллегия хан Әбілқайырды Башкириядан шығару жөнінде үкім шығарады. Осы мәселе бойынша Әбілқайырға тілмаш аудармашы Арсалан Бахметов 100 сом ақшаменен әр түрлі сыйлықтар алып Башкирияда тәртіп орнатқанына алғыс айтқан болып сыйлықтарын тапсырады. Осылайша Әбілқайырды оңай тоқтатады. Осы кезде кіші жүздің басқа бөлігі Еділ қалмақтарын тонап көптеген орыс адамдарын тұтқынға алады. Бұл туралы мәліметті Татищевке шетелдер жөніндегі коллегиясы 6 февральдағы 1738 жылғы үкімімен хабарланады.

1738 жылдың басында башқұрттар хан Әбілқайырдың хан деп танып одан көмек сұрайды. Оған Әбілқайыр келісім береді. Ресейге қарсы жаулық әрекет жасамақ болып бір топ 1738 жылдан апрель айының аяғында бір топ Башқұрт бұлікшілерін бастап Орынборға келеді. Майор Останков адам жіберіп Әбілқайырға башқұрт бұлікшілерімен байланыс жасауды тоқтатыс деп сұрағанда Әбілқайырдың берген жауабын былай деп жазған. "Город мой и для меня устроен, а кто не послушает тому голову отрублю", деп айтқаны жазбаға түскен. Добромыслов "Исторический очерк" Оренбург 1900 г. стр 25.

Орынбор бекінісін салуды өтінген хан Әбілқайырдың есебі өзімнің қалам болады. Халқым керек жарағын сауда сатығын осында барып жақын жерден алып тұрамын деп есеп қылды. Ресей патшалығының өз есебі болды.Хан Әбілқайырдың өтінішін орындаған болып бекініс салып өз шекарасын нығайтып әскерін қоюға жағдай жасады. Осы Орынбор бекінісі арқылы кіші жүз қазақтарының өздеріне жақын шекарасын мықтылап алды.

Әбілқайырдың тоқтамасын біліп Останковқа бұйрық береді. Башқұрттың басты-басты старшындарын тұтқынға алып бақылау қойғызады.

Бұл бұйрығын Әбілқайырдан жасырып, Останков башқұрттарды өз бетімен тұтқындатты бұл үшін ол жазаланды деп хабарлап жазды.

Бұл оқиға туралы орыс патшайымына мәлімет бергенде былай деп хабарлаған "Хотя Абулхайр хан свою присягу нарушил однако, я взирая на глупую их дикость и опосаясь, чтобы других их султанов и ханов жестокостью не отстрашаь намерен с ним ласково обоитись и о погрешностях его разговором выговорить деп жазды. В.Н. Витебский И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года изд. 1897 г., стр 158.

Осының өзі көп жайды аңғартады. Сол кездегі орыс, қазақ, башқұрт қарым-қатынастарындағы хан Әбілқайырдың қажырлы хан болып, Ресей бодандығын алып ант беріп, Ресей патшалығына іс жүзінде 1738 жылға дейін тәуелді болмағанын болғысы да келмегенін көрсетеді.

Татищевтің мәлімдемесіне орыстың патшайымы мынадай жауап қайырып үкімін жібереді. Ол туралы: В ответ на свое донесение Татищев получил строгое предписание немедленно отправиться в поход в Оренбург "Мы", говорится в указе императрицы "с великим удивлением и неудовольствием усмотрели каким образом от бунтующих, башкирцев новяе замещания начались, а что и хан Абулхайр сними соединился и имеет злое намерение атаковать Оренбург, чего мы никогдо не надеялись. Син нашим указом наикрипчайше подтверждаем, что все мирно надлежит вам со всею командою, к Оренбургу поспешить без всякого отлагательства – деген бұйрығын түсіреді. Қазақ-башқұрт қатынасын осыдан кейін патша үкіметі шйеленістіріп, араздастыруға жұмыстанады.

Бекіту сұрақтары:

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі ?

2.Қазақ-Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты туралы не білесіз?

3.Қазақ-Башқұрт қатынасы жөніндегі патша үкіметінің ұстанымы қандай болды?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.
Лекция №5 Қазақ халқының Жоңғар басқаншыларымен күресі.
Негізгі ұғымдар: Әділетсіз соғыс, басқыншылық соғысы, қолбасы, жүзбасы, мыңбасы, сарбаз, би, жаушы.
Мақсаты: Отан соғысы оның барысы туралы саралап бастапқы кездегі қазақ жасақтарының жеңіліс табу себептерін талдап көрсетуі. Сол кездегі батырлар, билер туралы реферат жазып келген студенттер пікірлері айтылады

Жоспар:

1. Отан соғысының басталуы.

2.Шешуші шайқастар, олардың тарихи маңызы.

3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушылар.

Лекция

1.Отан соғысының басталуы. Сайрам қаласы түрғындарының кетеріліске шығып, Қаладағы ойраттардың басқыншы әскерлерін талқандауы 1684 жылы жонғарлардың екінші қайтара шабуыл жасап, Сайрамды қан сасытып, айуандықпен тонауына сылтау болды.

XVII ғасырдың 80 жылдардағы шабуылдардың бір езге-шеліп жоңғар басқыншылары енді оздері басып алған жерлерді өз уыстарынан шығармай ұстап, иемденіп қалуға, оларды Қазақстан мен Орта Азиядан бөліп тастауға үмтылды.

Тәуке хан өлген соң жоңғарлар шынында да өз дегеңдеріне жеткеңдей болды. Тәукенің мұрагері Қайыпқа қазақ хаңдары мен сұлтандарының жікшіддік әрекеттерін тежеу аса қиынға түсті. Көп кешікпей-ақ шын мәнінде, қазақ елі бірнеше үсақ мемлекеттік қүрылымдарға болініп кеті. Бұл өзі дәстүрлі жүздерге бөліну түрінде болғанымен бөлшектенудің аты бөлшектену еді. Осы жағдайды жігерлі де іскер Цабан-Рабдан үтымды пайдалана біліп және өзінің қол астына бүрынғы Шығыс Түркістанды қайтарып, Жоңғарияның күш-қуатын нығайта түсті.

Патшалық Ресейдің, Циньдік Қытайдың эскпансионизмі Жоңғар хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргізуіне итермеледі, сонымен бірге Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда-қолөнер орталықтары жоңғар қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар феодалдары арасындағы күрес әсіресе XVIII ғасырдың басыңда күшейе түсті. Сөйіп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығының жеріне басып кірді. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күшті тойтарыс берді. Жоңғар әскерлері 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бірақ олар қазақ жерінен қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бітімі шарты жоңғарларды қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды да, қазақ халқына бүрын-сонды болмаған қайғы-қасірет әкелді.



Өзінің түпкі мақсатын жүзеге асыру үшін қонтайшы 1722 жылы алғаш Қытаймен келісім жасап алды. Ал келесі жылдын коктемінде қүмырсқадай қаптаған қалың қолын қазақ жеріне токті. Қазақ халқының Жоңғариямен соғысындағы ең ауыр және ең қайғьглы сәттер болды. Десекте, Әбілқайыр, Богенбай, Қабанбай, Өтеген және т.б. тандаулы жеке дара түлғалардың зор үйымдастырушылық дарын-қабілетінің, асқан ержүрек-тігінің нәтижесінде қазақ халқы оздерінің үлттық тәуелсіз-дігін қорғап қана қоймай, ауыр шығынға үшыраса да қаһар-мандықпен қарсыласып, бірнеше рет күйрете соққы берді. Осы шайкастар барысында жаңа саңлақ батырлар Абылай, Барак, Жәнібек, Олжабай, Қабанбай тәрізді көптеген жанжүрек қолбасылар жүртқа танылды. 1726 жылы Бұланты өзеніндегі қанды ұрыста, 1730 жьглы Аңырақайда болған жан-кешті шайқаста үш жүзден жиналған барлық қазақ жасақтары жоңғар әскерлерін ойсырата женді. Дәл осы соңғы 1730 жылы шығыстан жоңғар жеріне цинь әскерлері баса-коктеп кірді.

Бірақ қазақ қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі ескери жеңісінің жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптас-қан әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен соң, жаңа Жоңғар ханы Қаддан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Сәмеке және басқалар өз өскерлерін соғыс қимыддары алаңынан алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы озара кикілжің туа бастаған еді.

Халқының озі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің осы бас араздығы аса зор кымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны озіне қаратты. Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап талқаңдадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді. Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір болігі тұтқынға түсті.

Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды деген қате козқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса Да жоне жаулаушы ойраттардың әлуметтік диштоматиялық Қысымына қарамастан Орта жүз бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін өрқашанда сақтап қалғанын баса айтқан жон. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс қимылдарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудан-дарына жорықтар жасап жүрген, бүрын Башқүрттардың котерілісін басқарған, ал енді қазақ кошпелілер арасында жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін арнайы әскерлер беруді және тағы баска да талапты жүктеді.



Бұл талаптардың көпшілігі Орта және Кіші жүздің игі жақсыларының бас қосқан жиналысында (съезінде) ақыры қабылданбай тасталды. Рас, Әбілмәмбет хан мен ықпалды сұлтан Барақ қонтайшы ордасына өздерінің үлдарын жіберді. Бірақ, мүны олардың өздері, жеке бастары осылай ету қажет деп тапқандықтан ғана жасады, ал енді келісімге келсек, оған Қалдан-Царен 1743 жылы қол қойды. Бір қызығы ол келісімді Әбілмәмбет жіберген ресми делегациямен емес, өзінің тұтқыны болып отырған сұлтан Абылаймен жүргізді. Мүндағы гәп мынада: Абылай өзінің жеке басының ержүрек-тігімен, өткір ақылдылығымен қарсыласына бас имей өзін лайықты да тәкаппар ұстай білумен қонтайшыға зор әсер қалдырды. Абылайды тіптен ханның жиені Чарчуды жекпе-жек ұрыста өлтіргеніне қарамастан үлкен сый-сыяпатпен салтанатты жағдайда еліне шығарып салды. Бізге жеткен аңызға сенсек, Қалдан-Царен ол туралы: "Кіші халықты басқарады, бірақ үлкен халыққа лайық" деген екен деседі. Жоңғарлар басқа қазақ тұтқындарын да босатты. Бұл жерде Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің Жоңғарияның тұтқынынан Абылайды босатып алуды коздеген дипломатиялық әрекетін айтпай кетуге болмас. Бұл жұмысқа елші сұлтан Әбілпейіз (Әбілмәмбет ханның кенже ұлы) бастаған арнайы елшілік те мұрындық болды. Ол елшілік туралы И.И.Неплюев 1742 жылы 18 қарашада сенатқа хабарламасыңда: "Әбілмәмбет хан-ның озінің кенже ұлы Әбілпейіз сұлтанды аманат үшін емес бауыры Абылаймен кездесіп, оның басын арашалау үшін жібергенін" айтады1. Бұл жерде ең басты қулықты жоңғар билеушісінің Қоқанға қарсы күреске қазақтың игі жақсы-ларын жұмылдыру үшін және Ресеймен арадағы қарым-қатынастың шүғыл нашарлап кетуіне байланысты "қайырымды" корінуге үмтылып отырғанын байқау да қиын емес.

Қоқанға, оның одақтастары қырғыздарға және Ұлы жүздің кейбір басшы топтарына қарсы 1742 жылы басталған жорык Ойрат мемлекеттігінің оның Ұлы жүзге үстемдік ету-іне мүмкіндік бермеді. Сан қилы айла-әрекетгер жасап, қанша Күш салса да Қалдан-Царенге Абылай да, басқа қазақ ақсү-йектері де оның Қоқанға қарсы күресіңде қолдаушы болып, көмек бере қоймады. Рас, сұлтан Барақ қонтайшының етініші бойынша жауласушы екі жақты 1744 жылы өзара татулас-тыруға тырысып бақты, бірақ бұл да сәтсіз аяқталды.

XVIII ғасырдың 40 жылдарының орта шенінде Жоңғарияда дағдарыс белгілері айқын көрініс бере бастады. Қаһарлы қонтайшының 1745 жылы қайтыс болуы және хан тағына Қалдан-Цареннің ортаншы баласы кәмелетке толмаған, ақыл-есі делі-құлы Цабен-Доржының келуі мемлекеттің басынан кешіп жатқан қиыншылықты терендете түсті. Енді қазақ-жоңғар қарым-қатынасыңдағы бастама қазақ басшыларының қолына көшті. Ойрат ордасымен белсенді байланысты бүрынғысынша Абылай өз қолыңда ұстады. Ал енді жоңғар-лардың Ұлы жүздің шын мәніндегі билеушісі Төле бимен қарым-қатынасы шиеленіскен күйі қалып қойды. Цабен-Доржының оған өз билігін мойындатпақ, бүрынғысынша алымдар жөне аманаттар алмақ болған әрекеттері де сәтсіз қалып отырды. Жас жоңғар ханының басын күрделі дипло-матиялық айламен Кіші жүз ханы Нұралы әбден қатырып бітті. Дегенмен де Қазақстанның басшы топтары Жоңғариямен қарым-қатынаста біртүтас, үйлесімді, елдің жоне халықтың үлттық мүддесін көздейтін саясат жүргізе қойған жоқ. Әр жүз басшысы өз қалауынша өрекет жасады.

жүктеу 5,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау